Мюнхен келишиу бетни къайнагъына къара

{{Кесамат|аты=Мюнхен келишиу<br>
{{lang-cs|Mnichovská dohoda}}<br> {{lang-sk|Mníchovská dohoda}}<br>{{lang-en|Munich Agreement}}<br> {{lang-de|Münchner Abkommen}}<br> {{lang-fr|Accords de Munich}}<br> {{lang-it|Accordi di Monaco}}|толу аты=|сураты=Bundesarchiv Bild 183-R69173, Münchener Abkommen, Staatschefs.jpg|кенглиги=350px|башлыгъы=Мюнхен келишиуге къол салыннган заманда. Солдан онгнга: [[Чемберлен, Невилл|Чемберлен]], [[Даладье, Эдуар|Даладье]], [[Гитлер, Адольф|Гитлер]], [[Муссолини, Бенито|Муссолини]] эмда [[Чиано, Галеаццо|Чиано]]|типи=Халкъла арасы келишиу|хазырланыу_датасы=29 сентябрь 1938 джыл|къол_салыу_датасы=30 сентябрь 1938 джыл|къол_салыннган_джери={{байракъ|Нацист Германия}} [[Фюрербау]], [[Мюнхен]], [[Нацист Германия|Германия]]|кючге_киргени=1938 джыл|шартлары=[[Судетлени аннексиясы|Чехословакия Германиягъа Судет бёлгени береди]]|джанла={{байракъландырыу|Нацист Германия}}<br>{{байракъландырыу|Уллу Британия}}<br>{{Байракъландырыу|Франция}}<br>{{байракъландырыу|Италия|ВМС-1861-1946}}}}
'''Мюнхен келишиу''' ('''Мюнхен тиллешиу''' да дейдиле) — [[Нацист Германия|Германия]] бла [[Уллу Британия]], [[Ючюнчю Француз республика|Франция]] эмда [[Италия короллукъ (1861—1946)|Италия короллукъну]] арасында [[Мюнхен]]де 1938-чи джылны 29-чу сентябрында хазырланнган, эмда ол джылны 29-чу сентябрыны кечесинден 30-чу сентябрны тангына дери къол салыннган келишиудю. Аннга къол салгъанла: Германияны рейхскомиссары [[Гитлер, Адольф|Адольф Гитлер]], Уллу Британияны премьер-министри [[Чемберлен, Невилл|Невилл Чемберлен]], Францияны премьер-министри [[Даладье, Эдуар|Эдуар Даладье]] эмда Италияны премьер-министри [[Муссолини, Бенито|Бенито Муссолини]]. Келишиуге кёре [[Биринчи Чехословак республика|Чехословакия]] 10 кюнню ичинде Судет бёлгесин бош этиб, Германиягъа берирге керек болгъанды. [[Польша Республика (1918—1939)|Польша Республика]] бла [[Маджар короллукъ (1920—1946)|Маджар короллукъну]] басмыларындан сора, Мюнхен келишиуге Чехословакиядан ол къралла бла территориялыкъ дауларын да тюзетирин даулагъан салыу къошулгъанды. Чехословак делегацияны келечилери [[Масаржик, Губерт|Губерт Масаржик]] бла [[Мастны, Войтех|Войтех Мастны]] анда болгъандыла, алай а келишиуню шартлары сюзюлген заманда къошулмагъандыла, аланы къуру хазыр документге къол салыргъа чакъыргъандыла. 30-чу сентябрны эртденбласында Чехословакияны президенти [[Бенеш, Эдвард|Эдвард Бенеш]] бу келишиуню шартларын Миллет джыйылыудан разылыкъ алмагъанлай къабыл этгенди.

1-чи октябрда герман аскерле Чехословакияны чеклерин ётгендиле, эмда 10-чу октябргъа [[Судетлени аннексиясы|Судетлени бютеу территориясын]] алгъандыла<ref>LAKOSIL, Jan; SVOBODA, Tomáš. Sudety 1938. Praha: Mladá fronta, 2014</ref>. Ол кюн огъунакъ Чехословакия Польшаны [[Тешин дау|аннга Тешин бёлгени бериу]] ультиматумун къабыл этгенди, 2-чи октябрда бу бёлгени поляк аскерле кючлегендиле. Мюнхен келишиуге къол салыннгандан кёб турмай, 1938-чи джылны 2-чи октябрында [[Биринчи Вена арбитраж]] джыйылгъанды, анда Чехословакиядан Маджаргъа Словакияны къыбыла районларын эмда Карпат Украинаны (Карпат Русь), Польшагъа да шималда энтда талай районну берирге оноу бегитгенди. 1939-чу джылны мартында Биринчи Словак Республика баямланады, ол къуралгъандан кёбтурмай [[Богемия эм Моравияны протектораты]] къуралыб, Германия къалгъан чех джерлени да толусу бла кючлейди.

Мюнхен келишиу британ-француз [[джарашыулукъ политика]]ларыны кульминациясына саналады. Европада Гитлер къабындырыргъа излеген къазуат талай заманнга артха къоюлгъанды. Уллу Британия бла Франция, Чехословакия Германияны дауларын толтурургъа разы болмасала аладан болушлукъ болмазлыгъын ангылатхандыла. Къазуатдан къачар ючюн Чехословакия келишиуню шартларына разы болургъа зорланнганды.

== Ал тарих ==

=== Чехословакия  1920—1938 джыллада ===
[[Австрия-Маджар]]ны кесегинден Чехословак кърал, [[Версаль кесамат|1919-чу джылдагъы Версаль кесаматны]] тамалында къуралгъанды. Аны тамалын салгъанла [[Масарик, Томаш Гарриг|Масарик]] бла [[Бенеш, Эдвард|Бенеш]] болгъандыла, аланы кючлери бла джангы кърал иги танг территориягъа ие болгъанды. Ол себебден къралда [[чехлиле]] адам санындан 46 %, [[словаклыла]] — 13 %, [[немецле]] 28 %, [[маджарлыла]] 8 %, къалгъан 5 % асламысы [[украинлиле]], [[полякла]] эмда [[чууутлула]] болгъандыла<ref>{{Книга|автор=[[Усовский, Александр Валерьевич|Усовский А. В.]]|заглавие=Военные преступники Черчилль и Рузвельт|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=[[Яуза-Пресс]]|год=2012|страницы=228|страниц=288|isbn=978-5-9955-0474-0|isbn2=}}</ref>. Австриядан айрылыуу бла Чехословакия асламысы Германия бла Австриягъа тёлетилген репарацияланы тёлеуден къутулгъандыла ([[Версаль кесамат]]). Бу чехословакланы индустрия айныуда Германияны озаргъа амал бергенди, [[Глинка, Андрей|словак сепаратизм]] миллетчиликге да къарамай республикада система бегигенлей тургъанды.

Алай а 1929—1933 джыллан экономикалыкъ кризиси кёб адамны орамлагъа атханды, 1933-чу джылладан башлаб немецлеге хоншу Германиядан нацист пропаганда да уллу басым этгенлей тургъанды. Экспорт чыгъарыуда кёб къатышгъан судет немецлеге кризис чехлиле бла словаклыладан эсе ачы ургъанды, 1936-чы джылгъа Чехословакияда ишсизлени 60% немецле болгъандыла.

