Lihat sumber bagi Binatang

{{Taxobox
| color = {{taxobox color|[[animalia]]}}
| name = Haiwan
| fossil_range = [[Ediakara]] - Sekarang {{fossilrange|610|0|}}
| image = Animal diversity.png
| image_width = 250px
| domain = [[Eukaryota]]
{{Taxobox_norank_entry | taxon = [[Opisthokonta]]}}
{{Taxobox_norank_entry | taxon = [[Holozoa]]}}
{{Taxobox_norank_entry | taxon = [[Filozoa]]}}
| regnum = '''Animalia'''
| regnum_authority = [[Carolus Linnaeus|Linnaeus]], [[Systema Naturae|1758]]
| subdivision_ranks = [[Filum]]
| subdivision =
* '''Subalam [[Parazoa]]'''
** [[Porifera]]
** [[Placozoa]]
* '''Subalam [[Eumetazoa]]'''
** '''[[Radiata]] (tanpa pangkat)'''
*** [[Ctenophora]]
*** [[Cnidaria]]
** '''[[Bilateria]] (tanpa pangkat)'''
*** [[Orthonectida]]
*** [[Rhombozoa]]
*** [[Acoelomorpha]]
*** [[Chaetognatha]]
*** '''Superfilum [[Deuterostomia]]'''
**** [[Chordata]]
**** [[Hemichordata]]
**** [[Echinodermata]]
**** [[Xenoturbellida]]
**** [[Vetulicolia]] [[pupus|†]]
*** '''[[Protostomia]] (tanpa pangkat)'''
**** '''Superfilum [[Ecdysozoa]]'''
***** [[Kinorhyncha]]
***** [[Loricifera]]
***** [[Priapulida]]
***** [[Nematoda]]
***** [[Nematomorpha]]
***** [[Lobopodia]]
***** [[Onychophora]]
***** [[Tardigrada]]
***** [[Arthropoda]]
**** '''Superfilum [[Platyzoa]]'''
***** [[Platyhelminthes]]
***** [[Gastrotricha]]
***** [[Rotifera]]
***** [[Acanthocephala]]
***** [[Gnathostomulida]]
***** [[Micrognathozoa]]
***** [[Cycliophora]]
**** '''Superfilum [[Lophotrochozoa]]'''
***** [[Sipuncula]]
***** [[Hyolitha]] [[pupus|†]]
***** [[Nemertea]]
***** [[Phoronida]]
***** [[Bryozoa]]
***** [[Entoprocta]]
***** [[Brachiopoda]]
***** [[Mollusca]]
***** [[Annelida]]
***** [[Echiura]]
}}
'''Haiwan''' atau '''binatang''' ialah sekelompok besar [[organisma]] [[eukariot]] multisel yang tergolong dalam [[Alam (biologi)|alam]] '''Animalia''' atau '''Metazoa'''. Apabila [[Biologi perkembangan|berkembang]], [[pelan badan]]nya pada kesudahannya menjadi tetap, namun ada sesetengah spesies yang menjalankan proses [[metamorfosis]] di tengah-tengah riwayatnya. Kebanyakan haiwan adalah [[Kemotil|motil]], iaitu boleh bergerak secara spontan dan berdikari. Semua haiwan juga merupakan [[heterotrof]], iaitu perlu memakan organisma lain atau hasil keluarannya demi menyara hidup.

Kebanyakan [[filum]] haiwan yang dikenali muncul dalam rekod fosil sebagai spesies marin sewaktu [[ledakan Kambria]] sekitar 542 juta tahun dahulu.

== Sifat ==
Haiwan mempunyai beberapa sifat yang membezakannya daripada hidupan-hidupan yang lain. Haiwan adalah [[eukariot]] dan kebanyakannya [[multisel]],<ref name="NationalZoo">{{cite web|url=http://nationalzoo.si.edu/Animals/GiantPandas/PandasForKids/classification/classification.htm|author=National Zoo|title=Panda Classroom|accessdate=September 30, 2007}}</ref> yakni berbeza dengan [[bakteria]] dan kebanyakan [[protis]]. Haiwan merupakan [[heterotrof]],<ref name="Windows">{{cite web|url=http://www.windows.ucar.edu/tour/link=/earth/Life/heterotrophs.html&edu=high|author=Jennifer Bergman|title=Heterotrophs|accessdate=September 30, 2007}}</ref> iaitu umumnya mencerna makanan dalam kebuk dalaman, yakni berbeza dengan [[tumbuhan]] dan [[alga]].<ref>{{cite journal|author=Douglas AE, Raven JA |title=Genomes at the interface between bacteria and organelles|journal=Philosophical transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological sciences |volume=358 |issue=1429 |pages=5–17; discussion 517–8 |year=2003|pmid=12594915|pmc=1693093 |doi=10.1098/rstb.2002.1188 |first1=AE |first2=JA}}</ref> Haiwan juga berbeza dengan tumbuhan, alga dan [[kulat]] kerana ketiadaan [[dinding sel]] yang kukuh.<ref name="AnimalCells">{{cite web|url=http://micro.magnet.fsu.edu/cells/animalcell.html|author=Davidson, Michael W.|title=Animal Cell Structure|accessdate=September 20, 2007}}</ref> Semua haiwan adalah [[Kemotilan|motil]],<ref name="Concepts">{{cite web|url=http://employees.csbsju.edu/SSAUPE/biol116/Zoology/digestion.htm|author=Saupe, S.G|title=Concepts of Biology|accessdate=September 30, 2007}}</ref> walaupun pada peringkat hidup yang tertentu. Bagi kebanyakan haiwan, [[embrio]] melalui [[Blastula|peringkat blastula]],<ref>{{cite book|last=Minkoff|first=Eli C.|title=Barron's EZ-101 Study Keys Series: Biology|year=2008|publisher=Barron's Educational Series|isbn=9780764139208|edition=2, revised|page=48}}</ref> iaitu sifat yang hanya terdapat pada haiwan.

