Arbêa
NV
|
Sta pàgina l'è scrita in nuvaize, inta variante da Val Burbaia |
Arbêa (Albéra Lìgure in italiàn) o l'è 'n paîze ch'o gh'à 301 abitanti[1] e o s'trêuva inta Provìnsa d'Alesàndria inte l'öta val Borbèia.
| Arbêa cumüne | |||
|---|---|---|---|
| |||
 | |||
| Localizaçión | |||
| Stâto |  Itàlia
| ||
| Región |  Piemunte
| ||
| Provìnsa |  Alesàndria
| ||
| Aministraçión | |||
| Scìndico | Renato Lovotti (lista civica "Insieme per Albera") da-o 26-5-2014 (3º mandòu da-o 10-6-2024) | ||
| Teritöio | |||
| Coordinæ: | 44°42′12″N 9°04′02″E | ||
| Altitùdine | 423 m s.l.m. | ||
| Superfìcce | 21,23 km² | ||
| Abitanti | 301[1] (31-10-2023) | ||
| Denscitæ | 14,18 ab./km² | ||
| Fraçioìn | Astrò, Bòsco, Ca d'öto, Ciapèi, Figìn, Moìn d'Santamâia, San Nazò, Santa Mâia, San Martìn, Spìndoa, Vendèrsi, Vignàssa, Vîgo, Vurpòia | ||
| Comùn confinanti | Cabæla, Cantalòvvo, Montèigo, Fàbrica, Rochétta | ||
| Âtre informaçioìn | |||
| CAP | 15060 | ||
| Prefìsso | 0143 | ||
| Fûzo oràrio | UTC+1 | ||
| Còdice ISTAT | 006002 | ||
| Cod. cadastrâ | A146 | ||
| Targa | AL | ||
| Nomme abitanti | Alberéizi | ||
| Sànto patrón | San Gioâni Batista | ||
| Giórno festîvo | 24 de zùgno | ||
| Cartògrafîa | |||
  Arbêa | |||
.svg) | |||
| Scîto instituçionâle | |||
Giögrafîa
-
Panoràmma de Arbêa inte l'öta Val Borbèja -
Arbêa e o seu riö, l'Arbiêua
O céntro abitö o l'è into pónto donde l'Arbiêua (in riö ch'o nâsa sôvra a-a frasción d'Vorpöia, sotta a-o mónte Giajeu) a va drènto a-o Borbèia. L'Arbiêua a divîde Arbêa da-a frasción d'San Martìn, ch'a l'è sunt a rîva drîta, anche s'i vêgno spésso consideræ 'n paîze ùnico.
Stöia
O nómme "Arbêa" o gh'à n'òrìgine bèn bèn vêgia: o prefìsso "Alb" o vræ[n. 1] indicò, pre-i antîghi Lìguri, o céntro ciù inportante de tribù, méntre "arius" o l'è in sufìsso d'apartenensa. Infæti o pò ch'i Lìguri i êgia fondö Arbêa za in gîo a-o 1000 a.c., prô ciù donde òuva o gh'è a frasción d'San Martìn[2].
Isto comùn o l'è stö[n. 2] ligö a-a Repubbrica de Zena pe tanti sécoli: partindo da meitæ do XV sécolo, Arbêa o l'è stö féodo inperiöle inte man di famîie zeneizi e tortoneizi fin a l'abolisción di féodi imperiöli into léuio do 1797. Da-o 1797 a-o 1805 o l'à fæto pòrte da Repùbbrica Lìgure democràtica[3], agregö a-o capitanöto di Monti Lìguri con sêde a Rochetta, peu fin-a a-o 1814 o l'êa sotta l'impêro napoleònico fando pòrte do circondöio d'Nêuve, dipartiménto d'Zêna, e da-o 1815 pòrte do Regno de Sardegna inta División d'Zêna, Provinsa d'Nêuve. Into 1859 o l'è stö inclûzo inta Provìnsa d'Alesàndria.
