Wikipedia

Zaanstad

gemeente in Noord-Holland, Nederland

Zaanstad (uitspraakⓘ) is een gemeente in de Nederlandse provincie Noord-Holland. De gemeente is de grootste in de Zaanstreek. In maart 2018 passeerde Zaanstad het aantal van 155.000 inwoners.[1] Het is op basis van inwoneraantal de 17e gemeente van Nederland. Op 1 januari 2024 had de gemeente Zaanstad 161.429 inwoners (bron: CBS).

Zaanstad
Gemeente in Nederland Vlag van Nederland
Locatie van de gemeente Zaanstad (gemeentegrenzen CBS 2016)
Situering
Provincie Vlag Noord-Holland Noord-Holland
COROP-gebied Zaanstreek
Coördinaten 52° 28′ NB, 4° 47′ OL
Algemeen
Oppervlakte 83,24 km²
- land 73,87 km²
- water 9,37 km²
Inwoners
(1 januari 2024) 		161.429?
(2185 inw./km²)
Bestuurs­centrum Zaandam (stadhuis)
Naam inwoners Zaanstedeling (zie verdere uitleg)
Belangrijke verkeersaders           

(Amsterdam)

Politiek
Burgemeester (lijst) Jan Hamming (PvdA)
Economie
Gemiddeld inkomen (2019) € 25.700 per inwoner
Gem. WOZ-waarde (2019) € 228.000
WW-uitkeringen (2014) 38 per 1000 inw.
Overig
Postcode(s) 1500-1509, 1520-1525, 1540-1544, 1550-1567
Netnummer(s) 075
CBS-code 0479
CBS-wijkindeling zie wijken en buurten
Amsterdamse code 11044
Website www.zaanstad.nl
Bevolkingspiramide van de gemeente Zaanstad
Bevolkingspiramide (2023)
Foto's
Zaanstad gezien naar het zuidoosten, september 2013
Portaal  Portaalicoon   Nederland
Topografische gemeentekaart van Zaanstad, juni 2023
Het uit 2011 daterende gemeentehuis van Zaanstad te Zaandam waarvan de architectuur is geïnspireerd op traditionele Zaanse huisjes.
Zaanse Schans

De gemeente is in 1974 ontstaan door samenvoeging van de gemeenten Assendelft, Krommenie, Wormerveer, Westzaan, Zaandijk, Koog aan de Zaan en Zaandam. De gemeente maakt deel uit van de Metropoolregio Amsterdam en valt onder de veiligheidsregio Zaanstreek - Waterland. Reint Laan, burgemeester van Zaandam, was van 1974-1979 de eerste burgemeester van Zaanstad.

Mogelijke benamingen voor de inwoners van Zaanstad zijn Zaanstedeling en Zaanstatter. Beide zijn echter weinig gangbaar. Inwoners noemen zichzelf vaak Zaankanters (een benaming die voor inwoners van de gehele Zaanse regio gebruikt kan worden, inclusief inwoners van bijvoorbeeld Oostzaan en Wormer). Ook noemen de inwoners zich meer naar het dorp of de stad waar ze wonen; Zaandammers, Koogers, Zaandijkers, etc.

Plaatsen binnen de gemeente

bewerken

De grootste woonplaats, Zaandam, kreeg in 1811 stadsrechten, nadat het in hetzelfde jaar ontstond door samenvoeging van de gemeenten Oostsaendam en Westsaendam. Respectievelijk onder bewind van en opgebouwd door Oostzaan en Westzaan. Daarmee zijn dat ook de moederdorpen van de Zaanstreek.

Door de ontginning van het veengebied zijn in het verleden diverse buurtschappen ontstaan. De meeste buurtschappen zijn opgegaan in de grotere woonkernen. Sommige (niet alle) zijn nog wel herkenbaar in de wijkindeling van de gemeente.

Overzicht van alle buurtschappen:

Nauerna wordt wegens de grootte en ligging ook wel als gehucht of dorp aangeduid. Het zuidelijke deel van Buitenhuizen is verdwenen bij de aanleg van het Noordzeekanaal, in de 19e eeuw. Van het noordelijke Buitenhuizen verdween toentertijd een gedeelte. Dit noordelijke deel groeide in de loop van de 20e eeuw weer.