Чехословакия аскер ангыламда да кючлю кърал болгъанды. Бу Германияны рахатсыз этгенлей тургъанды. Къазауат башланнганы болса, Чехословакия Германияны къыбыла бёлгелерин бомбаларгъа плацдарм болургъа болгъандыла. Аны тышында да Германия Чехословакияны аскер промышленностуна кёз атханды. Алай бла Судет бёлгеде джашагъан немецлеге болушлукъ, Чехословакияны ич ишлерине къатышыргъа формал чурум кибик саналыргъа боллукъду<ref>{{Книга|автор=[[Исаев, Алексей Валерьевич|Исаев А.]], [[Драбкин, Артём Владимирович|Драбкин А.]]|заглавие=История Великой Отечественной войны 1941—1945 гг. в одном томе|год=2018|место=М.|издательство=[[Яуза (издательство)|Яуза]]; Якорь|страницы=22—23|isbn=978-5-04-093289-4}}</ref>.

[[Файл:Sudetendeutsche.png|мини|слева|1934-чю джылда Чехияда немецле джашагъан бёлгеле, 20% неда аслам (къызгъылдым), 50% неда аслам (къызыл), 80% неда аслам (къараууз-къызыл)]]
[[Файл:Konrad Henlein (1898-1945).jpg|мини|Судет немецлени партиясыны башчысы Конрад Хенляйн]]
=== 1938-чи джылгъа Ара Европада болум ===
1938-чи джылда [[Чехословакия]]да 14 миллион адам джашагъанды, аладан 3,5 млн [[судет немецле|Судет бёлгеде джашагъан немецле]] (2,8 млн), эмда Словакия Карпат Украинада ([[карпат немецле]], 700 минг). Чехословакияны индустриясы эм айныгъанланы ичинде болгъанды, аланы ичинде аскер индустрия да. «[[Шкода Холдинг|Шкода]]» холдингни заводлары Германияны оккупациясындан башлаб [[Польша|Польша]] бла къазауатны башланыууна дери бютеу британ аскер промышленность чыгъаргъан чакълы бир аскер керек чыгъаргъанды<ref name="mgimo">[[Павлов, Николай Валентинович|Павлов Н. В.]] [https://mgimo.ru/files/210929/III_reich.pdf Внешняя политика третьего рейха (1933—1945)] {{Wayback|url=https://mgimo.ru/files/210929/III_reich.pdf |date=20201027092311 }} // MGIMO.ru. — 2012. — Январь.</ref>. Чехословакия дунияны эм алчы сауут экспортерларыны бири болгъанды, аскеринде да эм модерн сауут болгъанды, Судет бёлгедеги деменгили бетджанла да къралны къазауат боллукъ болса кесин къоруулаялырына умут бергендиле.

[[Судет немцле]], орта ёмюрледеги Кюнчыгъыш колонизацияны туудукълары болгъандыла<ref name="NE">[[Нольте, Эрнст|Nolte E.]] Die faschistischen Bewegungen. München, 1966. S. 246.</ref>, ала регионну халкъыны 90 % болгъандыла. Чехословакия суверенитетин баямлагъанындан сора, немецле Австрия империяны чеклеринде болгъан онглу болумларын тас этгендиле, ол себебден аланы ичинде Чехословакияны словян халкъындан зулум чегебиз деген оюм джюрюгенди. Ала Германиягъа къошулургъа излегендиле. Бу муратланы келечилерини бири да миллет-сепаратист [[Судет-немец партия]]ны башчысы [[Генлейн, Конрад|К. Генлейн]] болгъанды.

Правительство судет немецлени Миллет джыйылыуда, джерли кеси оноуда келечиликлерин аслам этгенди, ана тиллеринде окъуу алыуну гарантия этгенди, алай а тикликни джумушаталмагъанды. Бу хал бла хайырланыб, [[Гитлер]] 1938-чи джылны февралында [[Рейхстаг (Веймар республика)|рейхстагга]] «Чехословакиядагъы немец къарнашларыбызны къыйын шартларына эс бёлюрге» демагогиялыкъ чакъырыу этгенди.

=== Биринчи Судет кризис ===
Австрияны [[аншлюс]]ундан сора, 1938-чи джылны мартында Генлейн Берлиннге келеди, анда андан ары не этерине инструкцияла алады. Апрелде паритясы {{iw|Карлсбад программа|Карлсбад программаны|cs|Karlovarský program}} алады, анда автономия дауланады. Майда генлейнчиле Германия джанлы пропаганданы кючлендиредиле, Судет джерлени Германиягъа къошулургъа референдум даулайдыла, 22-чи майгъа, муницпал сайлаулагъа путч хазырлайдыла — ала бу сайлауланы плебисцитге бурургъа излейдиле. Аны бла бирге [[Вермахт|вермахтны]] бёлеклери чехословак чекге джюрюйдюле.

Бу биринчи Судет кризисге чурум болады. Чехословакияда кесекли мобилизация бардырылады, аскерле Судетледе чек бетджанланы кючлендиредиле. Ол заманда огъунакъ Чехословакия джанлы болгъанын [[СССР]] бла [[Франция]] баямлайдыла (1935-чи джылны 2-чи майындан совет-француз кесаматха эмда 1935-чи джылны 16-чы майындан совет-чехословак кесаматха кёре).

Кризисни кюч бла оноуун этиуге Германияны джандашы Италия огъунакъ протест этеди. Судетлени немецлени сепаратист къозгъалыуларына таяныб сыйыру план бу джол толмайды.<ref name="mgimo" />

Гитлер кёрюшюулени башлайды. Кёрюшюуле Генлейн бла чехословак правительствону арасында баргъанды, алагъа арачылыкъ этген Уллу Британияны энчи келечиси [[Ренсимен, Уолтер, 1-чи виконт Ренсимен Доксфордчу|лорд Ренсимен]] болгъанды (къара: [[Ренсименни миссиясы]]).

21-чи майда Парижде польшачы келечи Юлиуш Лукасевич АБШ-ны Франциядагъы посолу [[Буллит, Уильям|Буллитге]], СССР Польшаны территориясы бла Чехословакиягъа болушлукъгъа аскер ётдюрюрге кюрешсе къазауат баямларыгъын билдиргенди. Румыния, кеси территориясы бла совет аскерлени иймезлигин тыш ишлени министри [[Тэтэреску, Георге|Татареску]] мартны биринчи джарымында да айтхан эди.<ref>Волков В. К. Мюнхенский сговор и балканские страны. М.: Наука, 1978.- с. 18</ref>
Бу барысы да Совет Союзну да хоншу къралланы кючлеу политикасындан къоркъуу бла болгъанды.

27-чи майда Польшаны посолу бла ушакъда Францияны тыш ишлерини министри [[Бонне, Жорж|Жорж Бонне]]  «[[Геринг, Герман Вильгельм|Герингни]] Чехословакияны Герминия бла Маджарны арасында юлешиу эмда Тешин Силезияны Польшагъа бериуню юснден планы кишиге сыр болмагъанын» билдиргенди.<ref>[http://www.istorya.ru/book/ww2/48.php Чехословацкий кризис] {{Wayback|url=http://www.istorya.ru/book/ww2/48.php |date=20120505082142 }} // История второй мировой войны 1939—1945 гг. Т. 2. Накануне войны — М.: [[Воениздат]], 1973. — 474 c.</ref>

=== Экинчи Судет кризис ===
1938-чи джылны 7-чи сентябрында судет немецле бла полиция эмда аскерле арасында сауутлу къаугъала чыкъгъадыла, Генлейн джангыдан чехословак правительство бла кёрюшюулерин тохтатханды. Францияда резервчилени чакъырыу башланнганды.

