Nunspeet (plaats): verschil tussen versies

'''Nunspeet''' ({{Audio|101_Nunspeet.ogg|<small>uitspraak</small>}}) is een dorp op de [[Veluwe]] in de Nederlandse provincie [[Gelderland]] en de hoofdplaats van de [[Nunspeet (gemeente)|gemeente Nunspeet]]. De plaats telde per {{Statistiek 1woonplaats januariNederland 2018inwoners|TXT=Date}} 19.818{{Statistiek inwoners.<refwoonplaats name=InwonersNederland />inwoners|2982}} inwoners. Door een aantal ingezetenen wordt het [[Nunspeets|Nunspeets dialect]] gesproken. Het dorp ligt op de grens van uitgestrekte bossen van de Veluwe en weidelandschap langs de Randmeren.

Aangenomen wordt dat Nunspeet afkomstig is van ''Nuwenspete'', dit betekent zoiets als "nieuwe ontginning". De tegenhanger hiervan is de naam voor het zuidelijker gelegen dorp [[Elspeet]], dat in eveneens de gemeente Nunspeet ligt. Elspeet betekent zoiets als "oude ontginning". "Nuwenspete" leeft onder andere voort in de naam van de plaatselijke [[Heemkundige Vereniging Nuwenspete]].

Nunspeet is een [[esdorp|enkdorp]]<ref>Bijhouwer J.T.P. (1977). ''Het Nederlandse Landschap.'' Amsterdam: Kosmos.</ref> dat is ontstaan op de grens van het bos en water (de toenmalige [[Zuiderzee]]). Het onderste deel van de toren van de dorpskerk dateert uit het begin van de zestiende eeuw, maar ten minste in het jaar 1313 heeft er op die plaats een kerk gestaan. Buiten deze kerktoren en enkele boerderijen in het buitengebied, waarvan sommige uit de 18e eeuw stammen, is het dorp in haarzijn huidige vorm feitelijk ontstaan vanaf het midden van de 19e eeuw. De bevolking van Nunspeet was arm en bestond oorspronkelijk voornamelijk uit kleine boeren, [[dagloner]]s en [[eekschiller]]s die veelal in [[plaggenhut]]ten leefden.

Lange tijd werd het dorp Nunspeet bedreigd door oprukkende [[Zandverstuiving|stuifzanden]], tot in het begin van de 20e eeuw grote delen heide- en stuifzand werd bebost. Karakteristiek voor deze omgeving waren de 'locomotiefhuisjes', die meestal uit de 19e eeuw stammen. Deze lage huisjes met in de voorgevel een markante schoorsteen deden door dit uiterlijk aan een locomotief denken. Een van deze huisjes is verplaatst naar het [[Nederlands Openluchtmuseum]].<ref>[https://web.archive.org/web/20130927082207/http://www.openluchtmuseum.nl/ontdek-het-museum/museale-gebouwen/daglonershuisje-nunspeet-gld/ Website Openluchtmuseum]</ref>. Aan de Wagenweg staat het enige locomotiefhuisje dat nog op de oorspronkelijke locatie staat, in Vierhouten staat een exemplaar dat verplaatst is uit Nunspeet.

Belangrijk voor de groei van Nunspeet was de aanleg van de [[Zuiderzeestraatweg]] in 1830 en de aansluiting op het [[Spoorlijn Utrecht - Kampen|spoorwegnet]] in 1863. De verbetering van de bereikbaarheid van het dorp had een gunstige invloed op de plaatselijke economie. In de negentiende eeuw nam de bevolking toe van 1057 inwoners (1795) tot 3104 (1909)<ref>[http://www.volkstellingen.nl/nl/volkstelling/imageview/VT190901T/index.html Volgens de gehouden volkstellingen in 1795 en 1909]</ref>. Er was onvoldoende werk in de landbouw voor al deze mensen, maar de komst van een katoenfabriek en ververijen en de bebossingsprojecten zorgden voor veel werkgelegenheid. Bronnen uit 1846 vermelden verder een azijnmakerij, een papierfabriek en een hennepspinnerij.<ref>A.J. van der AA (1846). ''Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden.'' Zaltbommel, heruitgave 1978: Europese bibliotheek.</ref>

