Litva

Litva (litovsha: Lietuva) yamasa Lituania, Litovia, Litova, Lithuania — Shıǵıs Evropada, Baltik teńizi boyında jaylasqan mámleket. Maydanı 65,2 mıń km². Xalqı 2,986 mıń adam (2012). Paytaxtı — Vilnyus qalası. Basqarıw tárepten 44 rayon (rajonas) ǵa bólinedi.

Geografiya

Litva Evropada jaylasqan bolıp, Baltik teńizi, Latviya, Polsha, Rossiya, Belarus penen shegaralas bolıp tabıladı.

Internet. Organizaciyalar

• Evropa Awqamı, 2004
• Europa Consil
• NATO
• BMSh

Kisiler

• Dalia Grybauskaitė, Union Evropa Kommission, 2004-2009.
• Vytautas Landsbergis, Sing Revoliution SAJUDIS, Vilnius, 1989 -1993; Union Evropa Parlament, 2004-2009.

Qalaları

• Kaunas
• Klaipeda
• Siauliai
• Panevezys
• Palanga
• Nida
• Sventoji
• Druskininkai
• Jonava

Sport

• Arvydas Sabonis, Basket, Kaunas Zalgiris.
• Sarunas Jasikevicius, New Orleans, AQSh.

Mámleketlik basqarıw principi

Litva — ǵárezsiz demokratiyalıq respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1992-jılda qabıl etilgen (1996-jılda ózgerisler kirgizilgen). Mámleket baslıǵı — prezident (2003-jıldan Rolandas Paskas). Ol ulıwma teń hám tuwrı saylaw huqıqı tiykarında jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı joqarı organı — seym (bir palatalı parlament). Atqarıwshı hákimiyattı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Litva aymaǵı Shıǵıs Evropa tegisliginde, Baltik teńiziniń qubla-shıǵıs jaǵasında, Nyamunas (Neman) dáryasınıń orta hám tómen aǵımı háwizlerinde jaylasqan. Jer maydanı oypatlıq hám qırlardan ibarat. Orayında Orta Litva oypatlıǵı jaylasqan. Shıǵısı hám qublasında Baltik qatar tóbeleri bolıp, Litva aymaǵında Z qırǵa bólinedi: Aukshtayts, Dzuk hám Suduv. Teńiz jaǵasında qum tóbe hám plyajlar kóp. Litvada neft, háktas, dolomit, shıyshe qumları, saz, torf, bur, gips, kahrabo hám shıpalı bulaqlar (Druskininkay, Palanga, Birshtonas, Likenay) bar. Bulaqlar átirapında kurortlar júzege kelgen. Litvada teńiz ıqlımı kontinental ıqlım menen almasıp turadı. Kontinentallıq batıstan shıǵısqa artıp baradı. Yanvardıń ortasha temperaturası -3° tan -6° qa shekem. Iyuldıń ortasha temperaturası 16,5-17,6°. Ortasha jıllıq jawın 750 mm. Dáryaları Baltik teńizi háwizine tiyisli. Eń iri dáryası — Nyamunas. Kaunas qalasınan quyılıw jayına shekem keme qatnaydı. Tiykarǵı aǵısları: Nyaris, Nyavejis, Dubisa hám basqalar. Olar báhárde suwlı. 3000 ǵa jaqın kól bar, eń úlkeni — Drisvyati. Kóller balıqshılıq hám suw qusshılıǵında paydalanıladı. Topıraqları podzol, chimli-podzol, podzol-batpaq, chimli-karbonatlı, batpaq, podzollasqan-barlı, allyuvial topıraqlar. Litva aymaǵınıń 25% (1,6 mln. ga) orman. Iyne japıraqlılar — 65%, keń japıraqlılar — 35%. Qaraǵayzarlar, shırshazarlar bar. Aymaǵınıń 17% i jaylaw hám otlaq; 7% ke jaqını batpaqlıq. Haywanat dúnyasında sút emiziwshilerden qońır tıshqan, túlki, qasqır, los, túp hám xoldor buǵılar, jalǵızaq, norka, silovsin, suvsar, suw qundızı hám basqalar jasaydı. Dárya hám kóllerde balıq túri kóp. Qorıqxanaları: Juvintas hám Chyapkyalyu. Litva milliy baǵı bar.

Xalqı

Xalqınıń 81% i litvalar, sonıń menen birge, ruslar, polyaklar, belaruslar da jasaydı. Rásmiy tili — litva tili. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi — katolik. Qala xalqı 68,5%. Iri qalaları: Vilnyus, Kaunas, Klaypeda, Shyaulay.

