De Born vun Natuur wiesen.

{{Stubben}}
'''Natuur''' is ene Egenschop oder en Tostand,<ref name="Merriam-Webster 2024 d901">{{Cite web|title=Definition of NATURE|date=January 2, 2024|url=https://www.merriam-webster.com/dictionary/nature}}</ref> vöran van ökoloogschen Systemen oder den [[Universum (Kosmologie)|Universum]]. In düssen allgemen Sinne betekent Natuur de Gesette, Elemente un Phänomene in de physikaalsche Welt, dat [[Leven]] inbegrepen. Ook wenn [[Minsch|Minschen]] een Deel in de Natuur sind, wärd Minschen un minschlik Doon faken as buten de Natuur bekeken oder sogaar as scheden oder över Natuur  ankeken.<ref name="What does nature mean">{{cite journal|last1=Ducarme|first1=Frédéric|last2=Couvet|first2=Denis|year=2020|title=What does 'nature' mean?|journal=[[Palgrave Communications]]|volume=6|issue=14|publisher=[[Springer Nature]]|doi=10.1057/s41599-020-0390-y|doi-access=free}}</ref>

As de moderne [[Wetenschop|wetenschoplike]] Methode in den verleden Jaarhunderden upkam, kam de Sicht up de Natuur as passiv Ümfeld un [[Würklikheid|Würklikheed]] up, de göddlike Gesette in de Reeg un vöran bringt.<ref>Isaac Newton siene [[Philosophiae Naturalis Principia Mathematica]] (1687), to’n Bispeel heet översett  ''Mathemaatsche Prinzipien för Natuurphilosophie'' un befaat sik med den Woord ''Natuurphilosophie'' dunntomalen, also dat systemaatsche Studeren un Unnersöken van den Natuur.</ref> Med de [[Industrielle Revolutschoon]] hebbet de Minschen de Natuur jümmers meer as enen Deel van de Würklikheed, in de Minschen med Afsicht un een Maal ingepren mött bekeken. So kam in welken Denktraditschonen de Sicht up de Natuur as „hillig“ up (to’n Bispeel bi [[Jean-Jacques Rousseau|Rousseau]], oder in’n [[Transzendentalismus]]). Man up up de andern Siede ook Weltsichten, in de Natuur alleen de minschlike Historie uutsmückt (to’n Bispeel bi [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]] un[[Karl Marx|Marx]]). Doch med den Vitalismus na [[Charles Darwin]] kemen ook ene Sicht up de Natuur wedder up, de dichter bi [[Präsokratiker|präsokraatschen]] Weltischten steet.<ref name="What does nature mean">{{cite journal|last1=Ducarme|first1=Frédéric|last2=Couvet|first2=Denis|year=2020|title=What does 'nature' mean?|journal=[[Palgrave Communications]]|volume=6|issue=14|publisher=[[Springer Nature]]|doi=10.1057/s41599-020-0390-y|doi-access=free}}</ref>

Mank den verscheden Aarden vandage dat Woord „Natuur“ to bruken, betekent Natuur faken ook [[Geologie]] oder wilde [[Deerter|Dere]]. Natuur kann ook olle Platen un Dere tohoop beteken oder de Vörgänge in doden Dingern—de Aard, in de vescheden Dingers bestaat un sik wandelt, to’n Bispeel dat [[Wedder]] oder de Geologie up de [[Eer|Eerden]]. Man Natuur kann ook de natüürlike Ümewelt oder de Wildnis un dat Unland beteken—wille Dere, [[Steen (Petrologie)|Stene]], [[Woold|Holt]] un allgemeen de Dinger un Saken, in de Minschen nich groot ingrepen hebbet. To’n Bispeel geld Dinger, de Minschen herstellt hebbet un minschlik Doon för wat, dat buten de Natuur liggt, wenn so’ne Dingers nich as „minschlike Natuur“ oder „heel de Natuur“ betekent werd. Düsse traditschonellerer Sicht givt dat ook vandage noch un düüd up enen Underscheed twischen künstliken un  natürliken Dingern hen. Dat Künstlike geld hier as allens wat de Minsch un sien [[Bewusstsien]] oder [[Verstand]] in de Welt brocht hebbet. Je na den Kuntext, kann dat Woord „natüürlik“ ook dat Unnatüürlike oder Övernatüürlike afgrenzen.<ref name="What does nature mean">{{cite journal|last1=Ducarme|first1=Frédéric|last2=Couvet|first2=Denis|year=2020|title=What does 'nature' mean?|journal=[[Palgrave Communications]]|volume=6|issue=14|publisher=[[Springer Nature]]|doi=10.1057/s41599-020-0390-y|doi-access=free}}</ref>

