Sègle XIII : Diferéncia entre lei versions
Contengut suprimit Contengut apondut
Cap resum de modificació |
Cap resum de modificació |
||
| (45 revisions intermediàrias per 2 utilizaires pas afichadas) | |||
Linha 1 :
{{Dialècte Provençau}}
<center>[[Sègle X|../..]] | [[Sègle XI]] | [[Sègle XII]] | ''' Sègle XIII''' | [[Sègle XIV]] | [[Sègle XV]] | [[Sègle XVI|../..]]</center>
== Istòria ==
'''v. 1200''' : dins la vau de [[Cusco]], formacion de la dinastia que fondèt l'[[Empèri Inca]] quauquei decennis pus tard. Dins lo rèsta de l'America Precolombiana, lo [[Cultura de chimú|Reiaume Chimú]] comencèt una politca d'expansionisme militar<ref>'''[[anglés|(en)]]''' John H. Rowe, « The kingdom of Chimor », ''Aus Acta Americana'', vol. 6, n° 1-2, 1948, p. 27.</ref>.
<br/>
'''1201-1206''' : començament d'una guèrra novèla entre [[França]] e [[Anglatèrra]]. Permetèt au rèi [[Felip II de França]] de conquistar [[Normandia]] e [[Peitieus]].
<br/>
{{veire|Quatrena Crosada}}
'''1202''' : començament de la [[Quatrena Crosada]] que concentrèt sei fòrças a [[Venècia]]. Pasmens, lei Crosats podián pas pagar l'utilizacion de la flòta veneciana. En cambi dau sostèn dei naviris de la Republica, lo dòga [[Enrico Dandolo]] demandèt l'ajuda dei Crosats per reconquistar lo pòrt de [[Zara]], una vila crestiana tenguda per [[Ongria]]. Aquò entraïnèt l'abandon de l'expedicion per plusors chivaliers. Lo rèsta e lei Venecians foguèron excomunicats per lo papa après lo pilhatge de [[Zara]].
<br/>
'''1203''' : pilhatge de [[Kiev]], un dei centres intellectuaus pus importants en [[Euròpa]], dins lo quadre dei guèrras de succession que tocavan lei principats eissits dau [[Rus' de Kiev]].
<br/>
[[Fichièr:Empèri Bizantin - Partiment après la Quatrena Crosada.png|thumb|right|Partiment de l'[[Empèri Bizantin]] a l'eissida de la [[Quatrena Crosada]].]]
Linha 97 ⟶ 103:
<br/>
'''1226''' : mòrt dau califa [[Az-Zahir]] a l'eissida d'un rèine fòrça brèu. Foguèt remplaçat per son fiu [[Al-Mustansir]].
<br/>
[[Fichièr:Empèri Mongòl - Extension durant lo rèine de Genghis Khan.png|thumb|Extension de l'Empèri Mongòl durant lo rèine de [[Genghis Khan]].]]
'''1227''' : mòrt de [[Genghis Khan]]. Chausiguèt son fiu [[Ogedei]] coma successor. Sa disparicion aguèt pas d'efiech sus l'expansionisme dei [[Empèri Mongòl|Mongòls]] que perseguiguèron sei campanhas en [[Asia]], en [[Orient Mejan]] e en [[Euròpa]] durant la màger part dau sègle XIII.
<br/>
[[Fichièr:Flag of Occitania (with star).svg|20px]] '''1228-1229''' : en [[Occitània]], somission dau còmte [[Ramon VII de Tolosa]] après l'adopcion d'una tactica novèla, basada sus la destruccion sistematica dei culturas, per lei tropas francesas. La patz permetèt au rèi de [[França]] d'integrar lei domenis Trencavel dins son domeni personau. De mai, [[Ramon VII de Tolosa|Ramon VII]] foguèt obligat d'adoptar lo fraire de [[Loís IX de França]] coma eiretier e successor.