Pòsti de interesse
- A gêza d'San Gioâni Batìsta. A gêza ch'òuva a prémmo vegghe a l'è stò costroìia a cmensò da-o '500 da-a famîia zenéize di Fiéschi, into stesso pòsto donde prìmma a s'trovæ quâ vêgia, da quöle a gh'émmo notiçie za da-o X sécolo. O canpanìn, colorö co-o stîle giâno e rêuza zenéize, i l'àn finîio into 1690.
- A gêza d'Vendèrsi. A gezétta di Santi Fortonö e Matêo d'Vendèrsi a pò ch'a gh'agge n'òrìgine ancon ciù antîga de quâ d'Arbêa. Cóm'o l'è dîto da Otón II inte 'n diplöma do 976, a l'êa stò caciò zu a perversi hominibus (forse Saracìn) za inti primmi quarant'âni do X sécolo. A-a meitæ do mæzmo sécolo a n'l'êa tegnìia[n. 3] nò[n. 4] bèn e a l'êa quæzi do tùtto abandonò: o dîza licsìn[n. 5] o véscovo de Tortônn-na Ginepràndo inte 'n'atto donde o s'peu lêze asìn ch'o l'avæ òrdinö ch'i gh'andéssan di prævi a stöghe. Into 1157 o Pappa Adriano IV o canbia a dedicaçión da gêza da San Pêo (ch'o l'êa o nôme òriginöio) a San Fortonö màrtire, e òsse do quöle i êo conservæ lì drènto za da primma do 926. Dòppo, a tradisciòn a conta ch'a-a gêza a seggia stò caciò zu da 'na lùbia[n. 6]. Do vêgio monestê ne rèsta ninte, levö o fæto che anche òuva o pòsto donde o s'trovæ (ciù in çimma a-e ca do modèrno paîze d'Vendèrsi) o l'é ciamö "Pian di Prævi". A gêzetta ch'a gh'é òuva a l'é stò tiò su a cmensò da-o '700, dòppo che za into '400 n'avéivo costroìia 'n'ötra into mæzmo pòsto.
Economîa
L'economîa do paîze a l'è bazò sunt l'agricoltûa e l'alevamènto. In Arbêa a s'coltîva a fazòula[n. 7], ch'a l'è squæzi paègia a-o fazeu bianco d'Spàgna, ma ciù gròusa. In ténpo a gnîva 'rgoiéita[n. 8] in tùtto o teritöio do comûne, incheu prinçipalménte inta frasción d'Figìn (a gh'è 'na varietæ ciamò pròpio "bianca d'Figìn"). Ötri prodûti tìpici i én a patöta quarantînn-na bianca zenéize, o Timoâso (in tîpo de ûga bianca) e a pómma Còrla[4], ch'a l'è 'na varietæ tìpica dl'Apenìn Lìgure. Fra i vöri formâgi i ciù rinomæ i én o Montébore e a Molânn-na, a quöle, in ténpo, a l'êa portò fin a Récco percorìndo a vîa do sö, donde a l'êa drêuvò p'fò a figâsa co-o formâgio[5].
Coltûa
In Arbêa o s'pòrla ancón a lèngoa lìgure, csì 'me l'è stö scrîta ista pàgina chéi. Anche a cuzînn-na a l'è prinçipalmènte lìgure. Chi o gh'é 'n ezénpio id cmè chi pòrla in Arbêa.
Feste e fêe
O santo patrón o l'è San Gioâni Batista, ch'o s'festezza o 24 de Zùgno; a séia prìmma da fèsta o s'fâ in falö intl'Arbiêua. Fin-a i âni '70, quande a gh'êa ciù génte, i falö i êo dôi, iun da-a pòrte d'San Martìn e iun inte quâ d'Arbêa: a s'fæ csì 'na göra, anche bastànza açèiza, donde a goagnò l'êa o fêugo ciù grande e bælo, ò ch'o se smortæ ciù tòrdi. I falö però i bruzèivo tùtta a néutte e a-a fìn nissùn o savæ bèn dî quöle o s'êa smortö primma.