== Woordafkumst ==
Dat Woord „Natuur“ kümmt van {{S|fro|''nature''}}, wat van {{S|la|''natūra''}} afstammt un „Wesen, Charakter, Egenschop“ oder ook „Boord“ heet. In de antke Philosophoe kümmt dat latiensche ''natura'' meest {{S|grc|φύσις|phýsis}} liek, wat de Egenschoppen sind, de Platen, Deren un ander Phänomenen,de sik wandelt, egen sind. Dat Woord ''{{Lang|grc|φύσις}}'', het Homer dat eerste Maal in BEtog up Planten bruukt. Läter kümmt dat Woord in de greeksche Philosophie in verscheden Sinnen up. Allgemeen kümmt dat ooldgreeksche ''{{Lang|grc|φύσις}}'' den wat „Natuur“ vandage bedüd düchtig liek. <ref>An account of the pre-Socratic use of the concept of φύσις may be found in Naddaf, Gerard (2006) ''The Greek Concept of Nature'', SUNY Press, and in {{Cite journal|year=2020|title=What does 'nature' mean?|journal=[[Palgrave Communications]]|volume=6|issue=14|publisher=[[Springer Nature]]|doi=10.1057/s41599-020-0390-y}}</ref><ref>The first known use of ''physis'' was by [[Homer (Dichter)|Homer]] in reference to the intrinsic qualities of a plant: ὣς ἄρα φωνήσας πόρε φάρμακον ἀργεϊφόντης ἐκ γαίης ἐρύσας, καί μοι '''φύσιν''' αὐτοῦ ἔδειξε. (So saying, Argeiphontes [=Hermes] gave me the herb, drawing it from the ground, and showed me its '''nature'''.) ''[[Odyssey]]'' 10.302–303 (ed. A.T. Murray). (The word is dealt with thoroughly in Liddell and Scott's ''[http://archimedes.fas.harvard.edu/pollux Greek Lexicon] {{Webarchiv}}''.) For later but still very early Greek uses of the term, see earlier note.</ref> Dat Kunzept van de Natuur os dat physische Universum, het sik ruutbild, indem dat de Philosophie dat oorsprünglike Kunzept uutbreed het.<ref name="What does nature mean">{{cite journal|last1=Ducarme|first1=Frédéric|last2=Couvet|first2=Denis|year=2020|title=What does 'nature' mean?|journal=[[Palgrave Communications]]|volume=6|issue=14|publisher=[[Springer Nature]]|doi=10.1057/s41599-020-0390-y|doi-access=free}}</ref> Dat hadde sienen Anfang as [[Präsokratiker|präsokraatsche]] Philosophen dat Woord ''{{Lang|grc|φύσις}}'' bruken un siedenn jümmers fäker in Philosophie upkam.

