Метафизика

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Серия
Философия
Солдан оңға қарай: Платон, Кант, Ницше, Будда, Конфуций, Ибн РушдПлатонКантНицшеБуддаКонфуцийИбн Рушд
Солдан оңға қарай: Платон, Кант, Ницше, Будда, Конфуций, Ибн Рушд
Тармақтар
Кезеңдер
Дәстүрлер

Аймақ дәстүрлері

Мектеп дәстүрлері

Діни дәстүрлер

Туындылар
Философтар
Тізімдер
Аралас
Портал:Философия

Метафизика [ежелгі грек тілінде “τὰ μετὰ τὰ φυσικά” – “физикадан кейін” немесе Бірінші философия] – заттардың бастапқы негіздерін, соның ішінде болмыс, таным, субстанция, себеп, сәйкестік, уақыт және кеңістік сияқты абстрактілі ұғымдарды зерттейтін философияның саласы.[1]

Метафизика — философияның шынайылықтың негізгі құрылымын зерттейтін саласы. Ол дәстүрлі түрде әлемнің ақыл-ойдан тәуелсіз ерекшеліктерін зерттеу ретінде қарастырылады, бірақ кейбір заманауи теорияшылар оны адам түсінігінің негізгі категорияларын зерттеу деп санайды. Аристотель сияқты кейбір философтар метафизиканы алғашқы философия деп атап, оны басқа философиялық зерттеулерге қарағанда іргелі деп ұсынады.[2]

Метафизика жалпы және абстрактты тақырыптардың кең ауқымын қамтиды. Ол болмыстың табиғатын, барлық болмыстардың ортақ ерекшеліктерін және олардың болмыс категорияларына бөлінуін зерттейді. Әсерлі бір бөлініс – дара және жалпы ұғымдар арасындағы айырмашылық. Дара ұғымдар – белгілі бір алма сияқты ерекше дара болмыстар. Жалпы ұғымдар – әртүрлі даралардың ортақ қасиеттері, мысалы, қызыл түс. Модальды метафизика бір нәрсенің мүмкін немесе қажетті болуын зерттейді. Метафизиктер сондай-ақ кеңістік, уақыт және өзгеріс ұғымдарын және олардың себептілік пен табиғат заңдарымен байланысын зерттейді. Басқа тақырыптар қатарында ақыл мен материяның өзара байланысы, әлемде бәрі алдын ала анықталған ба, еркін ерік бар ма деген сұрақтар бар.

Метафизиктер өз зерттеулерінде әртүрлі әдістерді пайдаланады. Дәстүрлі түрде олар рационалды интуиция мен абстрактты пайымдауға сүйенеді, бірақ жақында ғылыми теорияларға байланысты эмпирикалық тәсілдерді де қолдана бастады. Өзінің тақырыбының абстрактылығына байланысты метафизика оның әдістерінің сенімділігі мен теорияларының мәнділігіне күмән келтіретін сындарға ұшырады. Метафизика, әдетте, өздеріне тән метафизикалық ұғымдар мен болжамдарға сүйенетін көптеген зерттеу салаларына қатысты.

Метафизиканың тамыры ежелгі Үндістандағы Упанишадтар, ежелгі Қытайдағы даосизм және ежелгі Грекиядағы сократтыққа дейінгі философияда ғаламның табиғаты мен шығу тегі туралы ой жүгіртулерде жатыр. Кейінгі орта ғасырларда Батыста әмбебаптардың табиғаты туралы пікірталастар Платон мен Аристотель философияларының ықпалымен жүрді. Жаңа заманда метафизиканың әртүрлі кешенді жүйелері пайда болып, олардың көпшілігі идеализмді қабылдады. XX ғасырда дәстүрлі метафизикаға және әсіресе идеализмге қатысты әртүрлі сындар айтылып, метафизикалық зерттеуге жаңа көзқарастар туындады.

Анықтамасы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Метафизика — шынайылықтың ең жалпы ерекшеліктерін, соның ішінде болмысты, заттар мен олардың қасиеттерін, мүмкіндік пен қажеттілікті, кеңістік пен уақытты, өзгерісті, себептілікті және материя мен сананың арасындағы байланысты зерттейтін философия саласы. Бұл философияның ең ежелгі салаларының бірі.[2][3][4]

Метафизиканың нақты мәні туралы пікірталастар бар, және оның сипаттамасы тарих барысында өзгеріп отырды. Кейбір көзқарастар метафизиканы біртұтас сала ретінде қарастырып, оны "шынайылықтың табиғаты туралы іргелі сұрақтарды" немесе заттардың өзіндік мәндерін зерделеу деп кең ауқымды анықтама береді. Басқа көзқарас метафизиканың түрлі салаларының ортақ негіздік ерекшеліктерге ие екеніне күмән келтіріп, метафизиктер зерттейтін негізгі тақырыптарды тізімдеу арқылы дәл сипаттама ұсынады.[5] Кейбір анықтамалар метафизиктердің не істейтінін сипаттайды, ал басқалары метафизиктердің не істеу керектігін ұсынады.[6]

Ежелгі және ортағасырлық философиядағы екі тарихи ықпалды анықтамалары болып метафизиканы алғашқы себептер туралы ғылым және болмыстың мәнін зерттейтін ғылым ретінде түсінеді, яғни барлық болмыстың ортақтығы және олардың қандай іргелі категорияларға жататындығы туралы тақырып. Қазіргі кезеңде метафизиканың аясы ақыл мен дененің айырмашылығы және ерік бостандығы сияқты тақырыптарды қамту үшін кеңейді.[7] Кейбір философтар Аристотельге сүйеніп, метафизиканы «алғашқы философия» деп сипаттап, бұл философияның барлық басқа салалары қандай да бір түрде тәуелді болатын ең негізгі зерттеу екенін білдіреді.[3]

Painting of Immanuel Kant
Иммануил Кант сыни метафизиканы адамның барлық ойлары мен тәжірибесінің негізінде жатқан түп-негіздерді зерттеу ретінде қарастырды.