Linha 126 ⟶ 135:
<br/>
[[Fichièr:Flag of Occitania (with star).svg|20px]] '''1243-1244''' : [[sètge de Montsegur (1243-1244)|sètge de Montsegur]] e eliminacion dei caps principaus de la [[Catarisme|Glèisa Catara]]. Aquò marquèt lo començament dau desmantelament dau [[catarisme]] en [[Occitània]].
<br/>
'''1244''' : decision dau rèi [[Loís IX de França]] d'organizar una crosada novèla (→ [[1248]]).
<br/>
[[Fichièr:Flag of Occitania (with star).svg|20px]] '''1246''' : maridatge de [[Carles I d'Anjau|Carles I{{èr}} d'Anjau]] e [[Beatritz de Provença|Beatritz]], filha dau còmte de [[Provença]] [[Ramon Berenguièr IV]]. Aquò entraïnèt l'intrada de [[Provença]] au sen de l'esfèra d'influéncia capeciana.
<br/>
'''1248''' : dins la [[Peninsula Iberica]], conquista de [[Sevilha]] per lei fòrças [[Reiaume de Castelha|castelhanas]].
<br/>
{{veire|Setena Crosada}}
'''1248-1250''' : ataca d'[[Egipte]] per la [[Setena Crosada]] ([[França]], [[Reiaume de Chipre|Chipre]], òrdres monastics). Maugrat la pèrda dau pòrt de [[Damieta]], lei Mamelocs capitèron de resistir a la [[batalha de Mansura]] e capturar lo rèi [[Loís IX de França]]. Aquela victòria permetèt a [[Chajar ad-Durr]] de venir ''de facto'' sobeirana d'[[Egipte]]<ref>Coma lo califa abbassida refusèt de donar lo títol de sultan a una frema, [[Chajar ad-Durr]] foguèt obligada de se maridar amb lo cap mameloc [[Al-Muizz Aybak]].</ref> e de fondar lei dinastias mamelocas qu'anavan dirigir lo país fis au sgle XVI. [[Loís IX de França|Loís IX]] foguèt liberat en cambi d'un recapte e de l'evacuacion de [[Damieta]].
<br/>
'''1250''' : presa dau poder per la [[dinastia Folkung]] amb l'eleccion de [[Valdemar Ier de Suècia|Valdemar I{{èr}}]] coma rèi. Pasmens, dins lei fachs lo poder demorèt entre lei mans de son paire [[Birger Jarl]] (→ [[1252]]).
<br/>
'''1251''' : reconoissença de [[Lituània]] coma estat [[cristianisme|crestian]] per lo papa [[Innocenci IV]] après lo batejament dau grand duc [[Mindraugas]]. En principi, aquò empediguèt desenant l'organizacion d'una crosada còntra la region.
<br/>
[[Fichièr:Itàlia - Division de la Peninsula vèrs 1250.png|thumb|right|Division politica d'[[Itàlia]] vèrs [[1250]].]]
'''1251''' : invasion d'[[Itàlia]] per l'emperaire [[Conrad IV]] per sostenir sei revendicacions sus lo [[Reiaume de Sicília]]. Gràcias ais esfòrç de son fraire naturau [[Manfred Ièr de Sicília|Manfred]], ocupèt la màger dau reiaume franc de [[Nàpols]] e de [[Càpoa]].
<br/>
'''1251''' : reglament dei tensions entraïnadas per la [[mòrt]] dau [[khan]] [[Guyuk]] amb l'eleccion de [[Mongke]]. Dins lei fachs, lo Grand Khan novèu laissèt una autonòmia importanta a son fraire [[Kublai Khan]] ([[Republica Populara de China|China]]) e a [[Hulagu]] ([[Khorasan]], [[Iraq]], [[Caucàs]]...). Aquò menèt pauc a pauc a la fragmentacion de l'Empèri.
<br/>
'''1252''' : en [[Suècia]], fondacion de la vila d'[[Estocòlme]] per [[Bilger Jarl]].