== Eerden ==
→ Kiek bi: ''[[Eer]]''
[[Bild:The_Earth_seen_from_Apollo_17.jpg|duum|''The Blue Marble'', een beröömt Bild van de [[Eer|Eerden]], dat de Crew up de Apollo 17 upnam]]
De Eerden is so wied wi weet de enige [[Planet|Planeet]] up den dat [[Leven]] givt. Binnen den [[Sünnsystem|Sunnensysteem]] is de Eerden de drüdde Planeet, de gröttste Steenplaneet un de fievtgröttste allenstohope. Besunnere Kennteken sind de twee [[Matige Klimazone|Polaaregionen, twee smalle matige Klimazonen]] un wiede [[Subtropen|subtroopsche]] un [[Tropen|troopsche Zonen]] langs den Äquater. <ref>
{{Cite web|url=http://www.blueplanetbiomes.org/climate.htm|title=World Climates|work=Blue Planet Biomes}}
</ref> De Menge [[Regen]] unnescheed sik je na Regioon stark: minder as een Millimeter dat Jaar bet hen to meer as enen Meter dat Jaar. 71&nbsp;% van de Eerdböverflach sind [[Water]]. De andere Deel sind [[Eerddeel|Kuntinente]] un [[Insel|Eilannen]], de to’n gröttsten deel up de [[Noordhalfkugel|Noordhalvkugel]] ligget.

== Geologie ==
→ Kiek bi: ''[[Geologie]]''
Geologie is de Wetenschop, de faste un fleten Bestandele unnersöket, de den Planeten Eerde bild. De Geolgie befaat sik med Kompsitschoon, Struktuur, physikaalschen Egenschopen, de Dynamik un Historie van den Steen, de de Eerden maket un unersöket de Vörgang wo sik de Steen bilden, sik bewegen un wanneln. Dat Fack is ene wichtigte akadeemsche Disiplin un wichtig för dat Föddern van Mineralien, dat Weten över Natuurkatastrophen, Geoengenieering oder för dat Verstaan van den Klima un de Ümewlt in de Verldentied.
== Buten de Eerden ==
→Kiek bi: ''[[Weltruum]]'' 
[[Bild:Planets2013.svg|duum|[[Planet|Planeten]] in’n [[Sünnsystem|Sunnensysteem]]]]
[[Bild:NGC_4414_(NASA-med).jpg|duum|'''NGC 4414''' is ene Spiraalgalaxie in den Kunstellatschoon Coma Berenices wat bi 56.000 [[Lichtjohr|Lichtjare]] groot un 60 Millionen Lichtjare van de [[Eer|Eerden]] af.i]]
De [[Weltruum]] betekent den to’n gröttsten Deel leddigen Ruum in’n Universum buten de Atmosphäre van [[Astronoomsch Objekt|astronoomschen Objekten]]. De Grenze twischen de Atmospähre un den Weltruum is nich gans klaar, denn de Atmosphäre van een Objekt wärd bilüttken dünner un swäcker je wieder af een van dat Objekt is. De Weltruum binnen den Sunnensysteem heet Inteplanetaar Ruum, wat in den Interstellaren Ruum un Heloppause övergeet.

== Nawiese ==
<references />

== Literatuur ==

* {{Cite journal|date=May 31, 2022|title=Exploring the diversity of conceptualizations of nature in East and South-East Asia|journal=Humanities and Social Sciences Communications|volume=9|issue=1|pages=1–12|doi=10.1057/s41599-022-01186-5}}
* {{Cite journal|title=What does 'nature' mean?|journal=[[Palgrave Communications]]|volume=6|issue=14|doi=10.1057/s41599-020-0390-y}}
* Farber, Paul Lawrence (2000), ''Finding Order in Nature: The Naturalist Tradition from Linnaeus to E. O. Wilson''. Johns Hopkins University Press: Baltimore.
* {{Cite journal|date=2022|title="Nature's contributions to people" and peoples' moral obligations to nature|journal=[[Biological Conservation (journal)|Biological Conservation]]|volume=270|issue=|doi=10.1016/j.biocon.2022.109572}}

== Nettverwiese ==

* [http://www.iucnredlist.org/ The IUCN Red List of Threatened Species (iucnredlist.org)] (engelsch)
[[Kategorie:Ökologie]]
[[Kategorie:Natur]]