In de loop van de twintigste eeuw vestigden veel bedrijven zich in de gemeente. Hierdoor en door het toegenomen toerisme groeide ook de middenstand. Een belangrijke ontwikkeling voor Nunspeet was de vestiging van [[François Adriaan Molijn]] in 1895, die er een [[Veluvine|verffabriek]] en een melkfabriek startte. enTevens tevensliet hij een villawijk liet bouwen, die aan Nunspeet nu nog haareen karakteristieke uitstraling geeft.

In 1952 werd ten zuiden van het dorp langs de Elspeterweg (de weg van en naar het nabijgelegen Elspeet) de [[Henri Winkelman|Generaal Winkelmankazerne]] gebouwd en werd de [[Elspeetsche Heide]] en de [[Stakenberg|Stakenbergse heide]] in gebruik genomen als militair oefenterrein. Hierdoor waren in Nunspeet veel militairen gehuisvest. Na afloop van de [[Koude Oorlog]] kon de [[Nederlandse krijgsmacht|krijgsmacht]] worden ingekrompen en in 2001 werd de kazerne gesloopt waarna het terrein werd teruggegeven aan de natuur. Een andere militaire locatie elders op de Veluwe kreeg toen de naam Generaal Winkelmankazerne, namelijk de voormalige Legerplaats Harskamp. In 2007 werd het terrein overgedragen aan [[Staatsbosbeheer]]. Nunspeet verwierf in verband met het vertrek van Defensie het recht een derde bedrijventerrein te stichten aan de noordoostzijde van het dorp.

*In de bossen ten zuiden van Nunspeet, in de richting van Vierhouten, bevindt zich in het bos aan de [[Pas-Opweg]] het [[het Verscholen Dorp]]. Enkele honderden [[onderduikOnderduiken (Tweede Wereldoorlog)|onderduikers]]ers vonden hier een schuilplaats tegen de Duitse overheersers. In 1944 werd het ''Verscholen Dorp'' bij toeval door de Duitsers ontdekt en werden enkele Joodse bewoners op de vlucht in de nabijheid van het dorp standrechtelijk geëxecuteerd. Enkele monumenten bij het ''Verscholen Dorp'' en de weg ernaartoe vanuit het dorp Vierhouten, herinneren aan deze gebeurtenissen. Op de plaats van het voormalige dorp zijn aan het eind van de jaren zestig enkele hutten gereconstrueerd. 's Zomers worden er rondleidingen gehouden.

* Op [[Noorderheide (Vierhouten)|Noorderheide]] was in 1944 onder codenaam [[DZ Rummy III]] een droppingzonedropzone van de geallieerden, waar agenten en materieel per parachute werden gedropt.

* In het huidige [[Zandenbos]] is met een raketinstallatie demet het ''[[Wunderwaffe]]'' [[V4 (raket)|V4 Rheinbote]] Rheinbote getest. Er zijn''Artillerieabteilung zo709'n' schoot op 24 december 1944 de eerste 200vier raketten afgevuurdaf op de[[Antwerpen Antwerpse(stad)|Antwerpen]]. havenDoor omfouten daarmeein de aanvoerbaanberekening vankwamen ze echter in de geallieerdenbuurt tegenvan te[[Gent]] houdenterecht. DeIn rakettentotaal hebbenzijn doeler gemistvanuit enNederland kwamenwaarschijnlijk opniet Gentmeer terechtdan vijftien van deze raketten gelanceerd.

