Stat Unid d'America: Diferenza intra i version.
Nissun riassont de la modifega etichete: Modifega per mez de dispositiv mobil Modifega in sul sit per mez de dispositiv mobil |
m Bot: Sostituzione di Stat Ünii d'America con Stat Unid d'America |
||
(21 revision nananmò definitive de 3 utent minga mostrad) | |||
Riga 1: | Riga 1: | ||
{{ |
{{NOLMIL}} |
||
{{SBOZZNOL}} |
|||
{{stat}} |
{{stat}} |
||
I '''Stat |
I '''Stat Unid d'America''' (''United States of America'' in ingles) inn una [[federazzion]] de l'[[America del Nord]], cont anca di territori in l'[[Oceania]], che la confina a [[Nord]] cont el [[Canada]] e a [[Sud]] cont el [[Messich]] |
||
La capital a l'é [[Washington]].<br /> |
|||
La gh'ha una süperfiss de 9.826.630 km² e una pupulaziun de 328.239.523 abitant ([[2019]]). |
|||
[[Archivi:Location United States.svg|300px|center]] |
|||
<br /> |
|||
== Stòria == |
== Stòria == |
||
La prima colonia inglesa che l'ha tolt poeu part ai Stat Unid a l'è fada su in del [[1621]]. In del 1776 i 13 Colonie [[Deciarazion de independenza di Stat Unii d'America|deciaren l'independenza]] contra el tratament dispotich del Re de Gran Bretagna e riessen a vincer e a fass recognosser in del mond, con la Maderpatria hann fad poeu una guerra in del 1812 ma dopo i raport inn stad assee boni. |
|||
La prima culonia americana a l'è 'ndel [[1621]].<br /> |
|||
I Stat Ünì a hinn indipendent 'ndel [[1776]]. |
|||
In tra el 1861 e 'l 1865 i Stat del Sud formen la [[Stat Confederad d'America|Confederazzion]] e la gh'è donca una [[guerra civil americana|guerra civil]] che a la fin la mena a la vitoria del Nord e a la fin de la s'ciavituu in tuta la federazzion. I problema razziai però fornissen no li e ghe resten di formi de segregazzion fina ai agn '60 del secol quell de XX. |
|||
== The Star Spangled Banner == |
|||
''Vardee anca l'articol principal: [[The Star-Spangled Banner]]''<BR><BR> |
|||
El '''Star Spangled Banner''' (El banderun che l'è faa sberlüscià di stell), scriüü in del 1814 de l'aucat american Francis Scott Key l'è l'in naziunal american. |
|||
I Stat Unid toeuven part a la [[prima guerra mondial]] tardivament e a la [[segonda guerra mondial]] quand che i giapones bombarden [[Pearl Harbor]] e inn vuna di forze guida di Liad. Quand che la s'ciopa la [[guerra freggia]] inn in tra i dò [[superpotenza|superpotenze]] insema a l'[[Union sovietega]] e guida del bloch ocidental. |
|||
== Urganizaziun politiga == |
|||
I Stat Ünì d'America a hinn una federaziun de 50 stat cun pü el distret federal de la capital, el ([[Distret de Columbia]]).<br /> |
|||
El president a l'é el [[Donald Trump]], un democratech, dal [[2017]] <br /> |
|||
In tra i do guerre la gh'è l'inscì ciamada [[Granda Depression]] che l'ha menad el president [[Franklin Delano Roosevelt]] a fà un grand pian de spesa publega ciamad [[New Deal]]. |
|||
{| width='100%' | |
|||
|- valign='top' |
|||
El 11 de setember 2001 i Stat Unid inn [[Atentaa de l'11 de setember del 2001|tacad di terrorista]] e donca tachen a fà una guerra contra el teror che la mena a l'invasion de l'Afghanistan e de l'Iraq. |
|||
| colspan='3' | |
|||
== Coltura == |
|||
{{...}} |
|||
=== Inn e bandera === |
|||
La [[bandera di Stat Unid d'America]] l'è fada de 13 righe, che representen i 13 colonie originai, e de 'n numer de stelle pari ai Stat de l'Union, incoeu 50. L'inn, [[The Star-Spangled Banner]] l'è propi dedicad a la bandera e l'è stad scrivud 'me dedica a la guerra in tra i Stat Unid e 'l Regn Unid del 1812. |
|||
== Politega == |
|||
El sistema statunitens l'è fondad in su trii ram del governo: l'esecutiv - guidad del [[President di Stat Unid]] -, el legislativ - cioè el [[Congress di Stat Unid]] - e 'l giudizziari, cont a capo la [[Cort Suprema di Stat Unid]]. El Paes l'è una federazzion e tucc i poder che inn no dad esplicitament al governo federal inn garantid al Stat e al Popol, inscì 'me che l'è scrivud in l'[[emendament quell de noeuv (Costituzzion di Stat Unid)|emendament quell de noeuv]] de la [[Costituzzion di Stat Unid]]. |