A-a fìn d'agosto a vêgna òrganizò, inta frasción do Moìn d'Santamâia, a Fèsta do pàn, donde o l'é vendìio o pàn fæto in ca da-e famîie d'Arbêa. O s'peu asìn vegghe in fonsción o vêgio moìn a ægoa ch'o dà o nomme a-o bórgo.
De stæ, da-i âni novànta fin-a segónda meitæ di âni dôimîa, a Spìndoa[n. 9] a s'corîva a corsa di gaànpi. I gaànpi i eo drêuvæ 'n tenpo p'andò inti canpi e inti bòschi da l'ötra pòrte do Borbèia quande l'ægoa a l'êa èrta e frèida e o n's'præ nò andöghe drènto a pê. P'fò a corsa i cintéivo 'n tocco d'giæa in manêa ch'o s'pasessa ciù d'na vöta drènt'a l'ægoa: i concorènti, ch'i gnîvo da-i paîzi che 'n ténpo i féivo pòrte de "stræ do sö", i partîvo iùn dòppo l'ötro e o goagnæ chi o finîva o percórso into tènpo minô.
Coriozitæ
Inte l'öta vàlle i abitànti d'Arbêa i én ciamæ pe schèrso "Testón". Isto nôme o l'è ligö a-a tradiçión d'métte sùnt l'ötö da gêza di bùsti prâ festa di Còrpi Santi.
Vôxe corelæ
Notte
- Notte a-o tèsto
- ↑ In zenéize "voéiva": in Arbêa a tèrsa persónn-a singolâre do pasòu indicatîvo (levòu a quàrta coniugaçiòn) a finìsce pe "æ", mentre o son "o" (/w/) semiconsonàntico o l'é de spesso cangiòu in "r".
- ↑ Quande "ö" o se trêuva in sciâ fin da pòula, o dêv'êse pronoçiòu comme 'na "o italiann-a" longa e serâ. De vòtte o vêgne dîto tùtto o ditóngo "òu", ma into parlâ velôce o ven unîo.
- ↑ Tegnûa: i partiçìppi che in zenéize finìscian pe "ûo" subìscian o iòtacìsmo in "ìio".
- ↑ Pe negâ in Arbêa s'adêuvia squæxi senpre 'na doggia negaçión, de spesso azonzéndo 'n "nò" dòppo o vèrbo (es. io sono = mi a son, io non sono = mi a n'son nò).
- ↑ coscì: se però a pòula a vêgne prìmma do nomme de spesso se dîxe "csì" (coscì comme= csì côme).
- ↑ lìggia in zenéize, scibén che in Arbêa a gh'à ciù o scignificòu de frana che de burrone.
- ↑ "fazolàn-a" inta bòssa Val Borbàia, "faxoæla" in zenéize
- ↑ Partiçìpio pasòu de "rghêuie", in zenéize rachéugge.
- ↑ Fraçion d'Arbêa. In italiàn: Spìnola
- Notte bibliografiche
- ↑ 1,0 1,1 Dòtu Istat - Popolación rezidènte a-i 31 d'òtôbre dl'âno 2023.
- ↑ (IT) Comune di Albera Ligure - Storia, in sce comune.alberaligure.al.it. URL consultòu o 18 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Clelio Goggi, Storia dei Comuni e delle Parrocchie della diocesi di Tortona, 3ª ed., Turtùn-a, Litocoop, 1973.
- ↑ (IT) Mela Carla della Val Borbera, in sce saporidelpiemonte.net. URL consultòu o 18 zenâ 2024.
- ↑ (IT) Mollana della Val Borbera, in sce fondazioneslowfood.com. URL consultòu o 18 zenâ 2024.
Ötri progetti
Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Arbea
| Contròllo de outoritæ | VIAF (EN) 241742783 · WorldCat Identities (EN) 241742783 |
|---|