=== Struktur ===
Haiwan mempunyai [[badan]] yang terdiri daripada pelbagai [[tisu (biologi)|tisu]], kecuali beberapa jenis yang tertentu, terutama sekali [[bunga karang]] (Filum [[Porifera]]) dan [[Placozoa]]. Antara tisu-tisu ini ialah [[otot]] yang boleh mengecutkan dan mengawal gerak alih, dan [[Sisten saraf|tisu saraf]] yang menghantar dan memproses isyarat. Biasanya, juga terdapat kebuk [[pencernaan]] dalaman dengan satu atau dua bukaan.<ref name=scienceperspectives10/> Haiwan yang bersusunan sebegini dipanggil metazoa, ataupun [[eumetazoa]] bagi memaksudkan haiwan pada umumnya.<ref>{{cite book|title=Fossil Invertebrates|year=1983|publisher=CUP Archive|isbn=9780521270281|page=350|author=Gero HIllmer|coauthors=Ulrich Lehmann|page=54}}</ref>

Semua haiwan mempunyai sel-sel [[eukariot]] yang dikitari oleh [[matriks luar sel]] yang terdiri daripada [[kolagen]] dan [[glisoprotein]] anjal.<ref>{{cite book|title=Molecular Biology of the Cell|year=2002|publisher=Garland Science|location=New York|url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK26810/|author=Alberts, Bruce|edition=4|coauthors=Alexander Johnson, Julian Lewis, Martin Raff, Keith Roberts, and Peter Walter}}</ref> Ini boleh dikapurkan untuk membentuk struktur-struktur seperti [[cangkerang]], [[tulang]], dan [[spikul]].<ref>{{cite book|last=Sangwal|first=Keshra|title=Additives and crystallization processes: from fundamentals to applications|year=2007|publisher=John Wiley and Sons|isbn=9780470061534|page=212}}</ref> Ketika berkembang, ia membentuk rangka yang agak mudah lentur<ref>{{cite book|last=Becker|first=Wayne M.|title=The world of the cell|year=1991|publisher=Benjamin/Cummings|isbn=9780805308709}}</ref> di mana sel-sel boleh bergerak-gerak dan bersusun semula, maka membolehkan struktur yang rumit. Berbeza pula dengan [[organisma multisel|organisma-organisma multisel]] yang lain seperti [[tumbuhan]] dan kulat yang sel-selnya ditahan oleh dinding sel, oleh itu berkembang secara pertumbuhan progresif.<ref name=scienceperspectives10/> Selain itu, simpang-simpang antara sel ini juga hanya terdapat dalam sel haiwan: [[simpang ketat]], [[simpang renggang]], dan [[desmosom]].<ref>{{cite book|last=Magloire|first=Kim|title=Cracking the AP Biology Exam, 2004–2005 Edition|year=2004|publisher=The Princeton Review|isbn=9780375763939|page=45}}</ref>

=== Pembiakan dan perkembangan ===
[[Fail:Mitosis-flourescent.jpg|thumb|left|Sebutir [[Sel (biologi)|sel]] [[paru-paru]] [[bengkarung air]] dengan [[pencelup]] [[pendarfluor]] yang menjalani peringkat [[anafasa]] awal dalam [[mitosis]].]]

Hampir kesemua haiwan menjalani suatu bentuk [[pembiakan seks]].<ref>{{cite book|last=Knobil|first=Ernst|title=Encyclopedia of reproduction, Volume 1|year=1998|publisher=Academic Press|isbn=9780122270208|page=315}}</ref> Ia mempunyai beberapa [[Gamet|sel pembiakan]] khusus yang menjalani [[meiosis]] untuk menghasilkan [[spermatozoon]] yang kecil tetapi motil, atau [[ovum]] yang besar tetapi tidak motil.<ref>{{cite book|last=Schwartz|first=Jill|title=Master the GED 2011 (w/CD)|year=2010|publisher=Peterson's|isbn=9780768928853|page=371}}</ref> Spermatozoon dan ovum ini bergabung untuk membentuk [[zigot]] yang berkembang menjadi individu baru.<ref>{{cite book|last=Hamilton|first=Matthew B.|title=Population genetics|year=2009|publisher=Wiley-Blackwell|isbn=9781405132770|page=55}}</ref>

Juga terdapat banyak haiwan juga mampu [[Pembiakan asepsis|membiak tanpa seks]].<ref>{{cite book|title=Reproductive Biology of Invertebrates, Progress in Asexual Reproduction, Volume 11|year=2002|publisher=Wiley|author=Adiyodi, K. G.|coauthors=Roger N. Hughes, Rita G. Adiyodi|page=116}}</ref> Ini boleh terjadi secara [[partenogenesis]], yang mana telur yang subur dihasilkan tanpa mengawan, bercambah ataupun [[Perpecahan (pembiakan)|berpecah]].<ref>{{cite book|last=Kaplan|title=GRE exam subject test|year=2008|publisher=Kaplan Publishing|isbn=9781419552182|page=233}}</ref>