Tariyxı

Litva aymaǵınan tabılǵan arxeologiyalıq estelikler bul jerde adam tas ásirinen jasap kiyatırǵanlıǵın kórsetedi. Xalıq sol dáwirde urıw jámáátleri formasında jasaǵan, temirshilik, ańshılıq hám balıqshılıq penen shuǵıllanǵan. Eramızdıń baslarında iri qáwim hám qáwim awqamları (jemaytlar, yatvyaglar hám basqalar) ajıralıp shıǵa basladı. V-VI ásirlerde jámáátler jemirilip, klaslıq qatlamlarǵa bóliniw baslandı. IX-X ásirlerden ónermentshilik, sawda-satıq jumısları háwij aldı. X-XII ásirlerde Litva aymaǵında Deltuva, Karshuva, Letuva hám basqa knyazlikler payda boldı. 1240 -jılda Ullı Litva knyazligi payda boldı. XIII ásirden Litvaǵa nemec ricarlarınıń basqınshılıq júrisleri baslandı. 200 jıl dawamında Litva menen nemec ricarları arasında áskeriy soqlıǵısıwlar bolıp turdı. 1236-jıl nemec ricarları Saule janında jeńiliske ushıradı. 1260-jıl Litva áskerleri nemec atanaqshıları ústinen Durbe kóli qasında bolıp ótken urısta jeńiske erisip, Livon hám de Tevton ordenleriniń basqınshılıq júrislerin waqtınsha toqtattı.

XIII ásir ortalarında rus jerleriniń feodal tarqaqlıǵınan paydalanıp, Litva knyazleri belarus, ukrain, rus jerlerin qosıp aldı. Gedimin, Olgerd hám Keystut knyazlikleri dáwirinde Ullı Litva knyazligi talay keńeydi. XIV ásir ortalarında Minsk, Shıǵıs Volin, Podolye, Kiyev Litvaǵa qosıldı. Knyaz Vitovt Dnepr hám Dnestr aralıǵındaǵı Qara teńizge shekem bolǵan jerlerdi qosıp aldı. Bul dáwirge kelip Litva Shıǵıs Evropada eń iri mámleketke aylandı. 1340-1410-jıllarda Tevton hám Livon ordenleri taǵı hújimge ótti, Sterva dáryası (1348) hám Kaunas (1362) janında iri sawashlar boldı. 1401-09-jıllarda basqınshılarǵa qarsı jemaytlar qozǵalań kóterdi. Ishki hám sırtqı gúres shárayatında Litva Polsha menen Krevo birlespesin dúzdi (1386). 1410-jıl 15-iyulda Litva hám Polsha áskerleri Gryunvald urısında (1410) Tevton ordeni ústinen jeńiske eristi. 1435-jıl Sventa qasında jeńiliske ushıraǵan Livon ordeni de óz basqınshılıq júrislerin toqtattı.

XIV ásir 2-yarımınan qalalarda ónermentshilik, keramika, ayna islep shıǵarıw, zergerlik rawajlandı. Kaunas, Trakay hám basqa qalalarda saraylar qurıldı. XV ásir ortalarında Ullı knyazler keńesi az-azdan Panlar radasına aylandı. XVI ásirden Panlar radası hám seym mámleket hákimiyatınıń tiykarǵı shólkemleri bolıp qaldı. 1558-jıl Rossiya menen Livoniya urısı baslandı. Bul urıs Litva ushın áwmetsizlik penen tawsıldı. Litva húkimran sheńberleri Rossiyaǵa qarsı urısta járdem alıw niyetinde Polsha menen jaqın baylanıs ornattı. 1569-jıl Lyublin awqamı dúzilip, Polsha menen Litva Rech Pospolita mámleketine birlesti. 1654-67-jılları rus áskerleri Litvanıń shıǵıs bólimin, 1655-jıl Vilnyus hám Kaunas qalaların basıp aldı. 1667-jıl Smolensk qasında Rech Pospolita hám Rossiya arasında Andrusov shártnamasına qol qoyıldı (Belarus jerleri hám Ukrainanıń Dnepr dáryası oń jaǵası tárepindegi jerler Litva quramında qaldı). Arqa urıs (1700-21) jıllarında Rech Pospolita Rossiyanıń awqamshısı boldı.

XVII-XVIII ásirlerde Rech Pospolita siyasiy kriziske ushıradı hám 1772, 1793, 1795-jıllarda Prussiya, Avstriya, Rossiya arasında bólinip ketti. Litva Rossiyaǵa qosıldı. XIX ásir 2-yarımında patsha húkimeti Litvada milletshillik siyasatın kúsheytirdi. Úlkede milliy azatlıq háreketi baslandı. 1888-jıl Vilnyusda Litva kásiplik awqamı háreketine tiykar salǵan Óz-ara járdem kassası hám Litva social-demokratiyası dúzildi. Birinshi jáhán urısı jıllarında Litva aymaǵı áskeriy háreketler maydanına aylandı. 1915-jıl gúzinde Litva aymaǵın Germaniya áskerleri basıp aldı. 1918-jıl 16-fevralda Litva mámleketiniń ǵárezsizligi daǵaza etildi. 1918-jıl dekabrde Litva aymaǵınıń úlken bóliminde shoro hákimiyatı ornatıldı hám 1919-jıl fevralda Litva-Belarus shoro Respublikası daǵaza etildi. 1919-jıl avgustta nemis áskerleriniń hújiminen keyin Qızıl Armiya bólinbeleri Litvadan shıǵıp ketiwge májbúr boldı.