<br/>
'''1254''' : invasion mongòla de [[Corèa]]. Dins aquò, lei fòrças dau reiaume de [[Goryeo]], comandadas per lo [[generau]] [[Choe Ui]], assaièron de resistir (→ [[1258]]).
<br/>
'''1255''' : [[famina]] grèva en [[Portugal|Portugau]].
<br/>
{{veire|Pichona Edat glaciària}}
'''1257''' : en [[Indonesia]], erupcion dau volcan [[Samalas]]. Entraïnèt de destruccions considerablas dins la region amb la disparicion de plusors reiaumes locaus. Foguèt benlèu una causa de la [[Pichona Edat glaciària]].
<br/>
'''1257''' : en [[Egipte]], assassinat de [[Chajar ad-Durr]] que foguèt remplaçada per [[Al-Mansur Ali]].
<br/>
'''1258''' : [[tractat de Corbeil]] entre [[França]] e [[Reialme d'Aragon|Aragon]]. Permetèt de definir clarament la frontiera qu'èra contestada dempuei la [[Crosada deis Albigés]].
<br/>
'''1258''' : invasion mongòla de [[Lituània]]. S'acabèt probablament per un resultat indecís<ref>Segon lei cronicas russas, s'acabèt per una victòria mongòla. Pasmens, segon lei tèxtes catolics, lei Lituanians foguèron venceires.</ref>.
<br/>
[[Fichièr:Persian painting of Hülegü’s army attacking city with siege engine.jpg|thumb|[[Pintura]] persana representant lo sètge de Bagdad e l'utilizacion de maquinas de sètge per lei Mongòls (sègle XIV).]]
{{veire|Sètge de Bagdad (1258)}}
'''1258''' : invasion mongòla de [[Mesopotamia]] e presa de [[Bagdad]]. La [[capitala]] [[Califat abbassida|abbassida]] foguèt pilhada e destrucha (entre {{formatnum:90000}}<ref>'''[[francés|(fr)]]''' René Grousset, ''L'empire des steppes. Attila, Gengis-khan, Tamerlan'', Payot (1965), p. 447.</ref> e un milion de mòrts). Aquò marquèt la fin de l'independéncia deis Abbassidas amb la fugida dei subrevivents de la dinastia en [[Egipte]] ont obtenguèron la proteccion dei Mamelocs. En mai d'aquò, la destruccion deis òbras intellectualas gardadas dins lei bibliotecas de la ciutat entraïnèt lo declin dei sciéncias arabas. Enfin, [[Mesopotamia]], region centrala dins l'istòria umana dempuei l'[[Antiquitat]] Auta perdiguèt tota importància fins au sègle XX.
<br/>
'''1258''' : en [[Corèa]], assassinat dau generau [[Choe Ui]] qu'èra partisan de perseguir lo combat còntra lei Mongòls. Foguèt remplaçat per un partisan de la [[patz]], [[Wonjong]], qu'acceptèt vassau de l'[[Empèri Mongòl]]. Pasmens, après la retirada dei Mongòls, una guèrra civila comencèt entre partisans e adversaris de [[Wonjong]].
<br/>
'''1258''' : revirada d'una ataca mongòla d'amplor còntra lei [[fortificacion]]s [[Dinastia Song|Song]] de [[Sichuan]]. Em mai d'aquò, una epidemia decimèt pauc a pauc leis asalhidors.
<br/>
'''1259''' : [[tractat de París (1259)|tractat de París]] entre [[França]] e [[Anglatèrra]]. Permetèt de restaurar la patz entre lei dos reiaumes. [[Anglatèrra]] retrobèt ò gardèt la possession de [[Lemosin (region)|Lemosin]], de [[Perigòrd]], de [[Guiana]], de [[Carcin]], d'[[Agenés]] e dau sud de Charanta. Pasmens, la senhoriá [[França|francesa]] i foguèt clarament tornada afiermar.
<br/>
'''1259''' : signatura dau [[tractat de Nymphaeon]] entre l'[[Empèri de Nicèa]] e la [[Republica de Gènoa]]. En cambi de concessions comercialas importantas, permetèt ai Bizantins de Nicèa d'obtenir l'aliança de la [[republica marchanda]].