[[Zigot]] mula-mula berkembang menjadi suatu bentuk sfera yang cembung, iaitu [[blastula]]<ref>{{cite book|last=Tmh|title=Study Package For Medical College Entrance Examinations|year=2006|publisher=Tata McGraw-Hill|isbn=9780070616370|page=6.22}}</ref> yang menjalani proses penyusunan semula dan penceraian. Bagi bunga karang, larva blastula berenang ke tempat baru lalu berkembang menjadi bunga karang baru.<ref>{{cite book|title=General zoology|year=1984|publisher=Saunders College Pub|isbn=9780030624513|author=Ville, Claude Alvin|coauthors=Warren Franklin Walker, Robert D. Barnes|page=467}}</ref> Bagi kebanyakan kelompok yang lain pula, blastula menjalani penyusunan semula yang lebih rumit.<ref>{{cite book|title=Human embryology: (prenatal development of form and function)|year=1945|publisher=Williams & Wilkins|author=Hamilton, William James|coauthors=James Dixon Boyd, Harland Winfield Mossman|page=330}}</ref> Mula-mula, ia [[invaginasi|berinvaginasi]] untuk membentuk [[gastrula]] dengan kebuk pencernaan, dan dua [[lapisan germa]] yang berasingan, iaitu [[ektoderma]] luaran dan [[endoderma]] dalaman.<ref>{{cite book|last=Philips|first=Joy B.|title=Development of vertebrate anatomy|year=1975|publisher=Mosby|isbn=9780801639272|page=176}}</ref> Selalunya, juga berkembangnya [[mesoderma]] di antara ektoderma dan endoderma itu.<ref>{{cite book|title=The Encyclopedia Americana: a library of universal knowledge, Volume 10|year=1918|publisher=Encyclopedia Americana Corp.|page=281}}</ref> Kemudian, lapisan-lapisan germa ini berpecah-pecah untuk membentuk tisu dan organ.<ref>{{cite book|title=The science of entomology|year=1998|publisher=WCB McGraw-Hill|isbn=9780697228482|author=Romoser, William S.|coauthors=J. G. Stoffolano|page=156}}</ref>

=== Makanan dan penyumberan tenaga ===
Semua haiwan merupakan [[heterotrof]], iaitu boleh makan hidupan lain secara langsung atau tidak langsung.<ref>{{cite book|last=Rastogi|first=V. B.|title=Modern Biology|year=1997|publisher=Pitambar Publishing|isbn=9788120904965|page=3}}</ref> Lazimnya, haiwan dibahagikan lagi kepada kelomok-kelompok seperti [[maging]], [[maun]], [[omnivor]], dan [[parasit]].<ref>{{cite book|last=Levy|first=Charles K.|title=Elements of Biology|year=1973|publisher=Appleton-Century-Crofts|isbn=9780390556271|page=108}}</ref>

[[Pemangsaan]] ialah [[interaksi biologi]] yang mana pemangsa (heterotrof yang memburu) memakan mangsanya (organisma yang diserangnya).<ref name="Ecology">Begon, M., Townsend, C., Harper, J. (1996). ''[[Ecology: Individuals, populations and communities]]'' (Third edition). Blackwell Science, London. ISBN 0-86542-845-X, ISBN 0-632-03801-2, ISBN 0-632-04393-8.</ref> Pemangsa ini boleh tetapi tidak semestinya membunuh mangsa sebelum memakannya, tetapi apapun, tindakan pemangsaan ini sentiasa berkesudahan dengan kematian mangsa.<ref>[http://www.britannica.com/search?query=predationpredation]. Britannica.com. Retrieved on 2011-11-23.</ref> Satu lagi kategori pemakanan yang lain ialah [[detritivori]], iaitu pengambilan [[jirim organik]] yang mati.<ref>{{cite book|title=Geomorphology and environmental impact assessment|year=2001|publisher=Taylor & Francis|isbn=9789058093448|author=Marchetti, Mauro|coauthors=Victoria Rivas|page=84}}</ref> Kadang-kadang, adalah sukar untuk membezakan kedua-dua [[tabiat pemakanan]] ini, misalnya yang mana spesies [[parasit]] memangsakan organisme perumah, kemudian bertelur di atasnya supaya zuriatnya boleh memakan bangkainya yang reput. Tekanan berpilih yang dikenakan ke atas satu sama lain telah menimbulkan [[perlumbaan senjata evolusi]] antara mangsa dan pemangsa, oleh itu menyebabkan pelbagai [[penyesuaian anti-pemangsa]].<ref>{{cite book|title=Ecology of marine fishes: California and adjacent waters|year=2006|publisher=University of California Press|isbn=9780520246539|author=Allen, Larry Glen|coauthors=Daniel J. Pondella, Michael H. Horn|page=428}}</ref>