Метафизика дәстүрлі түрде шынайылықтың ақыл-ойға тәуелсіз ерекшеліктерін зерттеу ретінде түсініледі. Иммануил Канттың сыни философиясынан бастап, шынайы әлемнен гөрі концептуалды схемаларға назар аударатын балама тұжырымдама танымал бола бастады. Кант шынайылықтың сезімнен тыс объективті ерекшеліктерін сипаттауға бағытталған трансценденттік метафизиканы барлық адам ойы мен тәжірибесінің астарындағы аспектілер мен қағидаттарды сипаттайтын сыни метафизикадан ажыратады.[8] Философ П. Ф. Стросон концептуалды схемалардың рөлін әрі қарай зерттеп, әлемді түсінуге жиі қолданылатын концептуалды схемаларды сипаттайтын сипаттамалық метафизиканы жақсы концептуалды схемаларды құруға бағытталған ревизиялық метафизикамен салыстырады.[9]

Метафизика жеке ғылымдардан шынайылықтың ең жалпы және абстрактілі қырларын зерттеуімен ерекшеленеді. Ал жеке ғылымдар, керісінше, шынайылықтың нақты және белгілі бір қырларын зерттеумен шектеледі және белгілі бір заттар санатын қарастырады, мысалы, физикада физикалық заттарды, биологияда тірі ағзаларды, антропологияда мәдениеттерді зерттеуге бағытталады. Бұл айырмашылықтың қатаң дихотомия ма, әлде біртіндеп ауысатын үздіксіздік пе екені туралы пікірталастар бар.[10]

Иммануил Кант, «Таза пайымға сын» кітабының бірінші басылымына алғысөзінде:

Адам ақыл-ойына танымның бір түрінде ерекше тағдыр бұйырған: оны өзінің табиғатына тән сұрақтар мазалайды, олардан ол бас тарта алмайды, бірақ сонымен бірге бұл сұрақтарға жауап бере алмайды, себебі олар оның мүмкіндіктерінен асып түседі. Мұндай қиындыққа ақыл-ой өз кінәсінен емес тап болады. Ол тәжірибеде қолданылуы сөзсіз және тәжірибе арқылы жеткілікті түрде расталатын негіздемелерден бастайды. Оларға сүйене отырып, ол (өзінің табиғатына сай) барған сайын жоғарырақ деңгейлерге, алыстағы жағдайларға қарай ұмтылады. Бірақ ол бұл деңгейде оның ісі үнемі аяқталмай қалатынын, себебі сұрақтар ешқашан тоқтамайтынын байқағандықтан, ол кез келген мүмкін тәжірибенің шегінен шығып кететін және соған қарамастан соншалықты күмәнсіз болып көрінетін негіздемелерге жүгінуге мәжбүр болады, сондықтан тіпті қарапайым адам ақылы олармен келіседі. Алайда осының салдарынан ақыл-ой қараңғылыққа батып, қайшылықтарға тап болады, бұл қайшылықтар, расында, оны негізінде жасырын қателіктер жатқанын мойындауға әкелуі мүмкін, бірақ ол бұл қателіктерді таба алмайды, өйткені оның пайдаланатын негіздемелері тәжірибеден тысқары және сондықтан тәжірибе критерийлерін мойындамайды. Осы шексіз таластардың күрес алаңы "метафизика" деп аталады.[11]

Этимологиясы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Incunabulum showing the beginning of Aristotle's Metaphysics
Пәннің іргелі мәтіндерінің бірі Аристотельдің Метафизика, кітабының басталуы

Бастапқыда «Метафизика» сөзі Аристотельдің негізгі себептер («тіршіліктің алғашқы түрлері») туралы пайымдаулары бар 14 кітабының жинағын білдіретін атау ретінде қолданылған. Бұл кітаптар Аристотельден өңделмеген күйінде қалған және философиялық еңбектерінің жинағын дайындаған Родостік Андроник мұра ретінде қалдырған. Ол кітаптарды Аристотельдің «Физика»-сынан кейін (грек. μετά τά φυσικά) орналастырғандықтан, олар «Метафизика» деп аталған. I ғасырдағы перипатетик Дамасктік Николай бұл еңбектерді осы атаумен келтірген. Аристотельдің «бірінші философия» («алғашқы философия») мазмұнын білдіретін бұл атаудың ауыспалы мағынасы заттардың физикалық құбылыстардан тыс жатқан негіздерін зерттеуді меңзейді. Терминнің осы мағынасы жалпы қабылдауда сақталып қалды.[12][13]

Бұл термин алғаш рет V ғасырда неоплатоник Симплициймен қолданылып, Орта ғасырларда кең таралды. Сол кезеңде ол барлық тіршіліктің бастаулары туралы ілім ретінде қарастырылған философияның синониміне айналды, бұл бастаулар өзгермейтін, рухани және сезімдік тәжірибеге қолжетімсіз деп саналған.

Салалары

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Метафизиканың табиғатын оның негізгі салаларына қатысты сипаттауға болады. Жаңа заман философиясындағы ықпалды бір жіктеу жалпы және арнайы немесе нақты метафизикаға бөлінеді. Жалпы метафизика, сондай-ақ онтология деп те аталады, ең кең перспективада ең негізгі болмыс аспектілерін зерттейді. Ол барлық объектілерге ортақ сипаттарды және объектілердің түрлі категорияларға қалай бөлінетінін қарастырады. Категориялар - ең жалпы түрлер, мысалы, субстанция, қасиет, қатынас және факт.[14] Онтологтар қандай категориялар бар екенін, олардың бір-біріне қалай тәуелді екенін және барлық объектілерді толықтай жіктейтін категориялар жүйесін қалай құрайтынын зерттейді.[15]

Арнайы метафизика болмысты неғұрлым тар перспективада қарастырады және зерттеу перспективасына қарай кіші салаларға бөлінеді. Метафизикалық космология өзгермелі заттарды зерттеп, олардың қалай кеңістік пен уақыт арқылы кеңейіп, тұтас әлем құрайтынын қарастырады. Рационалды психология сананың материалмен байланысы және ерік еркіндігі сияқты ақылға қатысты метафизикалық негіздер мен мәселелерді зерттейді. Табиғи теология алғашқы себеп ретіндегі құдайдың табиғаты мен рөлін зерттейді. Арнайы метафизиканың ауқымы басқа философиялық пәндермен қиылысып, кейбір тақырыптардың метафизикаға, сана философиясына немесе теологияға жататыны белгісіз болып қалуы мүмкін.[16]

Қолданбалы метафизика — салыстырмалы түрде қосалқы сала. Ол қолданбалы философияға жатады және метафизиканың философияның ішінде және басқа зерттеу салаларында қолданылуын зерттейді. Этика және дін философиясы сияқты салаларда ол моральдық ұстанымдар мен діни доктриналардың онтологиялық негіздерін қарастырады. Философиядан тыс салаларда оның қолданылуына жасанды интеллект, экономика және әлеуметтану салаларында объектілерді жіктеу үшін онтологияларды пайдалану жатады. Психиатрия мен медицинада ол аурулардың метафизикалық мәртебесін зерттейді.[17]

Мета-метафизика - метафизиканың метатеориясы және метафизиканың табиғаты мен әдістерін зерттейді. Ол метафизиканың басқа философиялық және ғылыми пәндерден қалай ерекшеленетінін зерттейді және оның оларға қатыстылығын бағалайды. Бұл тақырыптарды талқылаудың метафизикада ұзақ тарихы болса да, мета-метафизика зерттеудің жүйелі саласына жақында ғана дамыды.