|||
El Congress, fad su de la [[Cambra di Representant (Stat Unid)|Cambra di Representant]] e del [[Senad (Stat Unid)|Senad]] l'è elegiud in manere diferent: la Cambra l'è elegiuda cont el sistema uninominal ogni 2 ann menter in del Senad ogni Stat el gh'ha 2 senator che inn elegiud a nivell de Stat e l'è renoeuvad del tut ogni 6 agn, cont un renoeuv de 1/3 ogni 2 agn. El sistema el gh'ha un bipartitism de facto in tra i [[Partii Republegan (Stat Unii d'America)|Republegan]] e i [[Partii Democrategh (Stat Unii d'America)|Democrategh]]. |
|||
El president, incoeu el democrategh [[Joe Biden]], l'è elegiud ogni 4 agn indiretament: ogni Stat - e 'l Distret de Colombia - el gh'ha un tot de grand eletor che voten per el President e che inn assegnad, in 48 di 50 Stat, a quell che l'ha otegnud pussee de vot in del Stat. |
|||
I giudes de la Cort Suprema e de tut i Cort Federai inn nomnad del President, cont el consens del Senad, e resten in carega a vita. 'Sti Cort dependen de l'articol III de la Costituzzion, ma gh'è anca di cort ciamad "de l'articol I" che inn istituid con lesg del Congress e indova che, de solit, el mandad l'è no a vita. |
|||
Oltra ai Stat gh'è i territori, che poden vesser organizzad o men, cioè havégh o no un so governo autonom fondad in su 'na [[lesg organega]], e incorporad o minga incorporad, definizzion ligada a l'aplicazzion de la Costituzzion, completa in del prim, parziala in del segond, limitada ai dirizz fondamentai e a quell che 'l scerniss el Congress. |
|||
Incoeu i territori abitad organizzad e minga incorporad inn el [[Puerto Rico]], [[Guam]], i [[Samoa Americane]], i [[Isole Marian del Nord]] e i [[Isole Verdin American]]. I [[Isole Minor Esterne di Stat Unid]] inn inveci minga abitad, minga organizzad e nanca incorporad, foeura che per l'[[Atoll de Palmyra]], indova che la Costituzzion la var pienament e indova che, paradossalment, vun che 'l nass lilinscì el saria citadin di Stat Unid grazzia a l'[[emendament quell de quatordes (Costituzzion di Stat Unid)|emendament quell de quatordes]]. |
|||
=== Sigurezza === |
|||
==== Forze de polizzia e de intelligence ==== |
|||
In general el compit de garantì la sigurezza l'è in man ai Stat, che gh'hann una soa polizzia, e che deleghen part de quell poder chì ai contee - indova che 'l gh'è el sceriff - e ai cità, cont i dipartiment de polizzia. |
|||
A nivell federal la gh'è una quaj forza de polizzia che la fa respetà soratut la lesg federala: |
|||
*[[Federal Bureau of Investigation]], che 'l indaga in sui riat federai |
|||
*[[United States Marshals Service]], impegnada soratut 'me forza penitenziaria federal |
|||
*[[Drug Enforcement Administration]], per la guerra a la droeuga |
|||
*[[United States Secret Service]], che 'l protegg el president, i VIP e la investiga i riat valutari |
|||
*[[Naval Criminal Investigative Service]], che 'l investiga i riat fad de la Marina e di Marines |
|||
Per l'intelligence gh'è do principai agenzie: |
|||
*[[Central Intelligence Agency]], che la investiga foeura del Pajes |
|||
*[[National Security Agency]], che la investiga dent e foeura del Pajes |
|||
==== Forze armad ==== |
|||
El [[President di Stat Unid]] l'è 'l comandand in capo di forze armad, che inn fad su de: |
|||
*[[Armada di Stat Unid]] ([[armada|forza de terra]]) |
|||
*[[Corp di Marines]] ([[fanteria de marina]]) |
|||
*[[Marina di Stat Unid]] ([[Marina militara|forza de mar]]) |
|||
*[[Aeronautega di Stat Unid]] ([[Armada de l'Aria|forza d'aria]]) |
|||
*[[Forze Spazziai di Stat Unid]] ([[Forza spazzial|spazziai]]) |
|||
*[[Guardia Costera di Stat Unid]] ([[Guardia costera|coste]]) |
|||