Tussen Buitenhuizen en Nauerna ligt een vuilstortplaats, die wordt bedekt en van aanplanting voorzien.

Kalverdijk is een polder(gemeenschap). In deze polder liggen ook de Zaanse Schans en de buurtschap Haaldersbroek.

Doordat de dijken aan weerszijden van de Zaan op een gegeven moment volgebouwd waren met onder andere woningen, pakhuizen, en molens, week men uit naar het West- en Oostzijderveld waar haaks op de Zaan paden werden aangelegd voor onder meer woningbouw en werkplaatsen. De molens werden in het veld gebouwd.

Na de ondergang van de windmolenindustrie kwamen er stoomhoutzagerijen in de velden en sinds de jaren vijftig zijn de velden het domein geworden van grootschalige stadsuitbreiding.

Een bekende buurt in de gemeente is de Zaanse Schans, aangelegd in de jaren zestig van de 20e eeuw. Verschillende woonhuizen, molens en andere gebouwen die in de traditionele Zaanse stijl zijn gebouwd werden vanaf hun oorspronkelijke plek verhuisd naar de Schans. Onder meer de eerste (vermeende) kruidenierswinkel van Albert Heijn heeft er een plaatsje gekregen.

Woonplaatsen

bewerken
Woonplaats (BAG) Inwoners 2023[2]
Zaandam 80.705
Assendelft 24.510
Krommenie 17.010
Wormerveer 12.145
Koog aan de Zaan 11.230
Zaandijk 8.485
Westzaan 5.085
Westknollendam 450

Aangrenzende gemeenten

bewerken
   Aangrenzende gemeenten   
   Uitgeest         Alkmaar         Wormerland 
             
   Beverwijk
  Heemskerk  		   Oostzaan 
           
   Velsen         Haarlemmermeer
  Amsterdam  		      

Huidige indeling van stedelijke gemeente Zaanstad

bewerken

Zaanstad is een sterk verstedelijkte gemeente en neemt deel aan het Grotestedenbeleid van de rijksoverheid.

Westknollendam maakte tot 1974 deel uit van de gemeente Wormerveer. Zaandam, Koog aan de Zaan, Zaandijk, Wormerveer en Krommenie vormden al voor de gemeentelijke samenvoeging één agglomeratie. Na de samenvoeging werden de gemeente en de woonplaatsen aanvankelijk stadsdelen met een eigen deelraadbestuur. Assendelft lag nog enigszins los van de stedelijke kern en heeft nu nog een beetje haar "dorpse" karakter behouden. Westzaan ligt nog enigszins los van de stedelijke kern en heeft haar landelijke en dorpse karakter helemaal behouden. Maar door verdere verstedelijking (onder andere de bouw van de wijk "Saendelft" in Assendelft-Noord) is Assendelft nu ook verstedelijkt. Ook daar is de invloed van de stad toegenomen.

De gemeente Zaanstad is verdeeld in 19 wijken, die nog maar gedeeltelijk de grenzen van de vroegere gemeenten volgen.

Krommenie-Oost, Krommenie-West, Assendelft-Zuid (incl. buurtschap Nauerna), Assendelft-Noord (Saendelft), Wormerveer, Oud Zaandijk, Rooswijk, Westzaan, Oud Koog aan de Zaan, Oude Haven, Nieuw West, Zaandam-West, Westerkoog, Pelders- en Hoornseveld, Poelenburg, Rosmolenwijk, Zaandam-Zuid, Zaandam Noord en Kogerveldwijk.

Bereikbaarheid

bewerken
 
Bus bij station Zaandam.

De gemeente bevindt zich pal langs de A7, de A8, de N246 en de N203. Over water is Zaanstad goed bereikbaar via de Zaan, het Noordzeekanaal en de Nauernasche Vaart.