* In november 1944 is aan de Eperweg in Nunspeet een noodziekenhuis opgericht voor patiënten en een deel van het verplegend personeel van het Gemeenteziekenhuis Arnhem, het [[Elisabeths Gasthuis (Arnhem)|ElisabethElisabeths Gasthuis Arnhem]] te Arnhem, het Kinderziekenhuis Arnhem, het Algemeen Ziekenhuis Velp en het Academisch Ziekenhuis Groningen.

Sinds enkele jaren staat op een aantal gevels en andere geschikte plaatsen in de kernen van de gemeente Nunspeet een door de stichting ''Muurgedichten'' aangebracht gedicht. De gedichten zijn van bekende en lokale dichters. Aan de Schotweg hangt een gedicht van de schilder [[EugeneEugène Brands]] die lange tijd de zomers in Nunspeet woonde.

De [[korenmolen]] [[De Duif (molen)|De Duif]] aan de Molenweg is op gezette tijden voor bezichtiging opengesteld zoals op de eerste zaterdag van oktober tijdens de Boerenlanddag.

Nunspeet ligt op de Noordwest-Veluwe op de scheiding van het bosrijke Veluwemassief en het Veluwemeer. De overgang hiertussen wordt gevormd door het cultuurlandschap met weilanden, houtwallen en singels en oude hoeves. Door zijn ligging is Nunspeet vooral 's zomers in trek bij (natuur)toeristen. Recreatie en toerisme zijn daardoor een belangrijke bron van inkomsten in de gemeente. Door de aanwezigheid van bos, water, zandgronden zoals [[Hulshorsterzand]] en heidevelden zijn er elk jaar 1,2 miljoen overnachtingen in Nunspeet (bron: Gemeente Nunspeet). Het overgrote deel van deze toeristen overnacht op een van de vele [[campingKampeerterrein|campings]]s. Rond Nunspeet zijn veel wandel- en fietsroutes uitgezet. Het gebied leent zich ook goed voor [[mountainbiken]]. Als beginpunt hiervoor is het Veluwetransferium nabij [[station Nunspeet]] aangelegd, met onder meer een [[Zandenbos|bezoekerscentrum van Staatsbosbeheer]].

Aan het Veluwemeer bij Nunspeet zijn naast vier badstranden met watersporthavens ook een surfstrand en een [[Vogelen|vogel-uitkijkpostvogeluitkijkpost]] aangelegd. Het Veluwemeer is geschikt voor veel [[windsurfen|windsurfers]] en [[kitesurfen|kitesurfers]] vanwege het relatief ondiepe water. In de zomer onderhoudt een fietspont een regelmatige dienst tussen [[Polsmaten]] te Nunspeet en [[Bremerbergse Hoek]] in [[Biddinghuizen]].

De gemeente Nunspeet maakt deel uit van de zogenaamde ''[[Bijbelgordel]]''. Christelijke partijen behalen een ruime meerderheid in de gemeente. De grootste kerkelijke gemeente van Nunspeet is de Hervormde Gemeente, met meerdere gebouwen verspreid door het dorp. Een van die gebouwen is de Sionskerk waar een orgel staat van de bekende Franse orgelbouwer [[Aristide Cavaillé-Coll|Cavaillé-Coll]]. Het kerkgebouw van de [[Gereformeerde Gemeenten|Gereformeerde Gemeente]] van Nunspeet is met circa 1.900 zitplaatsen een van de grootste kerkgebouwen van Nederland. De gemeente heeft een stuk grond gekocht voor een extra parkeerplaats,omdat er al jaren niet genoeg plekken meer zijn in het centrum om de auto neer te zetten. Ook zijn er plannen voor uitbouw voor extra zalen voor verschillende verenigingen. De kerk heeft op dit moment (2023) circa 2.500 leden en groeit nog steeds.

* [[Paul Briët (architect)|Paul Briët]] (1894-1978), architect

* [[Annemarie Worst (wielrenster)|Annemarie Worst]] (1995), wielrenster

[[Categorie:Geografie van Nunspeet| *]]