Kebanyakan haiwan secara tidak langsungnya menggunakan tenaga [[matahari]] dengan memakan tumbuhan atau haiwan yang memakan tumbuhan. Kebanyakan tumbuhan menggunakan cahaya untuk menukarkan molekul-molekul [[tak organik]] dalam persekitarannya kepada molekul organik, misalnya [[gula]] ringkas, dalam [[fotosintesis]]. Bermula dengan molekul-molekul [[karbon dioksida]] (CO<sub>2</sub>) dan [[air]] (H<sub>2</sub>O), fotosintesis menukarkan tenaga cahaya matahari kepada tenaga kimia yang disimpan sebagai karbon [[Penurunan (kimia)|terturun]] (cth. [[glukosa]]) serta melepaskan molekul [[oksigen]]. Kemudian, gula-gula ini digunakan sebagai bahan binaan untuk pembesaran tumbuhan.<ref name=scienceperspectives10>{{cite book|title=Science Perspectives 10|year=2010|publisher=Nelson Education Ltd.|isbn=978-0-17-635528-9|last1=Adam-Carr|first1=Christine|last2=Hayhoe|first2=Christy|last3=Hayhoe|first3=Douglas|last4=Hayhoe|first4=Katharine}}</ref> Apabila haiwan memakan tumbuhan ini (atau memakan haiwan lain yang pernah makan tumbuhan ini), gula-gula yang dihasilkan oleh tumbuhan itu pun diambil oleh haiwan berkenaan.<ref>{{cite book|title=Understanding Science: Upper Primary|last=Clutterbuck|first=Peter|page=9|year=2000|publisher=Blake Education|isbn=9781865091709}}</ref> Sama ada gula itu digunakan secara langsung untuk pembesaran haiwan, ataupun dipecah-pecahkan untuk melepaskan tenaga suria yang tersimpan dan memberi haiwan itu tenaga yang diperlukan untuk pergerakan.<ref>{{cite book|last=Gupta|first=P.K.|title=Genetics Classical To Modern|publisher=Rastogi Publications|isbn=9788171338962|page=26}}</ref> Proses ini dipanggil [[glikolisis]].<ref>{{cite book|last1=Garrett|first1=Reginald|last2=Grisham|first2=Charles M.|title=Biochemistry|year=2010|publisher=Cengage Learning|isbn=9780495109358|page=535}}</ref>
Haiwan yang hidup berdekatan [[lohong hidroterma]] dan [[tiris sejuk]] di [[dasar laut]] tidak bergantung pada tenaga cahaya matahari.<ref>{{cite journal|year=1996|journal=New scientist|publisher=IPC Magazines|volume=152|issue=2050–2055|page=105}}</ref> Sebaliknya, [[arkea]] dan [[bakteria]] [[kimiasintetis]] membentuk asas [[rantaian makanan]].<ref>{{cite book|last=Castro|first=Peter|coauthors=Michael E. Huber|title=Marine Biology|publisher=McGraw-Hill|year=2007|edition=7|page=376|isbn=9780077221249}}</ref>

== Kelompok haiwan ==
[[Fail:AnimalsRelativeNumbers.png|thumb|301px|right|Pecahan jumlah haiwan mengikut filum.]]

=== Porifera, Radiata dan Bilateria asas ===
Analisa filogenetik mendapati bahawa [[Porifera]] dan [[Ctenophora]] berpecah sebelum klad yang melahirkan [[Bilateria]], [[Cnidaria]] dan [[Placozoa]].<ref name=Ryan2010>Ryan JF, Pang K; NISC Comparative Sequencing Program, Mullikin JC, Martindale MQ, Baxevanis AD (2010) The homeodomain complement of the ctenophore ''Mnemiopsis leidyi'' suggests that Ctenophora and Porifera diverged prior to the ParaHoxozoa. Evodevo 1(1):9</ref>

[[Fail:Elephant-ear-sponge.jpg|thumb|left|Bunga karang ''[[Agelas clathrodes]]'', di latar hadapan. Dua spesies batu karang di latar belakang: iaitu [[akar bahar]] ''[[Iciligorgia schrammi]]'', dan ''[[Plexaurella nutans]]''.]]
Bunga karang ([[Porifera]]) selama ini dipercayai awal-awal berpecah dari haiwan-haiwan lain.<ref>{{cite book|title=An Introduction to Porifera|year=2003|publisher=Anmol Publications PVT. LTD.|isbn=9788126106752|author=Bhamrah, H. S.|coauthors=Kavita Juneja|page=58}}</ref> Bunga karang ketiadaan susunan kompleks yang terdapat dalam kebanyakan filum yang lain.<ref>{{cite book|last=Sumich|first=James L.|title=Laboratory and Field Investigations in Marine Life|year=2008|publisher=Jones & Bartlett Learning|isbn=9780763757304|page=67}}</ref> Sel-selnya dibezakan, tetapi selalunya tidak tersusun kepada tisu-tisu yang berasingan.<ref>{{cite book|last=Jessop|first=Nancy Meyer|title=Biosphere; a study of life|year=1970|publisher=Prentice-Hall|page=428}}</ref> Bunga karang lazimnya makan dengan menarik air masuk melalui liang-liangnya.<ref>{{cite book|last=Sharma|first=N. S.|title=Continuity And Evolution Of Animals|year=2005|publisher=Mittal Publications|isbn=9788182930186|page=106}}</ref> [[Archaeocyatha]] yang rangkanya terlakur mungkin mewakili bunga karang ataupun filum yang berasingan.<ref>{{cite book|title=McGraw-Hill encyclopedia of science & technology: MET-NIC., Volume 11|year=1997|publisher=McGraw-Hill|isbn=9780079115041|page=809|url=http://books.google.com/?id=GS5YAAAAMAAJ|edition=8|accessdate=19 Mac 2011|page=59}}</ref> Bagaimanapun, suatu kajian filogenomik ke atas 150 gen pada 29 jenis haiwan merentas 21 filum pada tahun 2008, mendapati bahawa [[Ctenophora]] atau ampai bulatlah yang merupakan zuriat asas haiwan, sekurang-kurangnya di kalangan 21 filum berkenaan. Para pengarangnya berspekulasi bahawa bunga karang—setidak-tidaknya bunga karang yang dikajinya—tidaklah begitu primitif, tetapi sebaliknya mungkin diringkaskan secara sekunder.<ref name=class>{{cite journal|title=Broad phylogenomic sampling improves resolution of the animal tree of life|doi=10.1038/nature06614|pmid=18322464 |volume=452|issue=7188|year=2008|month=April|journal=Nature|pages=745–9|author=Dunn CW, Hejnol A, Matus DQ,''et al.''}}</ref>