Gh'è anca varie unità de riserva, i pussee important quei de la [[Guardia Nazzional di Stat Unid]], che inn organizzad a nivell statal e dependen del governator del Stat se inn no ciamad de la Federazzion. I Stat poden havégh anca di [[forze statai de difesa]], che dipenden semper del governator. |
|||
=== Stat de l'Union === |
|||
{{div col}} |
|||
* [[Alabama]] ([[1819]]) |
* [[Alabama]] ([[1819]]) |
||
* [[Alaska]] ([[1959]]) |
* [[Alaska]] ([[1959]]) |
||
Riga 28: | Riga 67: | ||
* [[Califòrnia]] ([[1850]]) |
* [[Califòrnia]] ([[1850]]) |
||
* [[Carolina del Nord]] ([[1788]]) |
* [[Carolina del Nord]] ([[1788]]) |
||
* [[Carolina del |
* [[Carolina del Sud]] ([[1788]]) |
||
* [[Colorado]] ([[1876]]) |
* [[Colorado]] ([[1876]]) |
||
* [[Connecticut]] ([[1788]]) |
* [[Connecticut]] ([[1788]]) |
||
Riga 39: | Riga 78: | ||
* [[Idaho]] ([[1890]]) |
* [[Idaho]] ([[1890]]) |
||
* [[Illinois]] ([[1818]]) |
* [[Illinois]] ([[1818]]) |
||
| colspan='3' | |
|||
* [[Indiana]] ([[1816]]) |
* [[Indiana]] ([[1816]]) |
||
* [[Iowa]] ([[1846]]) |
* [[Iowa]] ([[1846]]) |
||
Riga 57: | Riga 95: | ||
* [[New Hampshire]] ([[1788]]) |
* [[New Hampshire]] ([[1788]]) |
||
* [[New Jersey]] ([[1787]]) |
* [[New Jersey]] ([[1787]]) |
||
| colspan='3' | |
|||
* [[New York (stat federal)|New York]] ([[1788]]) |
* [[New York (stat federal)|New York]] ([[1788]]) |
||
* [[Növ Messich]] ([[1912]]) |
* [[Növ Messich]] ([[1912]]) |
||
Riga 69: | Riga 106: | ||
* [[Utah]] ([[1896]]) |
* [[Utah]] ([[1896]]) |
||
* [[Vermont]] ([[1791]]) |
* [[Vermont]] ([[1791]]) |
||
* [[Virginia |
* [[Virginia Ocidental]] ([[1863]]) |
||
* [[Washington (stat federal)|Washington]] ([[1889]]) |
* [[Washington (stat federal)|Washington]] ([[1889]]) |
||
* [[Virginia]] ([[1788]]) |
* [[Virginia]] ([[1788]]) |
||
* [[Wisconsin]] ([[1848]]) |
* [[Wisconsin]] ([[1848]]) |
||
* [[Wyoming]] ([[1890]]) |
* [[Wyoming]] ([[1890]]) |
||
{{div col end}} |
|||
|} |
|||
== Riferiment == |
|||
*[https://www.treccani.it/enciclopedia/stati-uniti-d-america/ Treccani] |
|||
{{Lista1000}} |
|||
{{America del Nord}} |
{{America del Nord}} |
||
[[ |
[[Categoria:Stat Unid d'America|Stat Ünii d'America]] |
Version corenta de 14:14, 7 masg 2023
Quest articol chì l'è scrivud in lombard, con la Noeuva Ortografia Lombarda |
Stat Unid d'America | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
Daits aministrativ | |||||||
Nom intreg | |||||||
Nom ofiçal | the United States of America | ||||||
Lengue ofiçai | Lengua inglesa | ||||||
Capitala | Washington | ||||||
Politega | |||||||
Forma de govern | |||||||
Capo de Stat | Joe Biden | ||||||
Capo de Govern | Joe Biden | ||||||
Superfix | |||||||
Totala | 9 826 675 km² | ||||||
Popolazion | |||||||
Totala | 332 278 200 ab.(2021) | ||||||
Densitaa | 33.81 ab./km² | ||||||
Jeografia | |||||||
Continent | America del Nord | ||||||
Confin | Messich e Canada | ||||||
Fus orari | UTC−12:00, UTC-11, UTC-9, UTC−8, UTC−7, UTC−6, UTC-5, UTC-4, UTC+10, UTC+12, Samoa Standard Time Zone, Atlantic Standard Time, Central Standard Time, Alaska Time Zone, Mountain Standard Time e Chamorro Time Zone | ||||||
Economia | |||||||
Valuda | Dolar statünidens | ||||||
PIL (nominal) | 23 315 080,56 milion de USD (2021) | ||||||
Varie | |||||||
Codex ISO 3166 | US, USA, 840 | ||||||
TLD | .us | ||||||
Prefiss tel. | +1 | ||||||
Sigla autom. | USA | ||||||
Inn nazional | The Star-Spangled Banner | ||||||
Evoluzion storega | |||||||
Proclamazion | 12 magg 1784 | ||||||
I Stat Unid d'America (United States of America in ingles) inn una federazzion de l'America del Nord, cont anca di territori in l'Oceania, che la confina a Nord cont el Canada e a Sud cont el Messich
Stòria
[Modifega | modifica 'l sorgent]La prima colonia inglesa che l'ha tolt poeu part ai Stat Unid a l'è fada su in del 1621. In del 1776 i 13 Colonie deciaren l'independenza contra el tratament dispotich del Re de Gran Bretagna e riessen a vincer e a fass recognosser in del mond, con la Maderpatria hann fad poeu una guerra in del 1812 ma dopo i raport inn stad assee boni.