<br/>
'''1259''' : en [[Egipte]], còp d'Estat dau regent [[Qutuz]] que reversèt lo sultan [[Al-Mansur Ali]]. Per empedir tota oposicion, decidèt de s'opausar ai [[Empèri Mongòl|Mongòls]] de [[Hulagu]] (→ [[1260]]).
<br/>
'''1259-1264''' : dins l'[[estèpa]] [[eurasia]]tica, mòrt dau khan [[Mongke]]. Sa succession entraïnèt una guèrra civila entre sei fraires [[Kubilai Khan]], partisan d'una sinizacion dau pòble mongòl, e [[Ariq Boqa]] qu'èra sostengut per lei partisans d'un mantenement de la tradicion mongòla. Lo conflicte s'acabèt per la victòria de [[Kubilai Khan]]. Dins lei fachs, aquò menèt a la fragmentacion definitiva de l'[[Empèri Mongòl]].
<br/>
'''1260''' : en [[Siria]], victòria dei Mamelocs d'Egipte còntra lei Mongòls de [[Hulagu]] a la [[batalha d'Ain Jalut]]. Aqueu combat marquèt lo limit de l'expansion mongòl en Orient Mejan. Après aquela batalha, lo sultan [[Qutuz]] foguèt reversat e executat per [[Baybars]].
<br/>
'''1260''' : ocupadas per la guèrra de succession començada en [[1259]], lei tropas mongòlas abandonèron totei sei conquistas en [[Republica Populara de China|China]] (→ [[1265]]). Lo ministre [[Jia Sidao]] assaièt d'aprofichar la situacion per redreiçar lei finanças estatalas mai sa politica fiscala venguèt rapidament fòrça impopulara (→ [[1262]]).
<br/>
'''1261''' : après l'aliança de certanei Francs amb lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]] en [[1260]], lo sultan [[Baybars]] decidèt de conquistar totei leis estats crosats d'[[Orient Mejan]]. Dins aquò, se turtèt a una resisténcia acarnada (→ [[1266]]).
<br/>
'''1261''' : restauracion de l'[[Empèri Bizantin]] per [[Miquèu VIII Paleòleg]] que capitèt de reconquistar [[Constantinòble]].
<br/>
'''1262''' : dins l'[[Dinastia Song|Empèri Song]], nacionalizacion parciala dei tèrras [[agricultura|agricòlas]]. Pasmens, lo projècte foguèt atacat per lei [[confucianisme|confucianistas]], partisans d'[[impòst]]s febles e de la proprietat privada.
<br/>
'''1263''' : mòrt d'[[Alexandre Nevski]]. Son domeni foguèt devesit entre seis eiretiers, çò que donèt naissança au [[Principat de Moscòu]].
<br/>
'''1264''' : en [[Republica Populara de China|China]], mòrt de l'emperaire [[Lizong]] que foguèt remplaçat per son nebòt [[Duzong]].
<br/>
'''1264-1267''' : [[segonda guèrra dei Barons]] en [[Anglatèrra]]. Menats per [[Simon V de Montfòrt]], plusors senhors anglés assaièron sensa succès de limitar lo poder reiau.
<br/>
'''1265''' : represa de la guèrra entre lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]] e lei [[Dinastia Song|Song]].
<br/>
'''1266''' : en [[Siria]]-[[Palestina]], importanta victòria mameloca amb la presa de la fortalesa de [[Safed]] (→ [[1268]]).
<br/>
'''1267-1273''' : en [[Republica Populara de China|China]], sètge e presa de [[Xiangyang]] per lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]]. Au mens {{formatnum:250000}} personas foguèron tuats durant lo pilhatge (→ [[1275]]).
<br/>
'''1268''' : presa dau pòrt de [[Jaffa]] e de la vila d'[[Antioquia]] per lei [[Mamelocs]]. Aquò marquèt la disparicion dau [[Principat d'Antioquia]].