Di kalangan filum-filum yang lain, Ctenophora dan [[Cnidaria]] yang merangkumi [[buran]], [[batu karang]], dan [[ampai-ampai]], bersimetri secara jejari dan mempunyai kebuk pencernaan dengan satu bukaan yang berfungsi sebagai mulut dan dubur.<ref>{{cite book|title=A living bay: the underwater world of Monterey Bay|year=2000|publisher=University of California Press|isbn=9780520221499|author=Langstroth, Lovell|coauthors=Libby Langstroth, Todd Newberry, Monterey Bay Aquarium|page=244}}</ref> Kedua-duanya mempunyai tisu yang berbeza, tetapi tidak tersusun kepada [[organ (anatomi)|organ]].<ref>{{cite book|last=Safra|first=Jacob E.|title=The New Encyclopædia Britannica, Volume 16|year=2003|publisher=Encyclopædia Britannica|isbn=9780852299616|page=523}}</ref> Hanya ada dua lapisan germa yang utama, iaitu ektoderma dan endoderma, dengan cuma sel-sel yang terserak di antaranya. Oleh itu, haiwan-haiwan ini juga dipanggil [[diploblas]].<ref>{{cite book|last=Kotpal|first=R. L.|title=Modern Text Book of Zoology: Invertebrates|publisher=Rastogi Publications|isbn=9788171339037|page=184}}</ref> [[Placozoa]] yang halus juga begitu, tetapi tiada kebuk pencernaan yang kekal.

Haiwan-haiwan yang selebihnya membentuk kumpulan [[monofiletik]] iaitu [[Bilateria]]. Kebanyakan haiwan ini [[Simetri (biologi)|bersimetri secara dwisisi]], dan biasanya mempunyai kepala yang khusus dengan organ-organ pemakanan dan deria. Tubuhnya adalah [[triploblas]], iaitu ketiga-tiga lapisan germa berkembang sepenuhnya, dan tisu-tisu membentuk organ-organ yang berlainan. Kebuk pencernaan mempunyai dua bukaan, iaitu mulut dan dubur, dan juga terdapat rongga tubuh dalaman yang dipanggil [[selom]] atau pseudoselom. Walau apapun, ada haiwan yang terkecuali daripada ciri-ciri ini, misalnya: [[ekinoderma]] dewasa adalah bersimetri secara jejari, dan [[cacing parasit]] tertentu memiliki struktur tubuh yang teramat ringkas.

Kajian genetik telah banyak mempengaruhi pemahaman kita akan hubungan sesama ahli Bilateria. Diamati bahawa kebanyakannya tergolong dalam dua keturunan utama, iaitu [[deuterostom]] dan [[protostom]]; protostom termasuk [[Ecdysozoa]], [[Platyzoa]], dan [[Lophotrochozoa]]. Selain itu, terdapat beberapa kelompok kecil bilateria berstruktur agak kecil yang nampaknya sudah berpecah sebelum kelompok-kelompok besar itu, misalnya [[Acoelomorpha]], [[Rhombozoa]], dan [[Orthonectida]]. [[Myxozoa]], iaitu paraset unisel yang asalnya dianggap sebagai Protozoa, kini dipercayai telah berkembang dari Medusozoa juga.

=== Deuterostom ===
[[Fail:Superbfairywrenscropped.jpeg|thumb|Burung ren ''[[Malurus cyaneus]]'']]
[[Deuterostom]] berbeza dengan Bilateria yang lain, iaitu [[protostom]], dari pelbagai segi. Kedua-duanya memiliki saluran penghadaman yang lengkap. Bagaimanapun, dalam protostom, bukaan usus pertama yang menjadi dalam perkembangan embrio ([[arkenteron]]) berkembang dalam mulut, diikuti oleh dubur. Dalam deuterostom pula, dubur terbentuk dahulu, diikuti oleh mulut.<ref>{{cite book|title=The Biomarker Guide: Biomarkers and isotopes in petroleum systems and Earth history|year=2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=9780521837620|author=Peters, Kenneth E.|coauthors=Clifford C. Walters, J. Michael Moldowan|page=717}}</ref> Dalam kebanyakan protosom, sel-sel hanya mengisi pedalaman gastrula untuk membentuk mesoderma, dalam proses yang dipanggil perkembangan skizoseli, tetapi bagi deuterostome, ia terbentuk menerusi [[invaginasi]] endoderma, iaitu pengantungan enteroseli.<ref>{{cite book|last=Safra|first=Jacob E.|title=The New Encyclopædia Britannica, Volume 1; Volume 3|year=2003|publisher=Encyclopædia Britannica|isbn=9780852299616|page=767}}</ref> Embrio deuterostom menjalani [[Sigaran (embrio)|Sigaran]] jejari ketika pembahagian sel, sementara protostom menjalani sigaran pilin.<ref>{{cite journal|last=Valentine|first=James W.|date=July 1997|title=Cleavage patterns and the topology of the metazoan tree of life|journal=PNAS|publisher=The National Academy of Sciences|volume=94|pages=8001–8005}}</ref>