In tra el 1861 e 'l 1865 i Stat del Sud formen la Confederazzion e la gh'è donca una guerra civil che a la fin la mena a la vitoria del Nord e a la fin de la s'ciavituu in tuta la federazzion. I problema razziai però fornissen no li e ghe resten di formi de segregazzion fina ai agn '60 del secol quell de XX.
I Stat Unid toeuven part a la prima guerra mondial tardivament e a la segonda guerra mondial quand che i giapones bombarden Pearl Harbor e inn vuna di forze guida di Liad. Quand che la s'ciopa la guerra freggia inn in tra i dò superpotenze insema a l'Union sovietega e guida del bloch ocidental.
In tra i do guerre la gh'è l'inscì ciamada Granda Depression che l'ha menad el president Franklin Delano Roosevelt a fà un grand pian de spesa publega ciamad New Deal.
El 11 de setember 2001 i Stat Unid inn tacad di terrorista e donca tachen a fà una guerra contra el teror che la mena a l'invasion de l'Afghanistan e de l'Iraq.
Coltura
[Modifega | modifica 'l sorgent]Inn e bandera
[Modifega | modifica 'l sorgent]La bandera di Stat Unid d'America l'è fada de 13 righe, che representen i 13 colonie originai, e de 'n numer de stelle pari ai Stat de l'Union, incoeu 50. L'inn, The Star-Spangled Banner l'è propi dedicad a la bandera e l'è stad scrivud 'me dedica a la guerra in tra i Stat Unid e 'l Regn Unid del 1812.
Politega
[Modifega | modifica 'l sorgent]El sistema statunitens l'è fondad in su trii ram del governo: l'esecutiv - guidad del President di Stat Unid -, el legislativ - cioè el Congress di Stat Unid - e 'l giudizziari, cont a capo la Cort Suprema di Stat Unid. El Paes l'è una federazzion e tucc i poder che inn no dad esplicitament al governo federal inn garantid al Stat e al Popol, inscì 'me che l'è scrivud in l'emendament quell de noeuv de la Costituzzion di Stat Unid.
El Congress, fad su de la Cambra di Representant e del Senad l'è elegiud in manere diferent: la Cambra l'è elegiuda cont el sistema uninominal ogni 2 ann menter in del Senad ogni Stat el gh'ha 2 senator che inn elegiud a nivell de Stat e l'è renoeuvad del tut ogni 6 agn, cont un renoeuv de 1/3 ogni 2 agn. El sistema el gh'ha un bipartitism de facto in tra i Republegan e i Democrategh.
El president, incoeu el democrategh Joe Biden, l'è elegiud ogni 4 agn indiretament: ogni Stat - e 'l Distret de Colombia - el gh'ha un tot de grand eletor che voten per el President e che inn assegnad, in 48 di 50 Stat, a quell che l'ha otegnud pussee de vot in del Stat.
I giudes de la Cort Suprema e de tut i Cort Federai inn nomnad del President, cont el consens del Senad, e resten in carega a vita. 'Sti Cort dependen de l'articol III de la Costituzzion, ma gh'è anca di cort ciamad "de l'articol I" che inn istituid con lesg del Congress e indova che, de solit, el mandad l'è no a vita.