<br/>
'''1270''' : en [[Etiopia]], mòrt dau negus [[Harbai]]. Foguèt remplaçat per lo cap rebèl [[Yekuno Amlak]] que fondèt la [[dinastia salomoniana]]. Lo negus novèu installèt sa capitala a [[Tegurlet]] dins la region de [[Choa]].
<br/>
[[Fichièr:Flag of Occitania (with star).svg|20px]] '''1271''' : annexion dau [[Comtat de Tolosa]] dins lo domeni reiau.
<br/>
{{veire|Novena Crosada}}
'''1271-1272''' : per ajudar leis estats crosats de [[Siria]]-[[Palestina]], lo prince anglés [[Edoard Ièr d'Anglatèrra|Edoard]] organizèt una crosada. Ben dirigida mai dispausant de mejans limitats, l'expedicion obtenguèt la signatura d'una trèva de 10 ans entre [[cristianisme|crestians]] e [[islam|musulmans]] dins la region.
<br/>
'''1272''' : inquiet dei persecucions menadas per lei Mamelocs còntra lei [[cristianisme|crestians]], [[Makuria]] ataquèt lo sud d'[[Egipte]]. Pasmens, lei Nubians foguèron rapidament batuts e obligats de faciar d'incursions recurrentas còntra son territòri (→ [[1276]]).
<br/>
'''1272-1273''' : en [[Siria]], presa de totei lei fortalesas deis Assassins per lei Mamelocs. Aquò entraïnèt la disparicion progressiva de la sècta.
<br/>
'''1275''' : destruccion de la darriera armada [[Dinastia Song|Song]] per lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]]. Après aquela desfacha, [[Jia Sidao]] perdiguèt la direccion dau [[govèrn]] imperiau e foguèt executat (→ [[1276]]).
<br/>
'''1276''' : conquista de la capitala [[Dinastia Song|Song]] per lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]].
<br/>
'''1276''' : après quatre ans d'incursions punitivas mamelocas, un pretendent au tròne de [[Makuria]], [[Shekanda]], s'alièt amb lei Turcs per i prendre lo poder. Acceptèt la vassalizacion e l'installacion d'una garnison mameloca a [[Dongola]] (→ [[1286]]).
<br/>
'''1277''' : [[mòrt]] dau sultan [[Baybars]] que foguèt remplaçat per son fiu [[As-Said Baraka Khan]]. Desirós de dirigir eu meme l'estat, ordonèt l'arrestacion dau vice-sultan de son paire e mandèt lo generau [[Qala’un]] en campanha còntra lo Reiaume Armenian de Cilícia.
<br/>
'''1277''' : invasion mongòla còntra lo [[Reiaume de Pagan]]. Lei tropas dau rèi [[Narathihapati]] foguèron esquichadas mai leis envaïsseires se retirèron en causa de la mòrt de son [[generau]] (→ [[1283]]).
<br/>
'''1277-1282''' : guèrra civila dins lo [[Comtat de Trípol]].
<br/>
'''1279''' : acabament de la conquista de l'[[Dinastia Song|Empèri Song]] per lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]] de [[Kubilai Khan]].
<br/>
'''1279''' : en [[Egipte]], reversament d'[[As-Saïd Baraka Khan]] per lo generau [[Qala'un]]. Lo sultan novèu favorizèt una aliança entre Mamelocs, [[Cumans]] e [[Empèri Bizantin|Bizantins]] per s'aparar còntra la menaça representada per lei Mongòls de l'[[Ilkhanat]] (→ [[1281]]).
<br/>
'''1281''' : importanta victòria dei Mamelocs de [[Qala'un]] còntra lei Mongòls de l'[[Ilkhanat]] dins la region de Homs. Permetèt de protegir [[Siria]] e [[Palestina]] deis ambicions mongòlas. De son caire, l'[[Ilkhanat]] intrèt rapidament dins un periòde de crisi.