Semua ini menunjukkan bahawa deuterostom dan protostom adalah keturunan monofiletik yang berasingan. Filum-filum utama deuterostom ialah [[Echinodermata]] dan [[Kordata|Chordata]].<ref>{{cite book|last=Hyde|first=Kenneth|title=Zoology: An Inside View of Animals|year=2004|publisher=Kendall Hunt|isbn=9780757509971|page=345}}</ref> Echinodermata adalah bersimetri secara jejari dan hanya ditemui dalam air, misalnya [[tapak sulaiman]], [[landak laut]], dan [[gamat]].<ref>{{cite book|last=Alcamo|first=Edward|title=Biology Coloring Workbook|year=1998|publisher=The Princeton Review|isbn=9780679778844|page=220}}</ref> Chordata pula dikuasai oleh [[vertebrat]], iaitu haiwan yang bertulang belakang,<ref>{{cite book|last=Holmes|first=Thom|title=The First Vertebrates|page=64|publisher=Infobase Publishing|year=2008|isbn=9780816059584}}</ref> termasuk [[ikan]], [[amfibia]], [[reptilia]], [[burung]], dan [[mamalia]].<ref>{{cite book|last=Rice|first=Stanley A.|title=Encyclopedia of evolution|publisher=Infobase Publishing|year=2007|page=75|isbn=9780816055159}}</ref>

Selain itu, deuterostoma juga merangkumi [[Hemichordata]] atau cacing akorn.<ref>{{cite book|title=Asking about life|year=2005|publisher=Cengage Learning|isbn=9780534406530|author=Tobin, Allan J.|coauthors=Jennie Dusheck|page=497}}</ref> Walaupun tidak begitu menonjol pada masa kini, namun fosil [[graptolit]] yang penting mungkin tergolong dalam kelompok ini.<ref>{{cite book|last=Safra|first=Jacob E.|title=The New Encyclopædia Britannica, Volume 19|year=2003|publisher=Encyclopædia Britannica|isbn=9780852299616|page=791}}</ref>

=== Ecdysozoa ===
[[Fail:Sympetrum flaveolum - side (aka).jpg|thumb|Sibur-sibur ''[[Sympetrum flaveolum]]'']]
[[Ecdysozoa]] adalah protostom yang dinamai sempena suatu sifat pertumbuhan yang sepunya iaitu secara bersalin atau [[ekdisis]].<ref>{{cite book|last=Dawkins|first=Richard|title=The Ancestor's Tale: A Pilgrimage to the Dawn of Evolution|year=2005|publisher=Houghton Mifflin Harcourt|isbn=9780618619160|page=381}}</ref> Dalam golongan ini termasuklah filum haiwan yang terbesar, iaitu [[Arthropoda]], merangkumi [[serangga]], [[labah-labah]], [[ketam]], dan saudara-maranya. Kesemua organisma ini mempunyai tubuh yang terbahagi kepada segmen-segmen yang berulang-ulang, lazimnya dengan apendej-apendej berpasangan. Dua filum yang lebih kecil, iaitu [[Onychophora]] dan [[Tardigrada]], merupakan saudara dekat kepada artropod dan berkongsi sifat-sifat tersebut.

Ecdysozoa juga merangkumi [[Nematoda]] atau cacing bulat, iaitu barangkali filum haiwan yang kedua terbesar. Cacing bulat biasanya bersaiz mikroskopik, dan terdapat di hampir setiap persekitaran yang terdapat air.<ref>{{cite book|title=BioInquiry: making connections in biology|year=2003|publisher=John Wiley|isbn=9780471202288|author=Prewitt, Nancy L.|coauthors=Larry S. Underwood, William Surver|page=289}}</ref> Sesetengah cacing bulat ini merupakan parasit yang penting.<ref>{{cite book|title=Parasites in social insects|year=1998|publisher=Princeton University Press|isbn=9780691059242|last=Schmid-Hempel|first=Paul|page=75}}</ref> Antara filum kecil yang bersaudara dengan cacing bulat ialah [[Nematomorpha]] atau cacing bulu kuda, serta [[Kinorhyncha]], [[Priapulida]], dan [[Loricifera]]. Kelompok-kelompok ini mempunyai selom yang kecut, iaitu pseudoselom (selom palsu).

Dua kelompok protostom yang selebihnya adakalanya digabungkan sebagai [[Spiralia]], kerana embrio kedua-duanya berkembang dengan [[sigaran pilin]]<!--spiral cleavage-->.