Мета-метафизика — бұл метафизиканың метатеориясы, оның табиғаты мен әдістерін зерттейтін сала. Ол метафизиканың басқа философиялық және ғылыми пәндерден айырмашылығын қарастырады және олардың өзара байланысын бағалайды. Осы тақырыптар бойынша пікірталастар метафизикада ұзақ уақыт бойы орын алғанымен, мета-метафизика жақында ғана жүйелі зерттеу саласына айналды.[18]

Кейбір философтар метаонтология терминін синоним ретінде қолданады, ал басқалары метаонтологияны мета-метафизиканың қосалқы саласы ретінде сипаттайды.[19]

Зерттеу саласы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Болмыс пен болмыстың категориялары

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Метафизиктер көбінесе бар болу немесе болмыс ұғымын ең негізгі және жалпы түсініктердің бірі деп санайды. Бар болу — шынайылықтың бір бөлігін құрайды және шынайы объектілерді қиялдағы объектілерден ажыратады.[20] Дәстүрлі көзқарасқа сәйкес, бар болу қасиеттердің қасиеті ретінде қарастырылады: егер бір объект бар болса, онда оның қасиеттері көрініс табады. Басқа бір көзқарас бар болуды жеке заттардың қасиеті ретінде түсіндіреді, яғни оны пішін немесе көлем сияқты басқа қасиеттермен салыстырады. Барлық объектілерде бұл қасиет бар ма, жоқ па — даулы мәселе.[21] Алексиус Майнонга сәйкес, болмысы жоқ, тек ықтимал объектілер (мысалы, Санта Клаус және Пырақ) бар.[22] Тағы бір байланысты сұрақ — бар болу барлық объектілер үшін бірдей ме, әлде бар болудың әртүрлі тәсілдері немесе деңгейлері бар ма. Мысалы, Платон идеалды және өзгермейтін формалар (Платондық идеялар) заттарға қарағанда жоғары болмыс деңгейіне ие деп санаған, өйткені заттар тек Платондық формаларды жетілмеген түрде ғана бейнелей алады.[23]

Метафизикадағы тағы бір маңызды мәселе - ортақ негізгі сипаттамаларына қарай заттарды әртүрлі топтарға бөлу. Категориялар теориялары болмыстың ең негізгі түрлерін немесе ең жоғарғы тектерін анықтау арқылы барлығын қамтитын жүйені қамтамасыз етеді.[24] Категориялар туралы ең алғашқы теориялардың бірін 10 категория жүйесін белгілеген Аристотель ұсынған. Ол субстанциялардың (мысалы, адам мен жылқы) ең маңызды категория екенін дәлелдеді, өйткені сан (мысалы, төрт), сапа (мысалы, ақ) және орын (мысалы, Афинада) сияқты барлық басқа категориялар заттар туралы айтылады және оларға тәуелді.[25] Кант категорияларды адам түсінігінің негізіндегі принциптер деп түсініп, оларды сан, сапа, қатынас және модальдылық деген төрт сыныпқа бөлінген 12 категориялық жүйе жасады.[26] Категориялардың қазіргі заманғы теорияларын Чарльз С. Пирс, Эдмунд Гуссерль, Сэмюэл Александр, Родерик Чизхолм және Э. Дж. Лоу ұсынған.[27] Көптеген философтар нақты және абстрактілі объектілер арасындағы қарама-қайшылыққа сүйенеді. Көптеген философтар нақты және абстрактылы объектілер арасындағы айырмашылыққа сүйенеді. Жалпы көзқарасқа сәйкес, нақты объектілер (мысалы, тастар, ағаштар және адамдар) кеңістік пен уақытта бар болып, өзгерістерге ұшырайды және себеп-салдар ретінде бір-біріне әсер етеді. Олар кеңістік пен уақытта болмайтын, өзгермейтін және себеп-салдар қатынастарына қатыспайтын сандар мен жиындар сияқты абстрактілі объектілерден ерекшеленеді.[28]

Жекешеліктер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Жекешеліктер — жеке өзіндік мәндер мен нақты объектілерді (мысалы, Аристотель, Эйфель мұнарасы немесе белгілі бір алма) және абстрактілі объектілерді (мысалы, 2 саны немесе математикадағы белгілі бір жиын) қамтиды. Сондай-ақ оларды индивидтер деп атайды, олар қайталанбайтын ерекше өзіндік мәндер және бірнеше жерде бір уақытта болуы мүмкін және бірнеше жекешеліктерді сипаттай алатын әмбебаптар, мысалы, қызыл түстен ерекшеленеді.[29] Көптеген көзқарастар бойынша, жекешеліктер әмбебаптарды жүзеге асырады, бірақ өздері басқа нәрсемен жүзеге асырылмайды, яғни олар өздерінде бар болады, ал әмбебаптар басқа бір нәрседе бар болады. Субстрат теориясы әрбір жекешелік субстрат (немесе «жалаң жекешелік») және әртүрлі қасиеттер жиынтығы ретінде талдайды. Субстрат жекешелікке даралықты береді, ал қасиеттер оның сапалық ерекшеліктерін немесе «қандай екенін» көрсетеді. Бұл көзқарасты қасиеттер жиынтығынан ғана тұрады деп есептейтін жинақ теориясының жақтаушылары қабылдамайды. Кейбір жинақ теориясының жақтаушылары әрбір жиынның бірегейлігін қамтамасыз ету үшін жиынға «осы мән» деп аталатын жеке мәндік табиғатты қосады. Нақты жекешеліктерді ерекшелеудің тағы бір ұсынысы олардың кеңістік-уақыттық орнына негізделеді.[30]

Күнделікті өмірде кездесетін нақты жекешеліктер, мысалы, тастар, үстелдер және организмдер, әртүрлі бөліктерден құралған күрделі құрылымды заттар болып табылады. Мысалы, үстел үстел беті мен аяқтарынан тұрады, олардың әрқайсысы шексіз бөлшектерден құралады. Бөлшектер мен тұтас нәрселердің арасындағы қатынасты зерттейтін сала мереология деп аталады.[31] "Көптің мәселесі" — бұл бірнеше жеке заттардың үлкен тұтастықты құрайтын шарттары туралы философиялық сұрақ. Мереологиялық универсалистердің пікірінше, кез келген заттардың жиынтығы біртұтас нәрсе құрайды. Бұл дегеніміз, сырттай бір-бірімен байланыспаған заттар, мысалы, кофе шыныаяғы мен принтер, осы екі бөліктен тұратын жаңа объектіні құрай алады дегенді білдіреді. Мереологиялық модератистер белгілі бір топтың тұтастық құрауы үшін кейбір шарттарды орындау қажет деп есептейді, мысалы, заттардың бір-біріне жанасуы. Мереологиялық нигилистер тұтастық идеясын толығымен жоққа шығарады. Олар үстелдер мен орындықтардың жоқ екенін, тек «үстел ретінде» немесе «орындық ретінде» орналасқан бөлшектердің бар екенін айтады.[32] Мұнымен байланысты мереологиялық мәселе — бөлшексіз қарапайым өзіндік міндер бар ма деген сұрақ. Атомистер мұндай қарапайым өзіндік мәндер бар деп есептейді, ал континуум теориясының жақтаушылары мұны жоққа шығарады.[33]