11-чи сентябрда Ингилиз бла Франция къазауат башланса Чехословакияны джанында боллукъларын баямлагъандыла, алай а Германия ишни къазауатха джетдирмесе, излегенин алаллыгъын да билдиргендиле. Экинчи кюнда Нюрнбергде партиясыны съездинде Гитлер, Ингилиз, Франция эмда Польша бла мамырлыкъда джашаргъа излегенин, алай а судет немецлеге этилген "зулумла" тохтатылмаса алагъа болушлукъ берирге керек боллугъун айтханды.

13-чю сентябрда Судетледе немец аякъланыу башланады, Чехословакияны правительствосу судет немецле джерлешген джерлеге аскерлени киргизиб, анда аскер болумну баямлайдыла. Генлейн, Судетледе аскер болумну къоратыуун, чехословак аскерлени чыгъарылыуун, мизамны сакълауну да джерли органлагъа берилирин даулайды. Лондонда, Германиядагъы ингилиз посолдан телеграмма аладыла, анда чехословак правительство Генлейни ультиматумуна разы болмаса, къазауат башланыргъа боллугъун билдирилгенди.

14-чи сентябрда [[Чемберлен, Невилл|Чемберлен]] телеграмма бла Гитлерге аны бла «мамырлыкъны къутхарыр ючюн» Германиягъа келиб тюбеширге разы болгъанын билдиргенди.

15-чи сентябрда Чемберлен Гитлер бла [[Бавар Альпла]]дагъы [[Берхтесгаден]] шахарны къатында тюбешгенди. Бу тюбешиуде [[фюрер]] мамрлыкъ излегенин, алай а чехословак проблема бир джанына бомласа, къазауатха да хазыр болгъанын билдиргенди. Великобритания, къазауатдан джанларгъа излей эсе, Судет бёлгени Германиягъа [[миллетлени кеслерини белгилеу хакълары]]ны тамалында берирге разы болургъа кереклиси айтылгъанды. Чемберлен, мыннга разы болгъанды. Чехословак аскерле путчну басдыргъандыла, Генлейн эсе уа Германиягъа къачханды.

16-чы сентябрда, чехословак правительство судет немецлени алчысы Гелейнни Германиягъа къачханындан сора, аны тутаргъа ордер чагъаргъанды, Чехослоакияда болум анданда тик болгъанды. Францияны премьер-министри Эдуар Даладье британ къуллукъчула бла тюбешир ючюн Лондоннга учханды. Францияны теджеулери Германиягъа къаршчы къазауат ачыудан башлаб, Германиягъа Судетлени бериб рахатлатайыкъ дегеннге дери айры оюмладан болгъанды.

17-чи сентябрда, Гитлер судет немецледен сауутлу къуралыш къураргъа буйрукъ береди. Къуралыш немец властла бла сауутландырылгъанды эмда юретилгенди. Ол Чехословакияда террор актла этгенди. Артда, агрессияны белгилеген конвенцияны тамалында, чехословак президент Эдвард Бенеш бла сюргюнде правительство 1938-чи джылны 17-чи сентябрын баямламагъан герман-чехословак къазауат кибик белгилегендиле<ref>President Beneš' declaration made on 16 December 1941.</ref>. Ол талай кюнню ичинде чехословак кчюле сермешиуледе 100 адамлан аслам къурман бергендиле, 2000 чакълы бир адам къачырылыб, Германиягъа ётдюрюлгендиле.

18-чи сентябрда бу тиклини джумушатыр умут бла президент Бенеш Германиягъа Чехословакиядан бир къауум джерлени берирге таша теджегенди<ref>''Douglas R. M.'' Orderly and Humane. — [[Нью-Хейвен (Коннектикут)|New Haven]]: [[Издательство Йельского университета|Yale University Press]], 2012. — p. 18. — ISBN 978-0300166606{{ref-en}}</ref> эмда Парижге саулукъ сакълау министр {{iw|Нечас, Яромир|Яромир Нечасны|cs|Jaromír Nečas}} джашыртын джумуш бла джибергенди. Нечас, Бенеш кеси къолу бла мычымай, кёрюшюуле этмей берирге разы болгъан джерлени белгилегенди, баш шарты уа «судет инцидентни» тамамы бла битиую болгъанды. Аны ызындан Нечас карта бла Бенешни таша мектубун Лонданнга элтгенди<ref>{{Cite web |author=Евгений Крутиков |url=https://vz.ru/society/2020/4/10/1032748.html |title=Как Запад сдал Чехословакию Гитлеру |publisher=// [[Взгляд (интернет-газета)|Взгляд]], 10 апреля 2020 |access-date=2020-06-12 |archive-date=2020-06-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200612185450/https://vz.ru/society/2020/4/10/1032748.html |deadlink=no }}</ref>. [[Лондон]] ингилиз-француз консультацияла баргъандыла. Анда 50% асламы немец болгъан джерлешим джерлени Германиягъа берирге оноу алыннганды, Уллу Британия бла Франция уа Чехословакияны джангы чеклерин гарантлары болургъа борчланнгандыла.

19-чу сентябрда [[Бенеш, Эдвард|Бенеш]] Прагадагъы совет келечини юсю бла СССР-ни правительствосундан сауутлу къаугъа чыкъса, позициясын сордургъанды. Совет правительство Прага кесаматда алгъан борчларын толтурургъа хазыр болгъанын билдиргенди. Москва, пактха кёре Франция Чехословакияны джакъламаса да ала аскер болушлукъ берирге хазыр болгъанларын билдиргендиле. Польшаны позициясы, Германия бла Чехословакия арасында уруш болса къатышмау болгъанды, алай а совет аскерле аланы территориялары бла ётерге излеселе, Совет Союз алагъа къазауат ачханнга санарыкъдыла. Совет самолётла Польшаны башы бла Чехословакиягъа учаргъа излеселе уа ала мычымай польшачы авиация бла уруллукъдула. Франция бла Чехослоакия арасында аскер кёрюшюуле да бардырылмагъандыла, Ингилиз бла Франция да [[Миллетлени Лигасы]]нда Чехословакияны джакълауну проблемасын сюзюуюн да блок этгендиле<ref>''[[Мельтюхов, Михаил Иванович|Мельтюхов М. И.]]'' [https://readli.net/sovetsko-polskie-voynyi-voenno-politicheskoe-protivostoyanie-1918-1939-gg/ Советско-польские войны. Военно-политическое противостояние 1918—1939 гг.] {{Wayback|url=https://readli.net/sovetsko-polskie-voynyi-voenno-politicheskoe-protivostoyanie-1918-1939-gg/|date=20221026215403}}. — {{М.}}: [[Вече (издательство)|Вече]], 2001. — 464 c. — (Военные тайны XX века). — 7000 экз. — ISBN 5-7838-0951-9</ref>. Союзники Чехословакии по [[Малая Антанта|Малой Антанте]] — Румыния и Югославия — заняли выжидательную позицию<ref>''[[Волков, Владимир Константинович|Волков В. К.]]'' [https://inslav.ru/publication/volkov-v-k-myunhenskiy-sgovor-i-balkanskie-strany-m-1978 Мюнхенский сговор и балканские страны.] {{Wayback|url=https://inslav.ru/publication/volkov-v-k-myunhenskiy-sgovor-i-balkanskie-strany-m-1978 |date=20231204132925 }} — М.: [[Наука (издательство)|Наука]], 1978. — С. 29.</ref>.