<br/>
'''1282''' : mòrt de l'emperaire [[Empèri Bizantin|bizantin]] [[Miquèu VIII Paleòleg]] que foguèt remplaçat per son fiu [[Andronic II Paleòleg]].
<br/>
'''1283''' : rompedura novèla entre [[Constantinòble]] e la [[Glèisa Catolica]]. L'objectiu de l'emperaire [[Andronic II Paleòleg|Andronic II]] èra de se raprochar de son pòble. Pasmens, dins lei fachs, aquò privèt l'[[Empèri Bizantin]] de l'ajuda occidentala.
<br/>
'''1283''' : conquista dau nòrd dau [[Reiaume de Pagan]] per lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]].
<br/>
'''1284''' : [[batalha de la Meloria|batalha navala de la Meloria]] entre [[Republica de Gènoa|Gènoa]] e [[Pisa]]. Durament batuts, lei Pisans perdiguèron [[Corsèga]] e veguèron son importància comerciala declinar au profiech dei venceires.
<br/>
'''1284-1285''' : revirada de la [[Crosada d'Aragon]], expedicion menada per lo rèi [[Felip III de França]] còntra [[Reialme d'Aragon|Aragon]].
<br/>
'''1285''' : mòrt dau negus [[Yekuno Amlak]] que foguèt remplaçat per son fiu [[Yagbea-Sion]].
<br/>
'''1286''' : en [[Makuria]], reversament dau rèi [[Shekanda]]. Foguèt remplaçat per lo prince [[Shamamun]] que restabliguèt l'independéncia dau reiaume. Pasmens, deguèt acceptar una aumentacion dau tribut pagat per lei Nubians ais Egipcians (→ [[652]]).
<br/>
'''1287''' : en [[Reiaume de Pagan|Pagan]], un conflicte de succession permetèt ai [[Empèri Mongòl|Mongòls]] d'intervenir dins leis afaires dau reiaume e de plaçar un rèi favorable a seis interès, [[Kyawswa]], sus lo tròne. Pasmens, l'autoritat dau sobeiran novèu foguèt limitada car lo reiaume se fragmentèt.
<br/>
'''1287''' : en [[Siria]], represa de la guèrra entre lo [[Comtat de Trípol]], darrier estat crosat important de la region, e lei Mamelocs (→ [[1289]]).
<br/>
'''1287-1288''' : incursion [[Empèri Mongòl|mongòla]] en [[Polonha]]. Pasmens, se turtèt a una resisténcia ben organizada e poguèt unicament pilhar [[Sandomierz]].
<br/>
'''1288''' : en [[Insulindia]], conquista de [[Srivijaya]] per lo rèi [[Kertanegara de Singhasari]].
<br/>
'''1289''' : presa de [[Trípol (Liban)|Trípol]] per lei Mamelocs e disparicion dau [[Comtat de Trípol]].
<br/>
'''1289''' : guèrra entre [[Etiopia]] e [[Sultanat d'Adel|Adel]]. S'acabèt per una victòria etiopiana que permetèt d'establir lo primat etiopian dins la region.
<br/>
'''1290''' : mòrt dau sultan egipcian [[Qala'un]] que foguèt remplaçat per son fiu [[Al-Ashraf Khalil]]. En parallèl, rompedura entre lo [[Reiaume de Jerusalèm]] e [[Egipte]] après lo chaple d'una caravana de marchands arabes dins la region d'[[Acre]] (→ [[1291]]).
<br/>
'''1291''' : conquista d'[[Acre]] per lei Mamelocs. Aquò marquèt la pèrda de la darriera vila fortificada importanta tenguda per lei [[Crosada|Crosats]] en [[Siria]]-[[Palestina]]. Dins lo corrent deis ans seguents, lei senhors crestians abandonèron sei darrierei posicions.
<br/>
'''1291-1294''' : dins lei [[Balcans]], guèrra entre l'[[Empèri Bizantin]] e una coalicion antibizantina gropant de principats bizantins e crosats. S'acabèt per un resultat indecís.