Әмбебаптар

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Әмбебаптар - бұл ерекшеліктердің қандай екенін және олардың бір-біріне қалай ұқсайтынын білдіретін қасиеттер мен қатынастарды қамтитын жалпы өзіндік мәндер. Олар қайталанатын сипатқа ие, яғни бірегей бір затпен шектелмей, әртүрлі жекелеген заттар арқылы бір уақытта жүзеге асуы мүмкін. Мысалы, Нельсон Мандела мен Махатма Ганди құлпынай мен лағылдың әмбебап қызылды тудыруына ұқсас жалпы "адамгершілік" әмбебабын тудырады.[34]

Антикалық философиядан бері талқыланып келе жатқан тақырып әмбебаптар мәселесі әмбебаптардың онтологиялық мәртебесін сипаттау мәселесінен тұрады.[45] Реалистер әмбебаптар ерекшеліктерге қосымша бар нақты, ақыл-ойдан тәуелсіз субъектілер деп санайды. Платондық реалисттердің пікірінше, әмбебаптар бөлшектерден тәуелсіз өмір сүреді, бұл әмбебап қызылдың қызыл заттар болмаса да өмір сүре беретінін білдіреді. Аристотель шабыттандырған реализмнің неғұрлым қалыпты түрі әмбебаптар жекелеген заттарға тәуелді, яғни олар тек нақты жекелеген заттарда жүзеге асқанда ғана шынайы болып саналады. Номиналистер әмбебаптар кез келген формада бар деген идеяны жоққа шығарады.Олардың пікірінше, әлем тек жекелеген заттардан тұрады. Концептуалистер аралық позицияны ұсынады, бірақ олар тек адамның санасындағы тәжірибені реттеу үшін пайдаланылатын ұғымдар ретінде ғана өмір сүреді деп санайды.[6]

Табиғи және әлеуметтік түрлер көбінесе әмбебаптардың ерекше түрлері ретінде түсініледі. Бір табиғи түрге жататын заттар табиғат әлемінің құрылымына тән белгілі бір іргелі белгілерді бөліседі. Осыған байланысты табиғи түрлер жасанды түрде жасалған жіктеу емес, әдетте жаратылыстану ғылымдарымен ашылады және электрондар, H2O және жолбарыстар сияқты түрлерді қамтиды. Табиғи түрлердің бар-жоғы туралы ғылыми реалисттер мен антиреалистер бір-бірімен келіспейді.[35] Ақша және бейсбол сияқты әлеуметтік түрлер[36] әлеуметтік метафизикамен зерттеледі және таза ойдан шығарылған нәрсе болмаса да, ақыл-ойдан тәуелсіз шынайылықтың негізгі құрылымын көрсетпейтін пайдалы қоғамдық құрылыстар ретінде сипатталады.[37]

Бұл ажырату табиғи және әлеуметтік құбылыстардың арасындағы айырмашылықты зерттеуде маңызды және ғылым философиясындағы негізгі тақырыптардың бірі болып табылады.

Мүмкіндік және қажеттілік

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Мүмкіндік және қажеттілік ұғымдары «қатерлі ісікке ем табуға болады» және «екіге екі қосылса, төртке тең болуы керек» сияқты модальдық мәлімдемелермен көрсетілген жағдайдың не болуы мүмкін немесе болуы керек екенін білдіреді. Модальдық метафизика мүмкіндік пен қажеттілікке қатысты метафизикалық мәселелерді зерттейді, мысалы, неге кейбір модальдық мәлімдемелер ақиқат, ал басқалары жалған.[38] Модальділіктің әртүрлі түрлеріне қатысты, мысалы, қажеттіліктің қайнар көзі табиғат заңдарында, заттардың мәндерінде немесе логика заңдарында болуы негізінде физикалық, метафизикалық және логикалық қажеттілік арасындағы қарама-қайшылық келесі тақырыбы болып табылады. Кейбір метафизиктер модальділік шынайылықтың іргелі аспектісі деп санайды, яғни модальділік не туралы фактілерден басқа жағдайда не болуы мүмкін немесе болуы керек туралы қосымша фактілер бар. Басқа көзқарас модальды ақиқат шынайылықтың тәуелсіз аспектісі туралы емес, бірақ модальды емес сипаттамаларға, мысалы, қандай қасиеттер немесе тілдік сипаттамалар бір-бірімен үйлесімді екендігі туралы фактілерге немесе ойдан шығарылған мәлімдемелерге қысқартылуы мүмкін екенін дәлелдейді. Бұл тақырыптар мүмкіндіктер мен қажеттіліктердің табиғатын түсінуге арналған философиялық талқылауларда маңызды орын алады.[39]

Неміс философы Готфрид Вильгельм Лейбництің теодицеясынан алынған терминді пайдалана отырып, көптеген метафизиктер модальды мәлімдемелердің мағынасы мен онтологиялық салдарын талдау үшін мүмкін әлемдер тұжырымдамасын қолданады. Мүмкін әлем – бұл барлық нәрселердің толық және үйлесімді болуы мүмкін бір тәсілі.[40] Мысалы, нақты әлемде динозаврлар жойылып кеткен, бірақ олардың әлі тірі болып қалуы мүмкін болатын әлемдер де бар.[41] Мүмкін әлем семантикасына сәйкес, мәлімдеме белгілі бір мүмкін әлемде шын болса, ол ықтимал шындық болып саналады, ал барлық мүмкін әлемдерде шын болса, ол қажетті шындық болып табылады.[42] Модальды реалистер мүмкін әлемдер нақты әлем сияқты нақты заттар ретінде өмір сүреді деп айтады, басты айырмашылығы – нақты әлем – біз өмір сүріп жатқан әлем, ал басқа мүмкін әлемдерде біздің баламаларымыз өмір сүреді. Бұл көзқарас даулы болып табылады және оның орнына басқа балама пікірлер ұсынылған, мысалы, мүмкін әлемдер тек абстрактты объектілер ретінде өмір сүреді немесе көркем шығармалардағы әңгімелерге ұқсас деп есептеледі.[38]

Кеңістік, уақыт және өзгеріс

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Кеңістік пен уақыт - нысандар алатын өлшемдер. Ғарыштық реалисттер кеңістік пен уақыт шындықтың іргелі аспектілері болып табылады және адам санасынан тәуелсіз өмір сүреді деп айтады. Ал кеңістік-уақыт идеалистері, керісінше, кеңістік пен уақыт шындықты ұйымдастыру және түсіну үшін жасалған адам санасының құрылымдары деп санайды.[43][59] Кеңістіктік абсолютизм немесе субстантивализм кеңістік уақытты бөлек объект ретінде түсінеді, ал кейбір метафизиктер оны оның ішіндегі барлық басқа нысандарды сақтайтын контейнер ретінде түсінеді. Ал кеңістік-уақыт реляционизмі кеңістік пен уақытты объект ретінде емес, объектілер арасындағы қарым-қатынастар желісі ретінде қарастырады, мысалы, "жанында болу" сияқты кеңістіктік қатынас немесе "алдында келу" сияқты уақыттық қатынас.[44]