Trein

bewerken

Zaanstad heeft directe spoor- en wegverbindingen met Amsterdam. Binnen de gemeente bevinden zich zes spoorwegstations: station Zaandam, station Koog aan de Zaan, station Zaandijk Zaanse Schans, station Wormerveer en station Krommenie-Assendelft langs de lijn Amsterdam - Alkmaar en (opnieuw) station Zaandam en station Zaandam Kogerveld langs de lijn Amsterdam - Enkhuizen. Vanaf station Zaandam rijden frequent sprinters in de richtingen Uitgeest, Amsterdam-West, Schiphol, Leiden, Purmerend en Hoorn Kersenboogerd. Intercityverbindingen zijn er met Den Helder, Schagen, Alkmaar, Amsterdam, Utrecht, Den Bosch, Eindhoven, Maastricht, Arnhem en Nijmegen. Voorheen had station Zaandam ook een stoptreinverbinding met Enkhuizen, maar sinds de komst van de sprinter Hoorn - Hoofddorp en de opwaardering tot intercity van de verbinding naar Enkhuizen zijn stations Zaandam en Zaandam Kogerveld de rechtstreekse verbinding kwijt geraakt omdat de intercity naar Enkhuizen niet stopt in Zaandam.

Busvervoer

bewerken

Het busvervoer in Zaanstad is in handen van EBS en rijdt in opdracht van Vervoerregio Amsterdam. Er zijn diverse directe buslijnen naar Amsterdam en één naar Beverwijk, Marken en Purmerend. Langs de snelweg A7 is een P&R.

  Zie Concessie Zaanstreek voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Geschiedenis

bewerken

Alhoewel Zaanstad zelf een jonge gemeente is, gaat de historie van de streek direct terug tot de late Middeleeuwen en sporen van nog oudere bewoning zijn in de bodem aangetroffen.

Vroege nederzettingen

bewerken

Zaanstad ligt in gebied dat vroeger werd aangeduid als Waterland. Vanaf de 17e eeuw is er in toenemende mate sprake van de Zaanstreek en werd met Waterland het meer oostelijk gelegen deel bedoeld. Daarvoor was er een streek rond de Zaan met Oostzaan en Westzaan en de Wormer, dit gebied viel, met kleine tussenpozen, onder het graafschap Holland.

De Zaanstreek kent verschillende perioden van bewoning, voor het eerst al in 800 v.Chr., maar door wateroverlast zijn de bewoners steeds weer weggetrokken. Vermoedelijk vonden alle vroege immigraties plaats vanuit het duingebied rond het tegenwoordige Haarlem. Vanaf de 12e eeuw lijkt er sprake te zijn van min of meer permanente bewoning. Zo is beschreven hoe in 1155 de Friezen het dorpje Oud-Zaanden, toen een onderdeel van Oostzaan en Westzaan (of Oud-Saenden), belegerden, dat lag op de plaats waar de Zaan in het IJ uitmondde. De eerste nederzettingen waren dan ook dorpen langs de Zaan, vandaar Oostzaan en Westzaan. Na 1300 kwamen er naast Oostzaan en Westzaan de andere lintdorpen op die karakteristiek zijn voor de veenwinning. Deze lintdorpen werden samen Oostzaan, Westzaan en Assendelft. In deze periode werd aan de monding van de Zaan een dam gelegd door de Oostzaners en Westzaners. Daar ontstond de nederzetting Zaandam toen zich rond deze dam mensen gingen vestigen. Vanaf 1500 kwam stroomopwaarts langs de Zaanoever ook bebouwing. In deze periode splitste de nederzetting zich in Westzaandam en Oostzaandam, onderdeel van Westzaan en Oostzaan.

Vanaf de late Middeleeuwen vielen de nederzettingen in de Zaanstreek bestuurlijk onder Kennemerland.

Economische opkomst

bewerken

Zaanstad gaat prat op zijn industriële verleden: nog niet zo lang geleden werkte bijvoorbeeld zo'n 80 procent van de bevolking van Zaandijk in de industrie. Het aandeel van de werkende bevolking in de industrie is weliswaar fors afgenomen, maar ligt nog altijd enkele procentpunten boven het landelijk gemiddelde.