=== Platyzoa ===
[[Fail:Bedford's Flatworm.jpg|thumb|''[[Pseudobiceros bedfordi]]'']]
[[Platyzoa]] merangkumi filum [[Platyhelminthes]], iaitu cacing pipih.<ref name=Gilson>{{cite book|last=Gilson|first=Étienne|title=El espíritu de la filosofía medieval|year=2004|publisher=Ediciones Rialp|isbn=9788432134920|page=384}}</ref> Pada asalnya ini dianggap sebagai antara makhluk Bilateria yang paling primitif, tetapi kini nampaknya bahawa ia berkembang daripada leluhur yang lebih kompleks.<ref>{{cite journal|coauthors=Ruiz-Trillo, Iñaki; Riutort, Marta; Littlewood, D. Timothy J.; Herniou, Elisabeth A.; Baguñà, Jaume |year= 1999 |title=Acoel Flatworms: Earliest Extant Bilaterian Metazoans, Not Members of Platyhelminthes |journal=Science |volume=283 |issue=5409 |pages=1919–1923 |doi=10.1126/science.283.5409.1919|accessdate= 2007-12-19 |author=Ruiz-Trillo, I. |pmid=10082465 |first1=I |first2=M |first3=DT |first4=EA|first5=J|bibcode = 1999Sci...283.1919R }}</ref> Dalam kelompok ini terdapat beberapa jenis [[parasit]], seperti [[Trematoda|cacing hati]] dan [[cacing pita]].<ref name=Gilson/> Cacing pita merupakan [[Rongga jasad#Tiada selom (Aselomat)|aselomat]], iaitu ketiadaan rongga jasad, begitu juga dengan saudara terdekatnya, iaitu [[Gastrotricha]] yang mikroskopik.<ref name="umodena">{{cite web |url=http://www.gastrotricha.unimore.it/overview.htm|title=Gastrotricha: Overview |accessdate=2008-01-26 |last=Todaro |first=Antonio |work=Gastrotricha: World Portal |publisher=University of Modena & Reggio Emilia}}</ref>


Filum-filum Platyzoa yang lain pula kebanyakannya mikroskopik dan [[Rongga jasad#Pseudoselomat|pseudoselomat]], terutama sekali [[Rotifera]] atau rotifer yang banyak ditemui dalam persekitaran berair, bahkan juga merangkumi [[Acanthocephala]] atau cacing kepala duri, [[Gnathostomulida]], [[Micrognathozoa]], dan mungkin juga [[Cycliophora]].<ref name="IntroCyclio">{{cite journal |last=Kristensen |first= Reinhardt Møbjerg |year=2002|title=An Introduction to Loricifera, Cycliophora, and Micrognathozoa |journal=Integrative and Comparative Biology |volume=42 |issue=3 |pages=641–651 |doi =10.1093/icb/42.3.641}}</ref> Kelompok-kelompok ini berkongsi sifat adanya rahang kompleks, maka dipanggilnya [[Gnathifera (filum)|Gnathifera]].

=== Lophotrochozoa ===
[[Fail:Grapevinesnail 01.jpg|thumb|[[Helix pomatia|Siput babi Rom]], ''Helix pomatia'']]
[[Lophotrochozoa]] merangkumi dua filum haiwan yang paling berjaya, iaitu [[moluska|Mollusca]] dan [[Annelida]].<ref>{{cite web |url=http://www.lophelia.org/lophelia/biodiv_6.htm |title=Biodiversity: Mollusca|accessdate=2007-11-19 |publisher=The Scottish Association for Marine Science |archiveurl =http://web.archive.org/web/20060708083128/http://www.lophelia.org/lophelia/biodiv_6.htm |archivedate = 2006-07-08}}</ref><ref>{{cite video | people = Russell, Bruce J. (Writer), Denning, David (Writer) | title = Branches on the Tree of Life: Annelids| medium = [[VHS]] | publisher = BioMEDIA ASSOCIATES |date = 2000}}</ref> Moluska, iaitu filum haiwan kedua terbesar mengikut bilangan spesies yang dikenali, merangkumi [[siput babi]], [[kerang]], dan [[sotong]], sementara Annelida terdiri daripada cacing bersegmen, seperti [[cacing tanah]] dan [[lintah]]. Dua kelompok ini sekian lama dianggap sebagai saudara dekat kerana berkongsi larva [[trokofor]]<!--trocophore-->, tetapi Annelida dianggap lebih dekat dengan Arthropoda kerana kedua-dua filum itu bersegmen jasadnya.<ref>{{cite journal| coauthors=Eernisse, Douglas J.; Albert, James S.; Anderson , Frank E. | title=Annelida and Arthropoda are not sister taxa: A phylogenetic analysis of spiralean metazoan morphology | journal=Systematic Biology | volume=41 | issue=3 | pages = 305–330 | date=1 September 1992 |doi=10.2307/2992569 | author=Eernisse, Douglas J.| first=D. J.| first2=J. S.| first3=F. E.| jstor=2992569}}</ref> Kini, ini pada umumnya dianggap sebagai [[evolusi tumpu]], disebabkan banyaknya perbezaan morfologi dan genetik antara kedua-dua filum itu.<ref>{{cite journal| coauthors=Kim, Chang Bae; Moon, Seung Yeo; Gelder, Stuart R.; Kim, Won | title=Phylogenetic Relationships of Annelids, Molluscs, and Arthropods Evidenced from Molecules and Morphology | journal=Journal of Molecular Evolution | volume=43 | issue=3 | pages = 207–215 |publisher = Springer | location = [[New York]]| year = 1996| doi = 10.1007/PL00006079| author=Eernisse, Douglas J.| pmid=8703086 }}</ref>