Уақыт метафизикасында маңызды айырмашылық А-серия мен В-серия арасындағы көзқарастарда байқалады. А-сериясының теориясына сәйкес, уақыт ағымы нақты, яғни оқиғалар өткен, қазіргі және болашақ болып бөлінеді. Қазіргі уақыт үнемі алға жылжиды және қазіргі уақыттағы оқиғалар ақырында олардың мәртебесін өзгертеді және өткенде қалады. В-сериясының теориясы тұрғысынан уақыт статикалық болып табылады және оқиғалар өткен, қазіргі және болашақ арасындағы маңызды айырмашылықтарсыз ерте және кеш уақыттық қатынастар арқылы реттеледі.[45] Этернализм (мәңгілікшілдік) көзқарасына сәйкес, өткен, қазіргі және болашақ бірдей шындыққа ие, ал презентизм (қазіргі уақытшылдық) тек қазіргі уақытта бар заттар ғана өмір сүреді деп тұжырымдайды.[46]

Материалдық заттар уақыт бойы сақталады және өсетін немесе жапырақтарын жоғалтқан ағаш сияқты үрдісте өзгереді.[47] Уақыт бойынша тұрақтылықты түсінудің негізгі жолдары эндурантизм пен пердурантизм болып табылады. Эндурантизмге сәйкес, материалдық объектілер үшөлшемді болмыстар және олар әрбір сәтте толықтай болады. Өзгеріс кезінде олар қасиеттерді жоғалтуы немесе иеленуі мүмкін, бірақ сол күйінде қалады. Пердурантистердің пікірінше, материалдық объектілер уақыт бойынша созылатын төртөлшемді болмыстар және әртүрлі уақыттық бөліктерден тұрады. Әрбір сәтте объектінің тек бір бөлігі ғана бар, ал тұтас объект болмайды. Өзгеріс объектінің бұрынғы бөлігі мен кейінгі бөлігі арасындағы сапалық айырмашылықты білдіреді. Мысалы, банан пісіп-жетілгенде, алдымен піспеген бөлігі, содан кейін піскен бөлігі болады.[48][64]

Сана және ерік еркіндігі

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Сана ойлау, түйсіну, сезіну және қалау сияқты құбылыстарды, сондай-ақ осы құбылыстардың негізінде жатқан қабілеттерді қамтиды.[49] Сана мен дене мәселесі - физикалық және психикалық құбылыстар арасындағы байланысты түсіндіру қиыншылығы мәселесі. Картезиандық дуализмге бойынша сана мен дене екі бөлек субстанция болып табылады. Олар бір-бірімен әртүрлі жолдармен себептік байланысқа түседі, бірақ, ең болмағанда, теориялық тұрғыдан дербес өмір сүре алады.[50] Бұл көзқарасты монистер жоққа шығарады, олар шынайылық тек бір түрден тұрады деп санайды. Идеализм бойынша, бәрі ақыл-ой, оның ішінде физикалық объектілер, оларды саналы ақыл-ойдың идеялары немесе түйсінуі ретінде түсінуге болады. Материалистер, керісінше, барлық шынайылық оның негізгі материалы екенін айтады. Кейбіреулері сананың бар екенін жоққа шығарса да, жиі кездесетін көзқарас – сананы материяның белгілі бір аспектілері арқылы түсіндіру: мысалы, мидың жағдайлары, мінез-құлық бейімділіктері немесе функционалдық рөлдері арқылы.[51] Бейтарап монистер шынайылық негізінен материалды да, психикалық та емес деп есептейді және материя мен сананың екеуі де туынды құбылыстар деп болжайды.[52] Сана мен дене мәселесінің негізгі аспектісі - сана құпиясы мәселесі, яғни ми сияқты физикалық жүйелердің феноменалды сананы қалай жасайтынын түсіндіру.[53]

Еркін ерік, яғни адамның өз әрекеттерін таңдау қабілеті, сана мен дене мәселесінің негізгі аспектілерінің бірі болып табылады.[54] Метафизиктерді ерік бостандығы мен себепті детерминизмнің арақатынасы қызықтырады — ғаламдағы барлық нәрсе, оның ішінде адамның мінез-құлқы да алдыңғы оқиғалар мен табиғат заңдарымен анықталады деген көзқарас. Себептік детерминизмнің рас екені және егер солай болса, бұл еркін еріктің жоқтығын білдіре ме, деген сұрақтар әлі де даулы. Инкомпатибилизмге сәйкес, ерік еркіндігі детерминистік әлемде болуы мүмкін емес, өйткені бәрі анықталған жағдайда шынайы таңдау немесе бақылау жоқ. Ван Инвагеннің көзқарасы бойынша, егер табиғат заңдары мен өткен оқиғалар адамның қазіргі таңдаулары мен әрекеттерін толығымен анықтайтын болса, онда еркін ерік шынайы таңдау жасауға мүмкіндік бермейді. Бұл идея детерминизмді қолдайтындардың және еркін ерікке сенетіндердің арасындағы пікірталастың маңызды бөлігі болып табылады.[55] Қатаң детерминисттер осыдан ерік бостандығы жоқ деген қорытындыға келce, ал либертариандар детерминизм жалған болуы керек деген қорытындыға келеді. Компатибилистер үшінші көзқарасты ұсынады, мысалы, детерминизм мен ерік бір-бірін жоққа шығармайды, өйткені адам басқа күштермен анықталса да, өзінің мотивациясына және таңдауына сәйкес әрекет ете алады. Адамдардың жасаған істері үшін моральдық жауапкершілігіне қатысты этикада ерік бостандығы басты рөл атқарады.[56]

Әдістемеcі

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Метафизиктер метафизикалық теорияларды дамыту және оларды қолдайтын немесе жоққа шығаратын аргументтерді тұжырымдау үшін әртүрлі әдістерді қолданады.[6] Дәстүрлі түрде, априорлық әдістер басым болды. Олар сенсорлық тәжірибеге емес, жалпы түп-негіздерден рационалды интуиция мен абстрактылы ойлауға сүйенеді. Апостериорлық тәсілдер, керісінше, метафизикалық теорияларды эмпирикалық бақылаулар мен ғылыми теорияларға негіздейді.[4] Кейбір метафизиктер физика, психология, лингвистика және тарих сияқты салалардың перспективаларын өз зерттеулеріне қосады.[3] Бұл екі тәсіл бір-біріне қарама-қайшы емес: екеуін де үйлестіру мүмкін.[10] Метафизиктің таңдаған әдісі көбінесе метафизиканың табиғаты туралы түсінігіне байланысты болады, мысалы, метафизикалық реалистер айтқандай, ол шындықтың ақыл-ойдан тәуелсіз құрылымын зерттеу ме, әлде метафизикалық антиреалистердің пікірінше, ой мен тәжірибенің негізіндегі түп-негіздерді зерттеу ме.[57]