De opkomst van nijverheid en industrie langs de Zaanoevers hangt nauw samen met de opkomst van Amsterdam als centrum van handel en industrie. Toen aan het einde van de zestiende eeuw houtzaagmolens in Amsterdam verboden werden om tegemoet te komen aan de toen machtige handzagersgilden, was er een uitgelezen kans voor ondernemers in de Zaanstreek om aan de groeiende behoefte aan hout voor de scheepvaart te voldoen. In korte tijd schoten de houtzaagmolens als paddenstoelen uit de grond. In 1630 waren er aan de Zaan 53 houtzaagmolens in gebruik. De kennis van molenbouw werd ook op andere bedrijfstakken toegepast: verf-, papier- en andere molens volgden snel. Op het hoogtepunt, halverwege de 17e eeuw, werden er ruim 900 molens geteld. Door deze ontwikkeling wordt de Zaanstreek beschouwd als het oudste industriegebied van Europa.

De bloei van Zaandam zorgde ervoor dat de handzagersgilden in Amsterdam overbodig werden. Naast het zagen van hout werd er ook in gehandeld en waren de dorpjes actief in de scheepsbouw (65 werven) en de walvisvaart. Zaandam was in die tijd internationaal bekend om zijn scheepsbouw en in 1697 kwam tsaar Peter de Grote persoonlijk naar Zaandam om de scheepsbouw te bestuderen. Het huisje waar de tsaar toen logeerde bestaat nog steeds en is een toeristische trekpleister. Het verhaal gaat dat de bewoners van Zaandam zich niet zo gastvrij gedroegen tegen de tsaar zodat hij uiteindelijk zijn studie van de scheepsbouw afrondde in een ander dorp in Noord-Holland.

Halverwege de 19e eeuw verruilden de Zaankanters hun molens, waarmee ze ondertussen ook cacao, mosterd, verf en papier mee verwerkten, langzaamaan door stoommachines. Er ontstonden grote multinationals zoals Verkade, Ahold, Bruynzeel Keukens, Honig en Duyvis en tot de dag van vandaag zijn veel van deze bedrijven in de gemeente Zaanstad te vinden.

Lokale omroep

bewerken

Zaanstad kent een lokale omroep, De Orkaan. Zaanstad deelt deze met de gemeente Wormerland.

Ereburger /erepenning van Zaanstad

bewerken
  • Albert Heijn (1927-2011), Nederlands ondernemer, grootaandeelhouder en voorzitter van de raad van bestuur van Ahold
  • Sjoerd Soeters, Nederlands architect (erepenning toegekend op 18 september 2017)
  • Theun van Dam, Nederlands politicus voor de PvdA, voormalig gemeenteraadslid en wethouder in de gemeenten Zaandam en Zaanstad

Geboren in Zaanstad

bewerken

Zie ook (vóór 1974)

bewerken

Politiek

bewerken

Gemeenteraad

bewerken

De gemeenteraad van Zaanstad bestaat uit 39 zetels. Hieronder de behaalde zetels per partij bij de gemeenteraadsverkiezingen sinds 1994:

Gemeenteraadszetels
Partij 1994 1998 2002 2006 2010 2014 2018 2022
Partij voor Ouderen en Veiligheid - - - - 1 4 4 6
VVD 7 8 7 5 7 5 6 5
PvdA 9 10 6 12 8 5 4 5
ROSA - 1 2 2 2 3 4 4
Democratisch Zaanstad - - - 2 1 4 3 4
GroenLinks 5 6 4 3 3 2 3 3
D66 6 2 1 - 3 5 3 2
PVV - - - - - - 3 2
CDA 5 5 5 4 2 2 2 2
DENK - - - - - - 2 2
PvdD - - - - - - 1 2
SP - - 2 5 3 5 3 1
ChristenUnie* - 1 1 1 1 2 1 1
ZOG 7 5 11 4 4 1 - -
Zaanse Inwoners Partij** - - - - 2 1 - -
Partij voor de IJsbaan - - - 1 1 - - -
Progressief Burgerbelang - - - - 1 - - -
Gemeentebelangen - 1 - - - - - -
Totaal 39 39 39 39 39 39 39 39
*Deed in 1994 en 1998 mee als combinatie RPF/GPV.
**Deed in 2010 mee als Trots op Nederland.
5
5
5
3
4
3
2
2
2
2
2
1
1
1
1
5 5 5 3 4 3 2 2 2 2 2 1 1 1 1 
De 39 zetels zijn als volgt verdeeld:

College van B&W

bewerken

Op 27 september 2017 werd Jan Hamming, voordien burgemeester van Heusden, geïnstalleerd als burgemeester van de gemeente.[3][4]

Het college bestaat uit zeven leden. Naast burgemeester Jan Hamming zijn op 16 juni 2022 de volgende zes wethouders geïnstalleerd[5]:

Gemeentehuis

bewerken

Sinds 2011 staat het gemeentehuis in het centrum van Zaandam nabij het Station en de Gedempte Gracht. Het eerste gemeentehuis was de Bannehof dat van 1975-2011 in Zaandijk stond.

Millennium Gemeente

bewerken

Zaanstad is een Millennium Gemeente.

Vervoerregio Amsterdam

bewerken

Zaanstad maakte van 2006 tot en met 2016 deel uit van de Stadsregio Amsterdam (tot en met 2014 was dit een plusregio). Sinds 1 januari 2017 is dit verband verder gegaan als de Vervoerregio Amsterdam (VRA).

De VRA is een bestuurlijk samenwerkingsverband van 14 gemeenten in de regio Amsterdam en heeft een aantal (wettelijke) regionale verkeer- en vervoertaken, waaronder het opdrachtgeverschap van het openbaar vervoer in de concessies Amstelland-Meerlanden (inclusief Schiphol), Zaanstreek-Waterland en Amsterdam. Daarnaast is de Vervoerregio verantwoordelijk voor het realiseren en verbeteren van de infrastructuur voor auto, OV en fiets.

De regioraad van de vervoerregio is het belangrijkste bestuursorgaan van de Vervoerregio Amsterdam. De raad telt 50 leden die (naar inwoneraantal) zijn afgevaardigd door de 14 gemeentebesturen. Zaanstad wordt door 6 raadsleden en 1 wethouder vertegenwoordigd. Wethouder bereikbaarheid en vervoer Gerard Slegers is daarnaast ook lid van het dagelijks bestuur van de VRA.

De vertegenwoordiging van Zaanstad bestaat uit de volgende afgevaardigden:

Naam Functie Partij
Gerard Slegers Wethouder CDA
G. Rijken Raadslid PvdA
F. Hoedemaker Raadslid D66
J. Kerkhoven Raadslid Democratisch Zaanstad
F. Lopes Raadslid VVD
N. Stroo Raadslid GroenLinks
M. Mattens Raadslid Partij voor de Dieren

Ziekenhuis

bewerken

Justitieel Complex

bewerken

Cultuur

bewerken

Monumenten

bewerken

In de gemeente zijn er een aantal rijksmonumenten, gemeentelijke monumenten, en oorlogsmonumenten, zie:

Kunst in de openbare ruimte

bewerken

In de gemeente zijn diverse beelden, sculpturen en objecten geplaatst in de openbare ruimte, zie:

Archieven

bewerken

De archieven van de gemeenten Oostzaan, Zaanstad en de voormalige gemeenten worden bewaard in het Gemeentearchief Zaanstad, gevestigd in het stadhuis van Zaanstad.[6]

Partnersteden van Zaanstad

bewerken
  •   Zwickau (Duitsland), sinds 1987; sinds 2009 enkel activiteiten op ad-hocbasis

Zaanstad heeft vroeger jumelagebanden gehad met een groep Europese voorsteden:

Met deze steden onderhoudt Zaanstad echter sinds de jaren negentig geen actieve betrekkingen meer.[7]

Trivia

bewerken
  • De burgemeester van Zaanstad was korpshoofd van de oude politieregio Zaanstreek-Waterland.
  • De gemeente Zaanstad is de enige gemeente ter wereld die twee walvissen als schildhouders gebruikt in het gemeentewapen.
bewerken
Mediabestanden die bij dit onderwerp horen, zijn te vinden op de pagina Zaanstad op Wikimedia Commons.

Overgenomen van "https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zaanstad&oldid=68179971"