Albert Einstein

Albert Einstein

Albert Einstein (aytılıwı:Albert Eynshteyn; 14 mart, 1879 - 18 aprel, 1955) fizik ha'm ilimpaz bolg'an. Einstein 1921-jılı fizika tarawı boyınsha Nobel sıylıg'ın alg'an.

Einstein o'zinin' jaqtılıq, materiya, awırlıq ku'shi, kosmos ha'm waqıt haqqındag'ı teoriyaları menen belgili. Bul teoriyalar ilimpazlarg'a zatlardı aldıng'ıdan jaqsıraq tu'siniwi ushın ja'rdem berdi. Onın' teoriyaları arnawlı qatnas ha'm ulıwma qatnas teoriyası dep ataladı. Onın' en' belgili ten'lemesi $E=mc^{2}$. Bul energiya ha'm massa bir zattın' o'zgeshe formaları ekenin ha'm bir bo'lek massada energiyanın' ko'lemi jaqtılıq tezligi menen ko'beytilgen massanın' ko'lemine ten' ekenin an'latadı.

Onın' o'miri

Einstein Germaniyanın' Württemberg qalasının' Ulm degen jerinde tuwılg'an. Ol evrey shan'arag'ınan bolg'an, biraq shan'arag'ı diniy bolmag'an. Albert katolik mektebinde oqıg'an. Ol jaqsı oqıwshı bolmag'an ha'm ko'plegen adamlar onı aqılsız esaplag'an. Bir ku'ni onın' a'kesi og'an magnitlik kompas beredi. Ol ko'rinbes ku'shtin' qalay kompastın' iynesin qozg'altıwın tusiniwge qızıqqan ha'm usılay etip ilim ha'm matematikag'a qızıg'ıp baslag'an.

Ol jası u'lkeygennen keyin Shveytsariyada mektepte oqıwg'a ketedi. Oqıwın pitkergennen keyin ol sol jerde patent byurosına jumısqa kiredi. Jumıs islewi dawamında ol onı ullı ilimpaz sıpatında belgili qılg'an jumısların jazg'an.

Birinshi du'nya ju'zlik urıs baslanbastan aldın, ol Germaniyag'a qaytadı ha'm sol jerde mektep direktorı boladı. Ol natsistlik hu'kimet ku'shke minemen degenshe Berlinde jasag'an. Natsistler evreylerdi yamasa evrey shan'arag'ınan kelip shıqqanlardı jaman ko'rer edi. Olar Einsteindi "Evrey fizikasın" jaratıwg'a ja'rdem beriwinde ayıplaydı ha'm nemis fizikleri onın' teoriyaları qa'te ekenligin da'liyllewge ha'reket etedi. Einstein AQShqa ko'ship ketedi ha'm 1940-jılı ol AQSh puxarasına aylanadı.

Ekinshi du'nya ju'zlik urıs dawamında, Einstein AQSh prezidenti Franklin D. Rooseveltke (Franklin D. Ruzvelt) AQSh natsist hu'kimetinen aldın atom bombasın oylap tabıwı kerek ekenligin jazg'an alımlardın' biri bolg'an.

1952-jılı, İzrail hu'kimeti Einsteindi İzraildin' ekinshi Prezidenti bolıwg'a shaqırg'an, biraq ol razı bolmag'an.

Einstein 1955-jılı 18-aprelde ju'rek awırıwınan qaytıs bolg'an.

Onın' isenimleri

Ko'plegen ilimpazlar tek g'ana o'zlerinin' jumısları menen shug'ıllanadı, biraq Einstein siyasat ha'm du'nya paraxatshılıg'ı haqqında so'ylegen ha'm jazg'an. Ol sotsializm ha'm pu'tkil du'nya ushın bir hu'kimet bolıwı haqqında ideyalardı unatqan. Ol ja'ne İzraildin' jan'a ma'mleketin payda etiw ha'reketi ushın yag'nıy sionizm ushın jumıs islegen.

Einstein evrey shan'arag'ınan bolg'anı menen ol bul dinge jen'il qatnasıqta boldı. Ol evrey filosofı Baruch Spinoza ideyaların unatqan ha'm Buddizmdi jaqsı din esaplag'an.

Einstein ilimpazlarg'a du'nyanı jaqsıraq tu'siniwge ja'rdem beriwshi ko'plegen ideyalar haqqında oylag'an bolsada, ol onın' keyinirek o'mirinde oylap tabılg'an ko'plegen ilimiy teoriyalar haqqında o'zgeshe ko'z qarasta bolg'an. Ko'plegen ilimiy teoriyalar bizler anıq bilmeytug'ın, tek mu'mkin bolg'an zatlardı talıqlaydı. Einstein bunday teoriyalardı unatpadı; onın' pikirinshe, durıs teoriya bolsa qa'legen zattı tu'siniw mu'mkin edi. Ol bir ret bılay degen: "Men qudaydın' a'lem menen su'yek oyının (dice) oynawına isenbeymen".

Einstein ilimge ko'p u'lesin qosqanı sebepli, onın' atı ha'zirgi ku'nde ha'r qıylı jerlerde qollanıladı. Fotoximiyada qollanılatug'ın birlik onın' atı menen atalg'an. Ol Avogardo sanının' bir foton jaqtılıq energiyasına ko'beytkenge ten'. Einsteiniy ximiyalıq elementi de ilimpazdın atı menen atalg'an. So'ylesiwde de bizler ju'da' aqıllı adamdı "Einstein" dep ataymız.

Onın' en' bir ta'sirlendiriwshi aytqan so'zi: "O'mirde jasawdın' eki jolı bar, biri hesh qanday ajayıbat jop degen halda, ekinshisi har qanday narse ajayıbat dep esaplagan halda".