Априорлық әдістер жиі интуицияға сүйенеді — нақты талаптардың немесе жалпы түп-негіздердің дұрыстығы туралы қорытынды емес әсерлерге сүйенеді.[58][j] Мысалы, уақыт өткеннен бастап, уақыттың ағымы арқылы өтетінін айтатын уақыттың А-серия үшін дәлелдер. қазіргі уақытта және болашақта, көбінесе уақыттың өту сезімімен байланысты теорияға дейінгі интуицияларға сүйенеді.[10] Кейбір тәсілдер аксиомалар деп аталатын өзіндік айқын іргелі түп-негіздердің шағын жиынтығын орнату үшін интуицияларды пайдаланады және осы аксиомалардан қорытындылар жасау арқылы күрделі метафизикалық жүйелерді құру үшін дедуктивті пайымдауды қолданады.[59] Интуицияға негізделген тәсілдер ой тәжірибелерімен біріктіруге болады, олар интуицияларды елестетілген жағдайлармен байланыстыра отырып, айқындауға және түсіндіруге көмектеседі. Бұл тәсіл қарсыфактілік ойлауды қолдана отырып, осы жағдайлардың ықтимал салдарын бағалауға мүмкіндік береді.[60] Мысалы, материя мен сананың арақатынасын зерттеу үшін кейбір теоретиктер адамдарды философиялық зомбилермен — адамдарға ұқсас, бірақ саналы тәжірибесі жоқ гипотетикалық тіршілік иелерімен салыстырады.[61] Байланысты әдіс дәлелдер мен теорияларды тұжырымдау үшін интуициялардың орнына жалпы қабылданған сенімдерге сүйенеді. Орташа адамның қандай да бір мәселе туралы қалай ойлайтынынан айтарлықтай ауытқыған метафизикалық теорияларды сынау үшін жалпы мағыналы көзқарас жиі қолданылады. Мысалы, парасатты философтар мереологиялық нигилизмнің жалған екенін дәлелдеді, өйткені ол кестелер сияқты жалпы қабылданған нәрселердің жоқтығын білдіреді.[62] Тұжырымдамалық талдау, әсіресе аналитикалық философияда көрнекті әдіс, метафизикалық ұғымдарды олардың мағынасын нақтылау және маңызды қатынастарды анықтау үшін құрамдас бөліктерге бөлуге бағытталған.[63] Феноменологияда эйдетикалық вариация әдісі құбылыстардың негізінде жатқан маңызды құрылымдарды зерттеу үшін қолданылады. Бұл әдіс объектіні елестетуді және олардың қайсысы маңызды екенін және өзгертуге болмайтынын анықтау үшін оның ерекшеліктерін өзгертуді қамтиды.[64] Трансценденттік әдіс – шындықтың метафизикалық құрылымын зерттеуге арналған басқа тәсіл болып табылады. Ол бар объектілерді байқау және осы объектілерсіз болуы мүмкін емес жағдайларды зерттеу арқылы жүзеге асады.[65]

Кейбір тәсілдер априорлық пайымдауға аз мән береді және метафизиканы эмпирикалық ғылымдармен үзіліссіз тәжірибе ретінде қарастырады, ол олардың түсініктерін жалпылайды, сонымен бірге олардың негізгі болжамдарын айқын етеді. Бұл тәсіл натурализацияланған метафизика ретінде белгілі және Уиллард Ван Орман Куайнның жұмысымен тығыз байланысты.[5] Ол ғылымдар мен басқа салалардағы ақиқат сөйлемдердің онтологиялық міндеттемелері бар деген пікірге сүйенеді, яғни олар белгілі бір тұлғалардың бар екенін білдіреді.[7] Мысалы, егер «кейбір электрондар протондармен байланысқан» деген сөйлем дұрыс болса, оны электрондар мен протондардың бар екенін дәлелдеу үшін қолдануға болады.[5] Куайн осы түсінікті [k] ғылыми мәлімдемелерді олар болжайтын дүниенің қандай метафизикалық бейнесін түсінуге болатынын мұқият талдау арқылы метафизика туралы білуге ​​болатынын дәлелдеу үшін пайдаланды.[7]

Метафизикалық зерттеу жүргізу әдістерінен басқа, олардың теориялық ізгілігін салыстыру арқылы бәсекелес теориялар арасында шешім қабылдау үшін қолданылатын әртүрлі әдістемелік негіздер бар. Окхамның ұстарасы - қарапайым теорияларға, атап айтқанда, аз өзіндік міндері бар деп есептейтіндерге артықшылық беретін белгілі принцип. Басқа принциптер түсіндіру күшін, теориялық пайдалылығын және қалыптасқан сенімдерге жақындығын қарастырады.[4]

Метафизиканың сыналуы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Философияның негізгі салаларының бірі ретіндегі мәртебесіне қарамастан, метафизика зерттеу саласы ретінде оның негізділігіне күмән келтіретін көптеген сынға ұшыраған. Бір сын метафизикалық зерттеу мүмкін емес деп тұжырымдайды, өйткені адамдар шынайылықтың түпкі табиғатына қол жеткізу үшін қажетті танымдық қабілеттерге ие емес.[7] Бұл ой желісі метафизикалық білімнің мүмкіндігіне күмән тудыратын скептицизмге әкеледі. Метафизикалық білімнің жақсы көзі жоқ деп дәлелдеген Юм сияқты эмпиристер жиі осы идеяны ұстанады, өйткені метафизика эмпирикалық білімнің өрісінен тыс жатыр және сенсорлық тәжірибеден тыс сала туралы күмәнді интуицияларға сүйенеді. Метафизикалық теориялардың сенімсіздігін жақтайтын ұқсас аргумент метафизикалық мәселелер бойынша терең және ұзаққа созылған келіспеушіліктерге назар аударады, бұл салада жалпы прогрестің жоқтығын көрсетеді.[37]

Painting of Дэвид Юм
Дэвид Юм метафизиктерді сезімдік тәжірибеден тыс білім алуға тырысқаны үшін сынға алды.