[[Файл:Bundesarchiv Bild 183-H12751, Godesberg, Vorbereitung Münchener Abkommen.jpg|thumb|left|270px|alt=Chamberlain and Hitler leave the Bad Godesberg meeting, 1938|[[Чемберлен, Невилл|Чемберлен]] (солда) эмда Гитлер Бадгодесбергде тюбешиуде, 23 сентябрь 1938 джыл. Араларында — баш тылмач доктор [[Шмидт, Пауль-Отто|Пауль Шмидт]]]]
20-21-чи сентябрда Чехословакиядагъы ингилиз эмда француз келечиле чехословак правительствогъа ингилиз-француз теджеулеге разы болмасала Чехословакия бла «кесаматны» толтурмазлыкъларын билдиргендиле. Аны тышында: «Чехлиле оруслула бла бирлешселе, къазауат большевиклеге къаршчы къачлы къазауатха кёчерге боллугъун. Эмда Ингилиз бла Франция бу болумгъа джетсе бир джанында къалалмазлыкъларын» айтхандыла. Э. Бенеш, келечилени излемлерин джазыб берирлерин излегенди. Кюндюз Милан Годжини башлыгъында правительство капитуляция этерге оноу алгъанды<ref>''[[Потёмкин, Владимир Петрович|Потёмкин В. П.]]'' [http://fb2.booksgid.com/content/65/vladimir-potemkin-diplomatiya-v-noveyshee-vremya-1919-1939-gg/148.html Дипломатия в новейшее время (1919—1939 гг.)] {{Wayback|url=http://fb2.booksgid.com/content/65/vladimir-potemkin-diplomatiya-v-noveyshee-vremya-1919-1939-gg/148.html |date=20140903113117 }}. — М.: [[ОГИЗ]], 1945.</ref>.

Ол кюн огъунакъ, 21-чи сентябрда, совет келечи [[Миллетлени Лигасы]]ны пленумунда, Франция кесаматха кёре кесини борчун тындырмаса, Чехословакияны джакълауда мычымай мадарла излерге керек болгъанын билдиргенди. Аны тышында Миллетлени лигасында герман агрессияны юсюнден сорууну да салгъанды. 

22-чи сентябрда Чемберлен [[Годесберг]]га Гитлер бла тюбешиуге келеди, эмда гражданлыкъны сайлау эмда тас этген иеликни компенсация этиу шарт бла Судетлени теджейди. Гитлер бу территорияланы Германиягъа 28-чи сентябргъа дери берилирин даулайды, аны бла къалмай Польша бла Маджарны дауларын да толтуруллугъун излейди.

Польша Чехословакиягъа ультиматум салады эмда бютеу чеклерини узунлугъу бла аскерлерин хазыр халгъа келтиреди.
[[Файл:Bundesarchiv Bild 183-H13007, Münchener Abkommen, Abreise von Daladier.jpg|thumb|right|250px|[[Эдуар Даладье]] (арада) [[Риббентроп, Иоахим фон|Иоахим фон Риббентроп]] бла Мюнхенде тюбешиуде, 1938 джыл]]
21-22-чи сентябрда Чехословакияда бютеу кърал забастовка болады, ол [[Годжа, Милан|Милан Годжаны]] правительствосуну тюшюуюне эмда генерал [[Сыровый, Ян|Ян Сыровый]] башчылыгъында болджаллы правительство къуралыууна чурум болады.

23-чю сентябрда чехословак правительство бютеулюк мобилизацияны баямлайды. Совет правительство эсе Польшагъа, Чехословакияны территориясын оккупация этерге кюрешсе, бир-бирине чабмауну совет-поляк кесаматы бузуллугъун билдиреди.

27-чи сентябрда Гитлер Уллу Британия бла Францияны келечилерине позициясын тюрленмегенин эмда герман "акцияны" тамбла башланныгъын билдиргенди, аны бла бирге Судет сорууну юсюнден келишиуню кескин сорууларына къараргъа чакъыргъанды. Ол кюн огъунакъ Чемберлен сёлешгенди, ол былай дегенди: «''Къайда эсе да, биз хапарлы болмагъан бир узакъ къралда къаугъа ючюн, биз мында окопалагъа къазаргъа эмда противогазла киерге керек болгъаныбыз къалай къоркъуулуду, фантастикалыды, ийнанылмазчады''»<ref>{{Cite web |author=Ярослав Шимов |url=https://ruski.radio.cz/o-nas-bez-nas-myunhenskoe-soglashenie-i-konec-pervoy-respubliki-8560589 |title=«О нас без нас»: Мюнхенское соглашение и конец Первой республики |publisher=// Русская служба [[Радио Прага]], 10.09.2011 |access-date=2022-02-22 |archive-date=2022-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220222115806/https://ruski.radio.cz/o-nas-bez-nas-myunhenskoe-soglashenie-i-konec-pervoy-respubliki-8560589 |deadlink=no }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.historyguide.org/europe/munich.html |title=Neville Chamberlain on Appeasement (1939) |publisher=// The History Guide|access-date=2017-05-08 |archive-date=2017-05-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170503140637/http://www.historyguide.org/europe/munich.html |deadlink=no }}</ref>.

28-чи сентябрда Чемберлен Гитлерге, излегенин «къазауатсыз эмда мычымай» бериллигине сёз бергенди<ref>''[[Черчилль, Уинстон|Черчилль У.]]'' [[Вторая мировая война (серия книг)|Вторая мировая война]]. Т. 1. Гл. 17. Мюнхенская трагедия. / Предисл. [[Волкогонов, Дмитрий Антонович|Д. А. Волкогонова]]; Под ред. [[Орлов, Александр Сергеевич (историк)|А. С. Орлова]]. — М.: [[Воениздат]], 1991. — ISBN 5-203-00705-5</ref>.

29-чу сентябрда [[Мюнхен]]де Гитлерни инициативасы бла Уллу Британияны, Францияны эмда Италияны правительстволарыны башчылары бла тюбешиу баргъанды. Ары Чемберленни сёз бергенине да къаралмай, чехословак келечиле чакъырылмагъандыла. СССР-ни къошулууу да уналмагъанды. Совет аскерле чеклени туурасында 25-чи октябргъа дери хазырлыкъ халда туруб, артдан дайым дислокация бёлгелерине къайтарылгъандыла.

== Мюнхен келишиу ==
[[Файл:Czechoslovakia 1939.SVG|мини|450px|'''Чехословакияны юлешинию'''.<br>
1.Нацист Германия джанындан [[Судетлени аннексиясы]] (1-10 октябрь 1938 дж.).<br>
2. [[Заользье]] бла [[Чески-Тешин]]ни [[Тешин къаугъа#1938—1945|Польша оккупация этеди]] (1-2 октябрь 1938 г.).<br>
3. [[Словакиячы маджарлыла|Маджар кёбчюлюк бёлгеле]] [[Маджар короллукъ (1920—1946)|Маджаргъа]] [[Биринчи Вена арбитраж]] бегимине кёре берилгендиле (2 ноябрь 1938 дж.).<br>
4. [[Словак республика (1939—1945)|Словакия кесини бойсунмаулугъун баямлайды]] (14 март 1939 дж.)<br>
5. Экинчи кюн, Чехияны къалгъанын (ол заманнга немецлени оккупациясында болгъан) [[Гитлер, Адольф|Гитлер]] [[Богемия эм Моравияны протектораты]] этиб баямлайды (15 март 1939 дж.).<br>
6. [[Карпат Украина]]ны Маджар оккупация этеди (16-23 март 1939 дж.).]]

29—30-чу сентябрда Мюнхендеги [[Фюрербау]]да оноу чыгъаргъан тюбешиу болады. Келишиуню тамалына Италияны теджеулери салынады, ала алгъаракъ Гитлер даулагъанладан уллу башхалыкълары болмагъанды. Чемберлен бла Даладье бу теджеулени къабыл этедиле.