<br/>
'''1293''' : en [[Insulindia]], revòuta dau prince [[Raden Vijaya]] que capitèt d'expulsar lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]] de la region. Fondèt lo Reiaume de [[Majapahit]].
<br/>
'''1294''' : crisi religiosa dins l'[[Empèri Bizantin]] en causa dau refús dau patriarca [[Joan XII Kosmas]] de validar una [[lei|lèi]] proclamant l'[[anatèma]] còntra tota persona participant a un complòt còntra l'emperaire.
<br/>
'''1294-1299''' : en [[Etiopia]], mòrt dau [[negus]] [[Yagbea-Sion]]. Sa succession foguèt trebolada amb cinc successors de [[1294]] a [[1299]]. La situacion s'estabilizèt amb la presa dau poder per [[Wedem Arad]].
<br/>
'''1295''' : guèrra civila dins l'[[Empèri Bizantin]] entre l'emperaire [[Andronic II Paleòleg|Andronic II]] e lo generau [[Alexios Philanthropenos]]. S'acabèt per la captura dau generau insurgent mai lei Turcs aprofichèron lo conflicte per avançar mai en [[Anatolia]].
<br/>
'''1296-1299''' : destruccion d'una partida de [[Constantinòble]] per un [[tèrratrem]]. Interpretant la catastròfa coma un senhau de colèra divina, l'emperaire [[Andronic II Paleòleg|Andronic II]] modernizèt leis institucions judiciàrias per luchar còntra la [[corrupcion]].
<br/>
'''1296-1302''' : aprofichant lei problemas de l'[[Empèri Bizantin]], [[[[Republica de Venècia|Venècia]] ataquèt [[Constantinòble]]. Se turtèt a una resisténcia acarnada fins a [[1299]] car [[Republica de Gènoa|Gènoa]] mandèt d'ajuda ai Bizantins. Pasmens, après aquela data, la flòta bizantina poguèt pas s'opausar a son adversari e [[Constantinòble]] deguèt pagar una importanta indemnitat e cedir plusors illas.
<br/>
'''1297''' : disparicion definitiva dau [[Reiaume de Pagan]].
<br/>
'''1297-1299''' : guèrra entre [[Empèri Bizantin|Bizantins]] e [[Serbia|Sèrbs]]. En dificultat, [[Constantinòble]] deguèt negociar un maridatge entre lo rèi sèrbe [[Stefan Uros II Milutin]] e una princessa imperiala per retrobar totei lei territòris perduts.
<br/>
'''1299''' : en [[Anatolia]], presa de la vila bizantina de Mocadena ([[Bilecik]]) per [[Osman Ier|Osman I{{èr}}]]. Aquò marquèt la fondacion de la [[dinastia]] e de l'[[Empèri Otoman|estat otoman]] d'[[Anatolia]].
== Cultura ==
Linha 137 ⟶ 294:
[[Fichièr:DivrigiUluCamiportal (2006).jpg|thumb|Intrada de la [[Granda Mosqueta de Divrigi]] en [[2006]].]]
'''1228''' : acabament de la [[Granda Mosqueta de Divrigi]] que venguèt famosa per l'importància de seis ornamentacions exterioras. Foguèt classada au [[Patrimòni Mondial de l'Umanitat]] en [[1985]].
<br/>
'''1277''' : en [[Provença]], acabament de la bastida de la [[Glèisa de Sant Joan de Malta d'Ais de Provença]] après 5 ans de trabalhs. Es la premiera glèisa [[Arquitectura gotica|gotica]] de [[Provença]]. Amb un cloquier de 67 mètres, venguèt lo bastiment pus aut de la vila e ocupa totjorn aquela posicion a l'ora d'ara.
<br/>
'''1284''' : fondacion dau [[monastèri]] [[Etiopia|etiopian]] de [[monastèri de Debre Libanos|Debre Libanos]] dins un endrech qu'es uei situat a 120 km au [[nòrd]]-[[oèst]] d'[[Addis Abeba]]. Venguèt lo [[monastèri]] pus important dau país e son superior foguèt lòngtemps considerat coma lo cap de totei lei monges [[etiopia]]ns [[Ortodoxia|ortodoxs]].