Oltra ai Stat gh'è i territori, che poden vesser organizzad o men, cioè havégh o no un so governo autonom fondad in su 'na lesg organega, e incorporad o minga incorporad, definizzion ligada a l'aplicazzion de la Costituzzion, completa in del prim, parziala in del segond, limitada ai dirizz fondamentai e a quell che 'l scerniss el Congress.
Incoeu i territori abitad organizzad e minga incorporad inn el Puerto Rico, Guam, i Samoa Americane, i Isole Marian del Nord e i Isole Verdin American. I Isole Minor Esterne di Stat Unid inn inveci minga abitad, minga organizzad e nanca incorporad, foeura che per l'Atoll de Palmyra, indova che la Costituzzion la var pienament e indova che, paradossalment, vun che 'l nass lilinscì el saria citadin di Stat Unid grazzia a l'emendament quell de quatordes.
Sigurezza
[Modifega | modifica 'l sorgent]Forze de polizzia e de intelligence
[Modifega | modifica 'l sorgent]In general el compit de garantì la sigurezza l'è in man ai Stat, che gh'hann una soa polizzia, e che deleghen part de quell poder chì ai contee - indova che 'l gh'è el sceriff - e ai cità, cont i dipartiment de polizzia.
A nivell federal la gh'è una quaj forza de polizzia che la fa respetà soratut la lesg federala:
- Federal Bureau of Investigation, che 'l indaga in sui riat federai
- United States Marshals Service, impegnada soratut 'me forza penitenziaria federal
- Drug Enforcement Administration, per la guerra a la droeuga
- United States Secret Service, che 'l protegg el president, i VIP e la investiga i riat valutari
- Naval Criminal Investigative Service, che 'l investiga i riat fad de la Marina e di Marines
Per l'intelligence gh'è do principai agenzie:
- Central Intelligence Agency, che la investiga foeura del Pajes
- National Security Agency, che la investiga dent e foeura del Pajes
Forze armad
[Modifega | modifica 'l sorgent]El President di Stat Unid l'è 'l comandand in capo di forze armad, che inn fad su de:
- Armada di Stat Unid (forza de terra)
- Corp di Marines (fanteria de marina)
- Marina di Stat Unid (forza de mar)
- Aeronautega di Stat Unid (forza d'aria)
- Forze Spazziai di Stat Unid (spazziai)
- Guardia Costera di Stat Unid (coste)
Gh'è anca varie unità de riserva, i pussee important quei de la Guardia Nazzional di Stat Unid, che inn organizzad a nivell statal e dependen del governator del Stat se inn no ciamad de la Federazzion. I Stat poden havégh anca di forze statai de difesa, che dipenden semper del governator.
Stat de l'Union
[Modifega | modifica 'l sorgent]- Alabama (1819)
- Alaska (1959)
- Arizona (1912)
- Arkansas (1836)
- Califòrnia (1850)
- Carolina del Nord (1788)
- Carolina del Sud (1788)
- Colorado (1876)
- Connecticut (1788)
- Dakota del Nord (1889)
- Dakota del Süd (1889)
- Delaware (1787)
- Florida (1845)
- Georgia (1788)
- Hawaii (1959)
- Idaho (1890)
- Illinois (1818)
- Indiana (1816)
- Iowa (1846)
- Kansas (1861)
- Kentucky (1792)
- Louisiana (1812)
- Maine (1820)
- Maryland (1788)
- Massachusetts (1788)
- Michigan (1837)
- Minnesota (1858)
- Mississippi (1817)
- Missouri (1821)
- Montana (1889)
- Nebraska (1867)
- Nevada (1864)
- New Hampshire (1788)
- New Jersey (1787)
- New York (1788)
- Növ Messich (1912)
- Ohio (1803)
- Oklahoma (1907)
- Oregon (1859)
- Pennsylvania (1787)
- Rhode Island (1788)
- Tennessee (1796)
- Texas (1845)
- Utah (1896)
- Vermont (1791)
- Virginia Ocidental (1863)
- Washington (1889)
- Virginia (1788)
- Wisconsin (1848)
- Wyoming (1890)
Riferiment
[Modifega | modifica 'l sorgent]
Antigua e Barbuda | Bahamas | Barbados | Belize | Canada | Costa Rica | Cuba | Dominica | El Salvador | Giamaica | Grenada | Guatemala | Haiti | Honduras | Messich | Nicaragua | Panama | Republega Dominicana | Saint Kitts e Nevis | San Vincenz e Grenadin | Santa Luzia | Statt Unii | Trinidad e Tobago |