Польша бла Маджарны басымы бла мюнхен келишиуге, чехословак правительстводан юч айлыкъ болджалда эки джанлы кёрюшюуледе Польша эмда Маджар бла асламысы полякла эмда маджарлыладан болгъан территорияланы оноуун этерге даулагъан къошакъ къошулады, алай болмаса бу сорууну оноуун Мюнхен келишиуге къол салгъан къралла этерге керек болгъандыла (Германия, Италия, Уллу Британия эмда Франция).

1938-чи джылны 30-чу сентябрыны кече 1 сагъатдаЧемберлен, Даладье, Муссолини эмда Гитлер Мюнхен келишиуге къол салгъандыла. Андан сора келишиуге къол салыннган залгъа чехословак делегация ийилгенди. Келишиуню баш пунтклары бла танашхан чехословак келечиле Войтех Мастны бла Хуберт Масарик протест этгендиле. Алай а ахырында, Уллу Британия бла Францияны башчыларыны басымына бойсунуб, Чехсловакияны Судет бёлгесин Германиягъа берген кесаматха къол салгъандылла. Эртденбла Бенеш Миллет джыйылыуну унуауун алмай, бу келишиуню тындырыугъа киргизгенди.

30-чу сентябрда Уллу Британия бла Германияны арасында  [[Ингилиз-герман декларация 1938|бир-бирине чабмауну декларациясына]] къол салыннганды; аннга ушаш декларациягъа Германии бла Франции арасында да [[Француз-герман декларация 1938|кечирек къол салынады]].

Мюнхендеги къол салыннган келишиу нацист Германиягъа ингилиз «[[джарашыулукъ политика]]сыны» эм кульминациясы болгъанды. Бусагъатдагъы тарихчилени бир къаууму бу политиканы халкъла арасы илешкилени [[Версаль система]]сыны кризисисинден дипломат амалла бла чыгъаргъа кюрешиудю, тёрт деу къралланы арасында келишиуле бла эмда «гитче» къралланы къурман этерге артха турмау бла. Чемберлен Мюнхенден Лондоннга къайтханында, самолётну трапында белгили сёзлерин айтханды: «[[Бизни тёлюбюзге мамырлыкъ|Мен бизни тёлюбюзге мамырлыкъ келтирдим]]».

Тарихчилени башха къаууму, быллай политиканы бардырыууну чуруму уллу европачы къралланы нацист Германиядан эсе Совет Союзну къоркъуулу кёргенлери эмда андан къутулур мураты болгъанды.

Сёз ючюн, Уллу Британияны тыш ишлерини министрини орунбасары [[Кадоган, Александр|Кадоган]] кюнлюгюнде былай джазгъанды: «Премьер-министр (''Чемберлен'') Советле бла бирликге къол салгъандан эсе къуллугъумдан отставка этерикме дегенди». Ол замандагъы консерваторланы лозунглары былай болгъанды: «Британия джашар ючюн большевизм ёлюрге керекди»<ref>''[[Сиполс, Вилнис Янович|Сиполс В. Я.]]'' «Дипломатическая борьба накануне второй мировой войны»</ref>.
<ref>{{книга
 |автор          = Paul Vyšný
 |часть          = 13. The collapse of mediation
 |заглавие       = The Runciman mission to Czechoslovakia, 1938: prelude to Munich
 |ссылка         = http://books.google.de/books?id=SnlqMQzal3kC&pg=PA296
 |издание        = 
 |место          = 
 |издательство   = [[Palgrave Macmillan]]
 |год            = 2003
 |pages          = 295
 |allpages       = 376
 |isbn           = 0333731360
}}</ref>.

Кёб тарихчини оюмларына кёре, Мюнхен келишиуге къол салыуну эсебинде Гитлерге Чехословакияны аскер эмда экономика потенциялы саугъагъа берилгенди, ол аннга европачы политикачыла джукъ эталмазлыкъларына ийнандыргъанды, андан ары экспансия этерге да къошакъ амалла ачылгъандыла<ref>{{Книга|автор=Исаев А., Драбкин А.|заглавие=История Великой Отечественной войны 1941-1945 гг. в одном томе.|год=2018|место=Москва|издательство=Яуза|страницы=26}}</ref>.

Башхы джанындан, 1938-чи джылны 4-чю октябрында, Москвадагъы француз посол Робер Кулондр мюнхен келишиу «артыкъсыз да Совет Союзгъа къоркъуулуду деген оюмню чертгенди. Чехословакияны джокъ этиуюнден сора, Германиягъа къыбыла-кюнчыгъышха джол ачылгъанды». Аны юсюнден АБШ-ны, Францияны, Германияны, Италияны, Польшаны эмда башха къралланы дипломатлыкъ документлеринде да белгиленнгенди<ref>[[Сиполс, Вилнис Янович|Сиполс В. Я.]] Дипломатическая борьба накануне второй мировой войны. — М.: [[Международные отношения (издательство)|Международные отношения]], 1979. — 320 с. Тираж 27 000 экз.</ref>.
[[Файл:Bundesarchiv Bild 183-H13158, Anschluss sudetendeutscher Gebiete.jpg|thumb|right|250px|3 октябрь 1938 джыл. <br> «Халкъ байрам»]]

== Цитатала ==
{{начало цитаты|источник=Н. Чемберлен, 27 сентябрь 1938 джыл<ref>[http://www.historyguide.org/europe/munich.html Neville Chamberlain on Appeasement (1939)]{{ref-en}}. {{Wayback|url=http://www.historyguide.org/europe/munich.html |date=20170503140637 }}. (Neville Chamberlain, In Search of Peace (1939), p. 393; and Parliamentary Debates, House of Commons (London: HMSO, 1938) vol. 339, 12th vol. of session 1937—1938, p. 361—369, 373.)</ref>}}
Къайда эсе да, биз хапарлы болмагъан бир узакъ къралда къаугъа ючюн, биз мында окопалагъа къазаргъа эмда противогазла киерге керек болгъаныбыз къалай къоркъуулуду, фантастикалыды, ийнанылмазчады. Андан да бек болалмазлыкъ зат - тамамы бла джарашдырылгъан дау къазауатны чуруму боллугъуду.
{{oq|en|How horrible, fantastic, incredible it is that we should be digging trenches and trying on gas-masks here because of a quarrel in a far away country between people of whom we know nothing. It seems still more impossible that a quarrel which has already been settled in principle should be the subject of war.}}
{{конец цитаты}}

{{начало цитаты|источник=У. Черчилль, 5 октябрь 1938 джыл<ref>{{Cite web |url=https://winstonchurchill.org/resources/speeches/1930-1938-the-wilderness/the-munich-agreement/ |title=The Munich Agreement |lang=en |publisher=International Churchill Society |access-date=2021-07-26 |archive-date=2021-07-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210726211520/https://winstonchurchill.org/resources/speeches/1930-1938-the-wilderness/the-munich-agreement/ |deadlink=no }}</ref>}}
Биз къазауатны башламагъанлай хорландыкъ, энди бу хорланыуну эсеблери кеслерини юсюнден кёбню билдириб турлукъдула, тарихни къадар белгилеген чегинден ётдюк, аны ызындан Европадагъы кючлени бир-бирлерин аудурмай туруулары тюзелмезден бузулгъанды, кюнбатыш демократияланы адресине уа ауур сёзле айтылды: «Базманда чегилдинг эмда ауурлугъунг джокъгъа саналдынг».
{{oq|en|…we have sustained a defeat without a war, the consequences of which will travel far with us along our road; they should know that we have passed an awful milestone in our history, when the whole equilibrium of Europe has been deranged, and that the terrible words have for the time being been pronounced against the Western democracies: “Thou art weighed in the balance and found wanting.“}}
{{конец цитаты}}