Тағы бір сын мәселе адамның когнитивтік қабілеттерінде емес, метафизикалық мәлімдемелердің өзінде жатыр, кейбіреулер бұл тұжырымдарды шындық та, жалған да емес, бірақ мағынасыз деп санайды. Логикалық позитивистердің пікірінше, мысалы, мәлімдеменің мағынасы оны тексеру үшін қолданылатын процедурамен, әдетте оны растайтын бақылаулар арқылы беріледі. Осы даулы болжамға сүйене отырып, олар метафизикалық мәлімдемелердің мағынасыз екенін айтады, өйткені олар тәжірибе туралы тексерілетін болжамдар жасамайды.[66]

Сәл әлсіздеу ұстаным метафизикалық мәлімдемелердің мағынасы бар екенін мойындай отырып, метафизикалық келіспеушіліктер тек әлемді сипаттаудың әртүрлі тәсілдеріне қатысты тілдік даулар ғана деп есептейді. Бұл көзқарасқа сәйкес, құрылым метафизикасындағы кестелер бар ма, әлде кесте бойынша реттелген бөлшектер ғана бар ма деген келіспеушілік шынайылықтың табиғаты үшін маңызды салдары жоқ лингвистикалық қалаулар туралы тривиальды пікірталас болып табылады.[37] Метафизикалық даулардың мағынасы жоқ немесе маңызды нүктесі жоқ деген ұстаным метафизикалық немесе онтологиялық дефляционизм деп аталады.[67] Бұл көзқарасқа метафизикалық даулар шынайылықтың негізгі құрылымының субстанциялық ерекшеліктері туралы деп есептейтін байыпты метафизиктер қарсы.[68] Онтологиялық реалистер мен антиреалистер арасындағы тығыз байланысты пікірталас қандай метафизикалық теориялардың шындыққа сәйкес келетінін анықтайтын объективті фактілер бар ма деген сұраққа қатысты.[69] Прагматистер тұжырымдаған басқа сын метафизиканың кінәсін оның танымдық амбицияларында немесе мәлімдемелерінің мағынасыздығында емес, оның практикалық маңызы жоқтығында және пайдалылықтың жоқтығында көреді.[70]

Мартин Хайдеггер дәстүрлі метафизиканы сынға алып, оның жеке тұлғалар мен болмысты олардың онтологиялық негізі ретінде ажырата алмайтынын айтты. Оның «метофизиканы жеңу» үшін метафизика тарихындағы негізгі болжамдар мен шектеулерді ашу әрекеті Жак Дерриданың деконструкция әдісіне әсер етті.[71] Деррида осы әдісті метафизикалық мәтіндерді сынға алу үшін қолданды. Ол мұндай мәтіндер қарама-қарсы ұғымдарға, мысалы, "бар болу" және "жоқ болу", сүйенетінін, бірақ олардың өз табиғатында тұрақсыз және қайшылықты екенін мәлімдеді.[72]

Бұл сындардың негізділігі және олардың тұтастай метафизикаға немесе ондағы белгілі бір мәселелерге немесе тәсілдерге ғана әсер ететіні туралы консенсус жоқ. Мысалы, кейбір метафизикалық даулар тек ауызша, ал басқалары мазмұнды болуы мүмкін.

Бұл сындардың жарамдылығы және олардың метафизиканың бүкіл саласына немесе тек оның кейбір мәселелері мен тәсілдеріне әсер ететіні туралы біржақты пікір жоқ. Мысалы, кейбір метафизикалық даулар тек "сөздік сипатқа" ие болуы мүмкін, яғни олар тек тілдік және терминологиялық ерекшеліктерге негізделген, ал басқалары "мәнді"* және шындықтың негізгі құрылымына қатысты болуы мүмкін.

Осылайша, метафизиканың заңдылығы туралы пікірталастардың өзі метафизикалық зерттеулердің табиғаты мен ауқымы туралы түсініктердің әртүрлілігіне байланысты күрделі болып қала береді.