1920-jıl Litva menen RSFSR arasında qol qoyılǵan shártnamaǵa muwapıq, shoro húkimeti Litva ǵárezsizligin tán aldı. 1940 -jıl iyunda Litva aymaǵına shoro áskerleri kirgizildi. 1940-jıl iyulda Xalıq Seymiǵa saylawlar bolıp ótti. 1940-jıl 21-iyulda Litva shoro Respublikası daǵaza etildi. 1941-jılda Litvanı nemec-fashist áskerleri basıp aldı, 1944-jıl iyul -1945-jıl yanvarda shoro armiyası tárepinen azat etildi. 1990 -jıl 11-martta respublika Joqarı Keńesi Litva mámleketin qayta tiklew haqqındaǵı hújjetti qabılladı hám mámleket Litva Respublikası dep atala basladı. 1990-jıl mayda Litva Joqarı Keńesi Litvanıń mámleket ǵárezsizligi haqqındaǵı deklaraciyanı qabılladı. Litva 1991-jıldan BMSh aǵzası. 1992-jıl 5-avgustta Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasların ornattı. Milliy bayramı - 16-fevral - Litva mámleketi qayta tiklengen kún (1918).

Tiykarǵı siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Litva demokratiyalıq partiyası, 1989-jılda dúzilgen, 1902-20-jıllarda sol atamada iskerlik kórsetken partiyanıń miyrasxorı; Litva social-demokratiyalıq partiyası, 2001-jılda tiykar salınǵan; Watan Awqamı, 1993-jılda dúzilgen; Oray Awqamı, 1992-jılda dúzilgen; Litva xristian demokratiyalıq partiyası, 1990-jılda tiykar salınǵan; Litva erkin kásiplik awqamları konfederaciyası, 1990-jılda dúzilgen.

Xojalıǵı

Litva - industrial-agrar mámleket. Jalpı milliy ónimde sanaattıń úlesi - 51,2%, awıl xojalıǵınıń úlesi - 24,7%, qurılıstıń úlesi - 9,8%, transporttıń úlesi - 3,6%, basqa tarmaqlardıń úlesi - 10,1%. Sanaattıń tiykarǵı tarmaqları - mashinasazlıq hám metall islew, aǵashsazlıq, ximiya hám neft ximiyası sanaatı, qurılıs materialların islep shıǵarıw, toqımashılıq hám azıq-awqat, neftti qayta islew sanaatı. Energetika xojalıǵında gidroenergiya hám torf ekilemshi áhmiyetke iye. Litva ıssılıq elektr stanciyası hám Vilnyus ıssılıq elektr orayı keltirilgen gaz, mazut, kómir menen isleydi. Kaunas GES, Ignalina AES bar. Litvada jılına 18,7 mlrd. kVt/saat elektr energiyası payda etiledi. Vilnyus, Rokishkis, Radvilish-kista awıl xojalıǵı mashinaları, Kapsukasta azıq-awqat kárxanaları ushın ásbap-úskeneler, Shyaulyayda velosiped, moped dvigatelleri, Panevejista avto-kompressorlar islep shıǵarıladı. Kedaynyayda ximiya kombinatı (sulfat kislota hám superfosfat), Ionavada azotlı tógin zavodı, Kaunasta jasalma talshıq zavodı, Vilnyusda plastmassa buyımlar zavodı, Plungeda jasalma sherim zavodı bar.

Jergilikli shiyki ónim tiykarında joqarı sapalı cement, gerbish, hák, iri silikat bloklar, drenaj trubaları, cherepitsa, shifer, jıynalma temir-beton hám beton konstrukciyalar hám de detallar tayarlanadı. Panevejista iri ayna zavodı áynek aynası hám ayna blokların islep shıǵaradı. Ionava, Klaypeda, Kaunas, Shyaulyay, Vilnyus qalalarında mebel kombinatları bar. Qaǵaz sanaatınıń tiykarǵı orayları - Kaunas, Grigishkes. Kaunastaǵı qaǵaz fabikası joqarı sapalı qaǵaz, Klaypeda, Grigishkes, Pabra-dada karton, Klaypedada sellyuloza hám faner, Kaunasta shırpı, Klaypeda, Vilnyus, Grigishkes, Kazlu-Rudada aǵash plitalar islep shıǵarıladı. Jeńil sanaatta toqımashılıq hám trikotaj, tigiwshilik, ayaq kiyim tarmaqları rawajlanǵan. Jeńil sanaattıń iri orayları: Kaunas, Vilnyus, Shyaulyay hám Klaypeda. Utenada trikotaj fabrikası hám Alitusta sabaq gezleme kombinatı bar. Kórkem ónermentshilik (kahrabo, keramika hám basqalardan buyım soǵıw) rawajlanǵan. Gósh, sút, balıq sanaatı Litva azıq-awqat sanaatı óniminiń 3/4 bólimin beredi. Klaypeda - balıq awlaw hám balıq sanaatı orayı. Balıq Baltik, Barens teńizlerinen hám Atlantika okeanınan awlanadı. Qant-qumsheker, un, konditer, spirt-araq, pivo sanaatı hám de miywe hám palız eginlerin qayta islew, ósimlik mayın alıw rawajlanǵan.