{{начало цитаты|источник= Э. Бенеш (Чехословакияны президенти)<ref>{{Cite web |url=https://www.tyden.cz/rubriky/zahranici/evropa/vyroci-traumatu-pred-75-lety-podepsaly-mocnosti-mnichov_283865.html?showTab=nejctenejsi-3 |title=Výročí traumatu. Před 75 lety podepsaly mocnosti "Mnichov" |website=Týden.cz |lang=cs |access-date=2021-07-26 |archive-date=2021-07-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210726211621/https://www.tyden.cz/rubriky/zahranici/evropa/vyroci-traumatu-pred-75-lety-podepsaly-mocnosti-mnichov_283865.html?showTab=nejctenejsi-3 |deadlink=no }}</ref>}}
Бу бизге тыйыншлы болмагъан палахды. Биз бойсунабыз эмда миллетибизни мамырлыкъ джашауун баджарыргъа кюрешебиз. Билмейме, къралларыгъыз (Уллу Британия эмда Франция) бу, Мюнхенде алыннган оноудан хайыр кёрлюкмюдюле. Амма, бизден сора да башхалагъа аны эсеби тиеригинден ишексизме.
{{oq|cs|Je to pro nás katastrofa, kterou jsme si nezasloužili. Podrobujeme se a budeme se snažit zajistit svému národu klidný život. Nevím, zda budou mít vaše země (Velká Británie a Francie) prospěch z rozhodnutí učiněného v Mnichově. Určitě však nejsme poslední, po nás to postihne i jiné.}}
{{конец цитаты}}

== Судет кризисни эсеблери ==
Судет бёлгени айырыу, Чехословакияны юлешиуню башланыуу болгъады.

Германияны Судет кризисни джарашдырыуундан сора этерик атламлары Мюнхенде сюзюлмегенди. Къайсы джаны да Словакияны кеси джазыуун кеси оноу этер хакъына къаршчы болмагъандыла, Чехословакияны къалгъан кесеги - Чехияны юсюнден а уа Мюнхен келишиуледе гарантия болмагъанды<ref name="WDFB">Weltgeschichte-Daten Fakten Bilder- Georg Westermann Verlag; Braunschweig 1987- ISBN 3-07-509036-0</ref>.

1939-чу джылда Чехословакияны аншлюсу «джарашыулукъ» политиканы джараусуз болгъанын кёргюзгенди — Гитлерни экспансиячы планлары ачыкъ болгъандыла эмда европачы политикачыла къазауатдан къачалалмазларын ангылагъандыла<ref>{{Книга|автор=под ред. О.И.Рещикова и М.С.Слонской|заглавие=Вторая мировая война в зарубежных учебниках истории: хрестоматия|год=2017|место=Москва|издательство=МГИМО МИД РФ|страницы=92}}</ref>.

Мюнхен келишиу, [[Экинчи дуния къазауат]]дан сора Европада бегиген Версаль системаны оюлууу ангыламгъа келгенди. «Мюнхен-38» Европадагъы коллектив къоркъуусузлукъ политиканы джетишимсизлиги болгъанды эмда эсеблери къуру Чехословакиягъа урмагъандыла. Нацист Германияны Кюнчыгъыш Европаны къралларында басым кючюн ёсдюргенди, миллет азлыкъланы джакъланыу хакъларын сыйырыууна, андан да озуб аланы бар болууларын къоркъуугъа салгъанды<ref>{{Cite web|lang=ru-RU|url=https://www.dw.com/ru/%D0%BE-%D1%87%D0%B5%D0%BC-%D0%B4%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BB%D1%81%D1%8F-%D0%B3%D0%B8%D1%82%D0%BB%D0%B5%D1%80-%D1%81-%D0%B1%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%86%D0%B0%D0%BC%D0%B8-%D0%B8-%D1%84%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%83%D0%B7%D0%B0%D0%BC%D0%B8-%D0%B2-1938-%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D1%83/a-45687911|title=О чем договорился Гитлер с британцами и французами в 1938 году? {{!}} DW {{!}} 30.09.2018|author=Deutsche Welle (www.dw.com)|website=DW.COM|access-date=2021-07-26|archive-date=2021-07-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20210726211259/https://www.dw.com/ru/%D0%BE-%D1%87%D0%B5%D0%BC-%D0%B4%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BB%D1%81%D1%8F-%D0%B3%D0%B8%D1%82%D0%BB%D0%B5%D1%80-%D1%81-%D0%B1%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%86%D0%B0%D0%BC%D0%B8-%D0%B8-%D1%84%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%83%D0%B7%D0%B0%D0%BC%D0%B8-%D0%B2-1938-%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D1%83/a-45687911|deadlink=no}}</ref>.

=== Польша эмда Чехословакияны юлешиниую ===
{{main|Тешин къаугъа}}
[[Файл:Bundesarchiv Bild 146-2005-0177, Anschluss sudetendeutscher Gebiete.jpg|thumb|right|250px|Германия бла Чехияны чеклери, салам берген плакат, 7 октябрь 1938 джыл: «Биз Бачамабыздан разыбыз!»]]
[[Файл:Polish Army capturing Zaolzie in 1938.PNG|left|мини|Поляк аскерле аннексия этилген [[Чески-Тешин]]нге киредиле, октябрь 1938 джыл]]
Ингилиз бла аннга къошулгъан Францияны политикалары, Гитлерни кесин Европаны иесине санатдыргъанды эмда кесини экспанция муратларын бардырыуда джол ачханды. Ол кёзюуде аны бла Польша да хайырланнганды, аннга да Чехословакиядан юлюш тюшгенди: 1938-чи джылны 21-чи сентябрында полякла чехлилеге ультиматум саладыла, «кеслериники» санагъан, 80 минг поляк бла 120 минг чехли джашагъан [[Тешин область|Тешин областны]] даулайдыла.

27-чи сентябрда Польша ультиматумун къайтарады. Польшада чехлеге къаршчы истерия удурулады. "Силез къозгъалгъанланы бирлигини" аты бла ачыкъдан Тешин зытчыу корпусха адам алады. Бу аскер бёлекле чехословак чекде диверсияла эмда сауутлу провокацияла этгенлей турадыла<ref>''Морозов С. В.'' [https://cyberleninka.ru/article/n/kogda-polsha-napadet-na-chehoslovakiyu «Когда Польша нападёт на Чехословакию». Деятельность польских диверсионных отрядов во время Чехословацкого кризиса в сентябре 1938 года] {{Wayback|url=https://cyberleninka.ru/article/n/kogda-polsha-napadet-na-chehoslovakiyu |date=20210815054648 }} // [[Военно-исторический журнал]]. — 2006. — № 2. — С. 16-19.</ref>. Польшачы самолётла хар кюн сайын Чехословакияны чеклерин бузадыла. Лондондагъы эмда Париждеги поляк дипломатла судет эмда тешин проблемагъа бирча къараллыгъын даулайдыла, немец эмда поляк аскерчиле уа Чехословакиягъа кириу болса къалай демаркация этиллигин сюзюуюн бардыргъадыла.