Пайдаланылған cілтемелер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
  1. ↑ Metaphysics The Oxford Dictionary of Phrase and Fable (2 ed.). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-8609-810.
  2. ↑ a b Carroll, John W.; Markosian, Ned (2010). An Introduction to Metaphysics (1 ed.). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-82629-7.
  3. ↑ a b c Koons, Robert C.; Pickavance, Timothy H. (2015). Metaphysics: The Fundamentals (1. ed.). Wiley-Blackwell. ISBN 978-1-4051-9574-4.
  4. ↑ a b c Mumford, Stephen (2012). Metaphysics: A Very Short Introduction (1 ed.). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-965712-4.
  5. ↑ a b c Ney, Alyssa (2014). Metaphysics: An Introduction. Routledge. ISBN 978-0-415-64074-9.
  6. ↑ a b c Loux, Michael J.; Crisp, Thomas M. (2017). Metaphysics: A Contemporary Introduction (4 ed.). Routledge. ISBN 978-1-138-63933-1.
  7. ↑ a b c d Van Inwagen, Peter; Sullivan, Meghan; Bernstein, Sara (2023). Metaphysics The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University.
  8. ↑ Wood, Allen W. (2009). "Kantianism" In Kim, Jaekwon; Sosa, Ernest; Rosenkrantz, Gary S. (eds.). A Companion to Metaphysics. John Wiley & Sons. ISBN 978-1-4443-0853-2.
  9. ↑ Heyndels, Sybren; Bengtson, Audun; Mesel, Benjamin De (2024). "Introduction". P. F. Strawson and His Philosophical Legacy Oxford University Press. ISBN 978-0-19-285847-4.
  10. ↑ a b c Tahko, Tuomas E. (2015). An Introduction to Metametaphysics. Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-07729-4.
  11. ↑ Критика чистого разума / Пер. с нем. Н.О. Лосского. — М.: Академический проект, 2020.
  12. ↑ Cohen, S. Marc; Reeve, C. D. C. (2021). Aristotle’s Metaphysics The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University.
  13. ↑ Hamlyn, D. W. (2005). "Metaphysics, History of". The Oxford Companion to Philosophy (2 ed.) Oxford University Press. ISBN 978-0-19-926479-7.
  14. ↑ Campbell, Keith (2006). "Ontology". In Borchert, Donald M. (ed.). Encyclopedia of Philosophy. 7: Oakeshott – Presupposition Thomson Gale, Macmillan Reference. ISBN 978-0-02-865787-5.
  15. ↑ Hofweber, Thomas (2023). Logic and Ontology The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University.
  16. ↑ Craig, Edward (1998). "Metaphysics". Routledge Encyclopedia of Philosophy Routledge. ISBN 978-0-415-25069-6.
  17. ↑ Hawley, Katherine (2016). "Applied Metaphysics". In Lippert-Rasmussen, Kasper; Brownlee, Kimberley; Coady, David (eds.). A Companion to Applied Philosophy John Wiley & Sons. ISBN 978-1-118-86911-6.
  18. ↑ McDaniel, Kris (2020). This Is Metaphysics: An Introduction John Wiley & Sons. ISBN 978-1-118-40077-7.
  19. ↑ Tahko, Tuomas (2018). "Meta-metaphysics" Routledge Encyclopedia of Philosophy
  20. ↑ Lowe, E. J. (2005). "Particulars and Non-particulars". The Oxford Companion to Philosophy (2 ed.) Oxford University Press. ISBN 978-0-19-926479-7.
  21. ↑ Casati, Filippo; Fujikawa, Naoya. Existence Internet Encyclopedia of Philosophy.
  22. ↑ Jubien, Michael (2004). "Metaphysics" In Shand, John (ed.). Fundamentals of Philosophy. Routledge. ISBN 978-1-134-58831-2.
  23. ↑ Poidevin, Robin Le; Peter, Simons; Andrew, McGonigal; Cameron, Ross P. (2009). The Routledge Companion to Metaphysics Routledge. ISBN 978-1-134-15585-9.
  24. ↑ Thomasson, Amie (2022).Categories The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University.
  25. ↑ Studtmann, Paul (2024). Aristotle’s Categories The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University.
  26. ↑ Wardy, Robert (1998). Categories Routledge Encyclopedia of Philosophy. ISBN 978-0-415-25069-6.
  27. ↑ Grim, Patrick; Rescher, Nicholas (2023). Theory of Categories: Key Instruments of Human Understanding Anthem Press. ISBN 978-1-83998-815-8.
  28. ↑ Falguera, José L.; Martínez-Vidal, Concha; Rosen, Gideon (2022). Abstract Objects The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University
  29. ↑ MacLeod, Mary C.; Rubenstein, Eric M. Universals Internet Encyclopedia of Philosophy.
  30. ↑ Maurin, Anna-Sofia (2019). Particulars Routledge Encyclopedia of Philosophy. Routledge.
  31. ↑ Varzi, Achille (2019). Mereology The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University. Archived from the original on 28 September 2020.
  32. ↑ Cornell, David. Material Composition Internet Encyclopedia of Philosophy.
  33. ↑ Berryman, Sylvia (2022). Ancient Atomism The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University.
  34. ↑ Bigelow, John C. (1998a). Universals Routledge Encyclopedia of Philosophy
  35. ↑ Liston, Michael. Scientific Realism and Antirealism Internet Encyclopedia of Philosophy.
  36. ↑ Bird, Alexander; Tobin, Emma (2024). Natural Kinds The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University. Retrieved 26 March 2024.
  37. ↑ a b c Rea, Michael C. (2021). Metaphysics: The Basics (2 ed.). Routledge. ISBN 978-0-367-13607-9.
  38. ↑ a b Parent, Ted. Modal Metaphysics Internet Encyclopedia of Philosophy. Archived
  39. ↑ Wilsch, Tobias (2017). "Sophisticated Modal Primitivism". Philosophical Issues. 27 (1): 428–448.
  40. ↑ Menzel, Christopher (2023). Possible Worlds The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University.
  41. ↑ Nuttall, Jon (2013). An Introduction to Philosophy John Wiley & Sons. ISBN 978-0-7456-6807-9.
  42. ↑ Kuhn, Thomas S. (2010). Possible Worlds in Humanities, Arts and Sciences In Sture, Allén (ed.). Possible Worlds in Humanities, Arts and Sciences: Proceedings of Nobel Symposium 65. Walter de Gruyter. ISBN 978-3-11-086685-8.
  43. ↑ Dainton, Barry (2010). "Spatial Anti-realism". Time and Space (2 ed.). Acumen Publishing. ISBN 978-1-84465-190-0.
  44. ↑ Hoefer, Carl; Huggett, Nick; Read, James (2023). Absolute and Relational Space and Motion: Classical Theories The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University.
  45. ↑ Dyke, Heather (2002). Time, Reality and Experience In Callender, Craig (ed.). Time, Reality and Experience. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-52967-9.
  46. ↑ Romero, Gustavo E. (2018). Scientific Philosophy Springer. ISBN 978-3-319-97631-0.
  47. ↑ Costa, Damiano. Persistence in Time Internet Encyclopedia of Philosophy.
  48. ↑ Simons, Peter (2013). Persistence In Kanzian, Christian (ed.). Persistence. Walter de Gruyter. ISBN 978-3-11-032705-2.
  49. ↑ Morton, Adam (2005). "Mind". The Oxford Companion to Philosophy (2 ed.) Oxford University Press. ISBN 978-0-19-926479-7.
  50. ↑ McLaughlin, Brian P. (1999). "Philosophy of Mind". In Audi, Robert (ed.). The Cambridge Dictionary of Philosophy (2 ed.). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-63722-0.
  51. ↑ Kim, Jaegwon (2005). "Mind, Problems of the Philosophy of". The Oxford Companion to Philosophy (2 ed.) Oxford University Press. ISBN 978-0-19-926479-7.
  52. ↑ Stubenberg, Leopold; Wishon, Donovan (2023). Neutral Monism The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University.
  53. ↑ Weisberg, Josh. The Hard Problem of Consciousness Internet Encyclopedia of Philosophy.
  54. ↑ Timpe, Kevin. Free Will Internet Encyclopedia of Philosophy.
  55. ↑ Vihvelin, Kadri (2022). Arguments for Incompatibilism The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University.
  56. ↑ O’Connor, Timothy; Franklin, Christopher (2022). Free Will The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University.
  57. ↑ Effingham, Nikk; Beebee, Helen; Goff, Philip (2010). Metaphysics: The Key Concepts Routledge. ISBN 978-1-136-85518-4.
  58. ↑ Daly, Christopher (2015). Introduction and Historical Overview The Palgrave Handbook of Philosophical Methods. Palgrave Macmillan. pp. 1–30.
  59. ↑ Goldenbaum, Ursula. The Geometrical Method Internet Encyclopedia of Philosophy.
  60. ↑ Brown, James Robert; Fehige, Yiftach (2019). Thought Experiments Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University.
  61. ↑ Kirk, Robert (2023). Zombies The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University.
  62. ↑ Lawson, Joanna (2020). "Common Sense in Metaphysics" The Cambridge Companion to Common-Sense Philosophy. Cambridge University Press. ISBN 978-1-108-47600-3.
  63. ↑ Jackson, Frank (1998). From Metaphysics to Ethics: A Defence of Conceptual Analysis. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-823618-4.
  64. ↑ Drummond, John J. (2022). Historical Dictionary of Husserl's Philosophy Rowman & Littlefield. ISBN 978-1-5381-3345-3.
  65. ↑ Stern, Robert; Cheng, Tony (2023). Transcendental Arguments The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University.
  66. ↑ Manley, David (2009). "1. Introduction: A Guided Tour of Metametaphysics". Metametaphysics: New Essays on the Foundations of Ontology. Clarendon Press. ISBN 978-0-19-954604-6.
  67. ↑ Sider, Theodore (2009). "13. Ontological Realism". Metametaphysics: New Essays on the Foundations of Ontology. Clarendon Press. ISBN 978-0-19-954604-6.
  68. ↑ Kriegel, Uriah (2016). Philosophy as Total Axiomatics: Serious Metaphysics, Scrutability Bases, and Aesthetic Evaluation Journal of the American Philosophical Association. 2 (2): 272–290.
  69. ↑ Chalmers, David J. (2009). "3. Ontological Anti-Realism". Metametaphysics: New Essays on the Foundations of Ontology. Clarendon Press. ISBN 978-0-19-954604-6.
  70. ↑ Macarthur, David (2020). A Companion to Rorty In Malachowski, Alan (ed.). A Companion to Rorty. John Wiley & Sons. ISBN 978-1-118-97217-5.
  71. ↑ Wheeler, Michael (2020). Martin Heidegger The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University.
  72. ↑ Holland, Nancy J. (1999). Deconstruction The International Journal of Psycho-Analysis. 80 ( Pt 1): 153–162.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Метафизика&oldid=3402738» бетінен алынған