Juga tergolong dalam Lophotrochozoa ialah [[Nemertea]] atau cacing reben, [[Sipuncula]], dan beberapa filum yang mempunyai gelang sesungut bersilium di keliling mulutnya, iaitu [[lofofor]]<!--lophophore-->.<ref>{{Cite book | url =http://www.ucmp.berkeley.edu/glossary/gloss7/lophophore.html | title= The Lophophore| author =Collins, Allen G. | year = 1995 | publisher = University of California Museum of Paleontology}}</ref> Nemertea, Sipuncula dan lofofor ini asalnya digolongkan bersama-sama sebagai lofoforat.<ref>{{cite journal| coauthors=Adoutte, André; Balavoine, Guillaume; Lartillot, Nicolas; Lespinet, Olivier; Prud'homme, Benjamin; de Rosa, Renaud |title=The new animal phylogeny: Reliability and implications | journal=Proceedings of the National Academy of Sciences | volume=97 | issue=9 | pages = 4453–4456 | year= 2000 | pmid=10781043 |doi=10.1073/pnas.97.9.4453 | author=Adoutte, A.| first1=A| first2=G| first3=N| first4=O| first5=B| first6=R|pmc=34321 |bibcode = 2000PNAS...97.4453A }}</ref> tetapi kini nampaknya kelompok lofoforat itu mungkin [[parafiletik]]<!--paraphyletic-->,<ref>{{cite web | first = Yale J. | last = Passamaneck | contribution = Woods Hole Oceanographic Institution | title = Molecular Phylogenetics of the Metazoan Clade Lophotrochozoa | year = 2003 | page = 124 | url = http://handle.dtic.mil/100.2/ADA417356 | format = PDF }}</ref> yang mana ada yang lebih dekar dengan Nemertea dan yang lain pula dekat dengan moluska dan anelid.<ref>{{cite journal| coauthors=Sundberg, Per; Turbevilleb, J. M.; Lindha, Susanne | title=Phylogenetic relationships among higher nemertean (Nemertea) taxa inferred from 18S rDNA sequences | journal=Molecular Phylogenetics and Evolution | volume=20 | issue=3| pages = 327–334 | year = 2001 | doi = 10.1006/mpev.2001.0982 | author=Adoutte, A.| pmid=11527461|last1=Sundberg| first1=P| last2=Turbeville| first2=JM| last3=Lindh| first3=S}}</ref><ref>{{cite journal|coauthors=Boore, Jeffrey L.; Staton, Joseph L | title=The mitochondrial genome of the Sipunculid Phascolopsis gouldii supports its association with Annelida rather than Mollusca | journal=Molecular Biology and Evolution | volume=19 | issue=2 | pages = 127–137 | year = 2002 | url =http://mbe.oxfordjournals.org/cgi/reprint/19/2/127.pdf | format=PDF | pmid=11801741 | accessdate = 2007-11-19| last1=Boore| first1=JL| first2=JL }}</ref> Ini termasuk [[Brachiopoda]] atau cangkerang berkilau yang menonjol dalam rekod fosil, [[Entoprocta]], [[Phoronida]], dan mungkin juga [[Bryozoa]] atau haiwan lumut.<ref>{{cite journal | last = Nielsen | first = Claus | year = 2001| title = Bryozoa (Ectoprocta: ‘Moss’ Animals) | journal = Encyclopedia of Life Sciences | publisher = John Wiley & Sons, Ltd | doi = 10.1038/npg.els.0001613 | url =http://mrw.interscience.wiley.com/emrw/9780470015902/els/article/a0001613/current/abstract | accessdate = 2008-01-19 }}</ref>

== Sejarah pengelasan haiwan ==
[[Fail:Carolus Linnaeus (cleaned up version).jpg|thumb|upright|[[Carolus Linnaeus]], bapa [[taksonomi]] moden]] 
[[Aristotle]] membahagikan dunia hidupan kepada haiwan dan [[tumbuhan]]; ini disusuli oleh [[Carolus Linnaeus]] (Carl von Linné) yang menzahirkan pengelasan bertatatingkat yang sulung.<ref name="Linn1758">{{cite book|last=Linnaeus |first=Carolus |authorlink=Carl Linnaeus |title=Systema naturae per regna tria naturae :secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis.|publisher=Holmiae (Laurentii Salvii) |year=1758 |url=http://www.biodiversitylibrary.org/bibliography/542|accessdate=22 September 2008 |language=Latin |edition=[[Edisi ke-10 Systema Naturae|edisi ke-10]]}}</ref> Semenjak itu, para ahli biologi telah mulai menekankan hubungan evolusi, oleh itu setiap golongan hidupan diberi had-had yang tertentu. Misalnya, makhluk halus [[protozoa]] asalnya dianggap sebagai haiwan kerana ia bergerak, tetapi kini dilayan sebagai alam yang berasingan.

Dalam skema asal Linnaeus, haiwan merupakan salah satu daripada tiga alam hidupan, dibahagikan kepada kelas-kelas [[Vermes dalam edisi ke-10 Systema Naturae|Vermes]], [[Insecta dalam edisi ke-10 Systema Naturae|Insectia]], [[Pisces dalam edisi ke-10 Systema Naturae|Pisces]], [[Amphibia dalam edisi ke-10 Systema Naturae|Amphibia]], [[Aves dalam edisi ke-10 Systema Naturae|Aves]], dan [[Mammalia dalam edisi ke-10 Systema Naturae|Mammalia]]. Semenjak itu, Pisces, Amphibia, Aves dan Mammalia digolongkan sekali ke dalam satu filum, iaitu [[Kordata|Chordata]], manakala bentuk-bentuk hidupan yang lain pula telah diasing-asingkan. Senarai-senarai di atas mewakili pemahaman kita akan kelompok ini pada masa kini, namun terdapat sedikit perbezaan dari sumber ke sumber.

{{-}}
== Rujukan ==
{{reflist|3}}

== Pautan luar ==
{{Wiktionary|haiwan}}
* [http://www.mns.org.my/education.php?op=display&id=7 Persatuan Alam Sekitar Malaysia]

[[Kategori:Haiwan| ]]