30-чу сентябрда, сагъат 23:45 болуб, мюнхен келишиуге къол салыннган кюн, Польша Прагагъа ультиматумун къайтарыб джибереди<ref>{{Cite web |url=https://www.prlib.ru/item/1295326 |title=Нота правительства Польской Республики правительству Чехословацкой Республики о немедленном проведении референдума в областях Чехословакии, населенных этническими поляками, и передаче этих территорий под юрисдикцию Польши со всеми военными и хозяйственными сооружениями |access-date=2024-02-21 |archive-date=2024-02-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240221145730/https://www.prlib.ru/item/1295326 |url-status=live }}</ref> аны бла бирге немец аскерле бла тенг кесини аскерин [[Тешин область|Тешин областха]] киргизеди. Халкъла арасы изоляцияда болгъан чехословак правительство поляк ультиматумгъа разы болуб, аскерлерин ыхтырыргъа керек болады. 1-чи октябрда Тешинни джерлерин полякла оккупация, аны ызындан аннексия этедиле<ref>[[Служба внешней разведки Российской Федерации|СВР РФ]]: [http://svr.gov.ru/smi/2009/delvt20090915.htm «Польский след в трагедии XX века». Архивные материалы, относящиеся к внешнеполитическим манёврам Варшавы в период 1935—1945 годов] {{Wayback|url=http://svr.gov.ru/smi/2009/delvt20090915.htm |date=20181011073217 }}, 15 сентября 2009</ref>.

2-чи октябрда Чехословакия маджар нотаны къабыл этеди, аннга кёре территорияланы юсюнден соруулагъа къарагъан кёрюшюуле башланныкъ боладыла.<ref>Волков В. К. Мюнхенский сговор и балканские страны. М.: Наука, 1978.- с. 44</ref>

Берлинден дауланыб, 5-чи октябрда президент Бенеш къуллугъундан айрылады. Аны орнуна болджаллы генерал Сыровый келеди.

=== Чехияны аншлюсу ===
Ол заманнга Чехословакияны кесинде словак миллетчиле бла прагачы правительствону арасында къаугъа джаратыла башлайды. Бу къаугъа бла хайырланыб, Гитлер «Чехияны къалгъанын» да алады ({{lang-de|Rest-Tschechei}})<ref name="GB">Gerhart Binder. Epoche der Entscheidungen/ Eine Geschichte des 20. Jahrhunderts. Sechste Auflage. Stuttgart-Degerloch: Seewald Verlag. 1960.</ref>.

7-чи октябрда Германияны басымы бла чехословак правительство [[Словакия]]гъа, 8-чи октябрда — [[Карпат Русь|Карпат Русха]] автономия береди.

1938-чи джылны 9-чу октябрында [[Комарно]]да чехословак-маджар кёрюшюуле башланадыла. Чехословак джаны Маджаргъа [[Словенске Нове Место (Требишов район)|Словенске Нове Место]] джерлешимни (1918-чи джылгъа дери — маджар шахар [[Шаторальяуйхей]]ны шахар къаты) [[Шаги]] шахарны берирге разы боладыла. 12-чи октябрда бу эки джерлешим пункт Маджаргъа бериледиле.

1938-чи джылны 21-чи октябрында Гитлер джашыртын буйрукъ береди, анда джууукъ заманны ичинде «Чехияны къалгъаныны» оноуун джуукъ заманда этиллигин билдиреди.

1938-чи джылны 2-чи ноябрында Маджар [[Вена арбитраж]]ны бегими бла Словакия бла Карпат Украинаны къыбыла (тюз) районларын алгъанды, аланы ичинде [[Ужгород]], [[Мукачево]] эмда [[Берегово]] шахарла.

1939-чу джылны башында Прагагъа джиберилген [[Гейдрих, Рейнхард|Гейдрих]] агентлерини юсю бла халкъны Германиягъа къаршчы къозгъалыугъа удуруб башлагъанды. Чехословакияны правительствосу къоркъууну толуангылаб, орамла бла "сёлешиучю" автомилле бла халкъны рахатлыкъгъа чакъыргъанды.<ref name="GB"/>

1939-чу джылны 14-чю мартында Словакия автономияны парламенти, Словакияны Чехословакияны къурамындан чыгъыб [[Биринчи Словак республика|Словак республиканы]] къуралыуун баямлагъанды. Джангы къралны премьер-министри болуб [[Йозеф Тисо]] сайланнганды.

Берлиннге чакъырылгъан чехословак президент [[Гаха, Эмиль|Гаха]] 14-ден 15-ге кечесинде Риббентропну аллындан хазырлагъан кесаматы бла таныш этдирилгенди, анда былай джазылгъанды:
<blockquote>
Бюгюн Берлинде Германияны фюрери эмда рейхсканцлери, тыш ишлени министри Риббентропну барлыгъында Чехословакияны президенти доктор Гаха бла тыш ишлерини министри Хвалковскийни аланы тилеклери бла тюбешиуге алгъанды.

Арт ыйыкълада алгъыннгы Чехословакияны территориясында болгъан къыйын болумну сюзюлгенди.

Эки джаны да Ара Европаны бу регионунда тынчлыкъны, мизамны эмда мамырлыкъны сакълауда бютеу кючлерин салыргъа керек болгъанына таукелликлерин билдиргендиле. Чехословакиянцы президенти бу джол, бу нюзюрге джетер ючюн эмда тамамы бла келишиуге барыр ючюн, чех халкъны келлигин толу таукеллик бла Германияны фюрерини къолуна бергенин чертгенди.

Бу тилекни фюрер алгъанды, ол чех халкъны Герман Рейхни къоруулаууна алыргъа эмда автономияны чеклеринде тыйыншлы джашау бериуню баджарыргъа унагъанды Германского Рейха и со своей стороны обеспечить ему подобающее существование в рамках автономии<ref name="GB"/>.
{{oq|de|Der Führer und Reichskanzler hat heute in Gegenwart des Reichsministers des Auswärtigen von Ribbentrop den tschechoslowakischen Staatspräsidenten Dr. Hacha und den tschechoslowakischen Außenminister Dr. Chvalkovsky auf deren Wunsch in Berlin empfangen. Bei der Zusammenkunft ist die durch die Vorgänge der letzten Wochen auf dem bisherigen tschechoslowakischen Staatsgebiet entstandene ernste Lage in voller Offenheit einer Prüfung unterzogen worden. Auf beiden Seiten ist übereinstimmend zum Ausdruck gebracht worden, daß das Ziel aller Bemühungen die Sicherung von Ruhe, Ordnung und Frieden in diesem Teile Mitteleuropas sein müsse. Der tschechoslowakische Staatspräsident hat erklärt, daß er, um diesem Ziele zu dienen und um eine endgültige Befriedung zu erreichen, das Schicksal des tschechischen Volkes und Landes vertrauensvoll in die Hände des Führers des Deutschen Reiches legt. Der Führer hat diese Erklärung angenommen und seinem Entschluß Ausdruck gegeben, daß er das tschechische Volk unter den Schutz des Deutschen Reiches nehmen und ihm eine seiner Eigenart gemäße autonome Entwicklung seines Lebens gewährleisten wird.}}
</blockquote>
Тангны сагъат тёртю бола, Герингни Праганы бомбалау бла къоркъутулгъан Гаханы джюреги тутхандан сора, Прага бла байламгъа киргенди, андан сора немец шартланы къабыл этгенди, къралны бойсунмаулугъун джокъ этерге эмда оккупациясына разылыгъын билдиргенди.
[[Файл:Bundesarchiv Bild 183-2004-1202-505, Prag, Burg, Besuch Adolf Hitler.jpg|thumb|Адольф Гитлер [[Прага къала]]да, 15 март 1939 джыл]]
Ол кюн огъунакъ, Гитлер [[Прага къала]]да айтханды: «Мен махтанмайма, алай а мен буну керти таб этгенме дерге керекди». Ингилиз бла Франция болгъаннга рахат тюбегендиле, аланы баш нюзюрлери къазауатны не къадар узун заманнга болмазча этерге болгъанды. Гитлер а уа джангы джандаш къралны (Словакияны) табханды эмда индустрия потенциал иги кючлендиргенди<ref name="GS">Gerhard Schreiber Kurze Geschichte des Zweiten Weltkrieges. Verlag C. H. Beck oHG, München 2005 ISBN 3 406 52953 4.</ref>.

15-чи мартда Германияны Чехияны къалгъанына аскерлерин киргизгенди, анда протекторат баямлагъанды ([[Богемия эм Моравияны протектораты]]). Чех аскер къаршчыланыу кёргюзмегенди, джангыз капитан Павликни ротасы 14-чю мартда [[Фридек-Мистек|Мистек]] шахарда 40 минутлукъ сермешиу этгенди. 
Германияны къолуна алгъыннгы чехословак аскерни саууту тюшгенди, ала бла 9 джаяу аскер дивизияны джерлерге болгъанды, аны тышында кючлю чех аскер заводла да немецлеге къалгъандыла. СССР-ге чабыуну аллы бла Вермахтны 21 танка дивизиясындан 5-си чехословак танкала бла сауутланнгандыла<ref name="mgimo" />.

Ол кюн огъунакъ бойсунмаулугъун Карпат Украина баямлагъанды. Алай бла Чехословакия Чехиягъа, Словакиягъа эмда Карпат Украинагъа бёлюннгенди (Карпат Украина бла [[Словак-маджар къазауат|Словакияны кесегин]] Маджар оккупация этгенди).<ref name="mgimo" /> Карпат Украинаны Маджар оккупация этген процессни заманында джерли сауутлу къуралышла бла талай къанлы сермешиу болгъанды («[[Карпат Сечь]]»).

Нюрнберг процессде Кейтелге соруу берилгенди<ref>Факты против мифов: подлинная и мнимая история второй мировой войны / ''Орлов А., Новоселов Б.'' — {{М.}}: Молодая гвардия, 1986. — С. 38.</ref><ref>''Reynaud Paul.'' La France a sauve l’Europe. Vol 1. P. 561.</ref>: «Кюнбатышны къраллары 1938-чи джылда Прага джанлы болсала Германия Чехословакиягъа чабарыкъмы эди?» Аны джууабы: «Игитда, огъай. Аскер джаны бла биз джетерча кючлю тюл эдик. Мюнхенни нюзюрю Россияны Европадан тайдырыб, заман къабыб, Германияны сауутландырыуун тамамландырыу эди».<ref>'' Яковлев Н.'' США и Англия во Второй Мировой войне. Гос. учебно-педагог. изд-во, 1961, с. 38.</ref><ref>''Svjatoslav J. Rybas.'' Mnichov — Benešovo proroctví, Praha, 2018.</ref>

== Дагъыда къара ==
* [[Чехословакия Экинчи дуния къазауатда]]
* [[Чабмауну юсюнден пакт]]
* [[Судет немецлени аякъланыуу]]

== Белгиле ==
{{белгиле}}

== Литература ==
* [[Богатуров, Алексей Демосфенович|Богатуров А. Д.]] [http://www.obraforum.ru/lib/book1/chapter10_14.htm Глава 10. Кризис Версальского порядка (1933—1937)] // Системная история международных отношений. В 4 т. Том I. События 1918—1945 / Под ред. [[Богатуров, Алексей Демосфенович|А. Д. Богатурова]]. — М: [[Московский рабочий (издательство)|Московский рабочий]], 2000. ISBN 5-89554-138-0
* ''[[Кретинин, Сергей Владимирович|Кретинин С. В.]]'' Судетские немцы в 1918—1945 гг.: Народ без родины. — Воронеж: [[Воронежский государственный университет]], 2000. — 320 с. ISBN 5-7455-1135-4
* {{БРЭ |статья= Мюнхенское соглашение 1938|автор=[[Магадеев, Искандэр Эдуардович|Магадеев И. Э.]]|том=21|страницы= 609—610|год=2012|ref=Магадеев|ссылка=https://old.bigenc.ru/world_history/text/2242280|архив=https://web.archive.org/web/20230221172235/https://old.bigenc.ru/world_history/text/2242280|архив дата=2023-02-21}}
* [[Малая советская энциклопедия]]. Т. 8 — М.: 1939. — С. 449.
* ''[[Мельтюхов, Михаил Иванович|Мельтюхов М. И.]]'' Советско-польские войны. Военно-политическое противостояние 1918—1939 гг. — {{М.}}: Вече, 2001. — 464 c. — (Военные тайны XX века). — 7000 экз. — ISBN 5-7838-0951-9.
* Мюнхен-1938: падение в бездну Второй мировой [сборник статей / ответственный редактор: Олег Назаров]. — М.: Кучково поле, 2018. — 268 с. — (Реальная политика).
* ''Пеганов А. О.'' [https://www.academia.edu/2286134/Чехословацкий_кризис_в_1938-1939_гг._взаимосвязь_неблагоприятной_внешнеполитической_конъюнктуры_и_проблемы_национальных_меньшинств Чехословацкий кризис в 1938—1939 гг.: взаимосвязь неблагоприятной внешнеполитической конъюнктуры и проблемы национальных меньшинств.] // Международные отношения: История и современные аспекты. Теории и исследовательские практики. Вып. II. — Москва-Ставрополь, 2011. — С. 91—109. — 353 с.
* [[Ротштейн, Эндрю|Ротштейн Э.]]. Мюнхенский сговор. / Пер. с англ. С. И. Аллилуевой, В. В. Исакович и Г. И. Герасимова; вступ. ст. Н. Н. Яковлева; ред. Н. Ю. Хомутов. — М.: [[Издательство иностранной литературы]], 1959. — 428 с.
* [http://vid-1.rian.ru/ig/poland-2009.pdf Секреты польской политики. Сборник документов (1935—1945)]. / Сост. [[Соцков, Лев Филиппович|Л. Ф. Соцков]]. — М.: [[Архив Службы внешней разведки Российской федерации]], 2009. — 383 с.
* {{нп3|Симоненко, Рэм Георгиевич|Симоненко Р. Г.|uk|Симоненко Рем Георгійович}} [https://archive.today/20130419025516/http://2000.net.ua/authors/4817-rem-simonenko/ Мюнхен (документальный очерк)]
* ''Степанов А. С.'' Перед Мюнхеном (Вооружённые силы Германии и Чехословакии и планы сторон осенью 1938 г.) // [[Военно-исторический журнал]]. — 1992. — № 4-5. — С.4-9.
* ''[[Ширер, Уильям|Ширер У.]]'' [http://libhistory.ru/book.php?book=248972&page=109 Взлёт и падение третьего рейха.]В двух томах. Т. 1. — М.: [[Воениздат]], 1991 ISBN 5-203-00475-7
* ''[[Черчилль, Уинстон|Уинстон Черчилль]]'' Никогда не сдаваться! Лучшие речи Черчилля; Альпина Паблишер, 2014. — с. 255—256 — ISBN 978-5-9614-3355-5.
* ''[[Крейчи, Оскар|Krejčí, Oskar]]''. [https://web.archive.org/web/20060816024204/http://book.publica.cz/ «Geopolitics of the Central European Region. The view from Prague and Bratislava»] Bratislava: Veda, 2005. 494 p. (Free download)


[[Категория:Германияны тарихи]]
[[Категория:Экинчи дуния къазауат]]
[[Категория:Чехословакия]]
[[Категория:Халкъла арасы кесаматла]]
[[Категория:Чехияны тарихи]]
[[Категория:Словакияны тарихи]]
[[Категория:Маджарны тарихи]]
[[Категория:Польшаны тарихи]]
[[Категория:Украинаны тарихи]]