== Sciéncias e tecnicas ==
Linha 161 ⟶ 322:
<br/>
'''1248''' : publicacion dau ''Libre dei medicaments simples'' dau mètge arabe [[Ibn al-Baitar]] (vèrs [[1190]] - 1248). Èra una compilacion fòrça importanta dau saber medicau arabe e aguèt una gròssa influéncia sus la medecina [[Edat Mejana|medievala]].
<br/>
'''1250''' : premiera descripcion en [[Euròpa]] de la nèu (→ [[-135|135 avC]]) per [[Albertus Magnus]].
<br/>
'''1250''' : acabament de la redaccion dau ''Compendium medicinae'' dau prèire e mètge [[Anglatèrra|anglés]] [[Gilabèrt l'Anglés]]. Traduch en [[ebrieu]], en [[catalan]], en [[anglés]] e en [[alemand]], aqueu tractat foguèt fòrça utilizat en [[Euròpa]] durant lei darriers sègles de l'[[Edat Mejana]]. Èra format de plusors libres regardant la tèsta, lo [[còr]], lo [[sistèma respiratòri]], lei fèbres e lei [[malautiá]]s.
<br/>
'''1258''' : destruccion sistematica dei bibliotècas de [[Bagdad]] per lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]]. Aquò entraïnèt la disparicion definitiva de plusors tèxtes [[Antiquitat|antics]] grècs.
<br/>
'''1260''' : teoria dau sabent [[Alemanha|alemand]] [[Albèrt lo Grand]] (vèrs [[1200]] - [[1280]]) sus l'origina dei [[volcan]]s que serián la consequéncia de vents sosterranhs.
<br/>
'''1260''' : un document publicat per l'abat de [[Wissemborg]], qu'enebissiá la venda d'animaus morduts per un [[lop]], sembla d'indicar una coneissença parciala dau mecanisme de transmission de la [[ràbia]].
<br/>
'''1267''' : acabament de la redaccion de l’''Opus majus'' (« Òbra majora » en [[occitan]]) dau monge e sabent [[Anglatèrra|anglés]] [[Roger Bacon]] ([[1220]]-[[1292]]). Inicialament destinada a la defensa d'una reforma de la [[Glèisa Catolica]], aquela òbra teniá mai d'una observacion sus l'observacion experimentala, una descripcion de la [[polvera|pouvera]], una descripcion de l'estructura de l'[[uelh]] e una partida importanta sus l'optica.
<br/>
'''1268''' : premiera utilizacion documentada d'un [[trabuc]] de [[contrapés]] en [[Republica Populara de China|China]] (per lei Mongòls). Aquela maquina se difusèt rapidament e foguèt adaptada per leis engenhaires chinés per tirar de projectiles explosius ò incendiaris.
<br/>
'''1269''' : redaccion de ''Epistòla de magnete'', òbra dau sabent [[França|francés]] [[Petrus Peregrinus]]. Premier estudi regardant lei proprietats deis [[aimant]]s, definiguèt lei lèis de l'atraccion e de la repulsion magneticas. En mai d'aquò, permetèt de melhorar lei bossòlas magneticas que venguèron un element major de la navegacion.
<br/>
'''1274''' : premiera mencion de l'utilizacion d'un [[canon]] (en [[Republica Populara de China|China]]).
<br/>
'''1275''' : publicacion de ''Chirurgica'', obratge depintant la premiera disseccion coneguda de l'[[Edat Mejana]], dau monge [[Itàlia|italian]] [[Guilhem de Saliceto]]. En mai d'aquò, lo monge i recomandèt l'utilizacion sistematica d'un [[cotèu de cirurgia]] per lei mètges.
<br/>
'''1276''' : reforma dau [[Calendièr|calendier]] [[Republica Populara de China|chinés]] per l'[[astronomia|astronòm]] [[Guo Shoujing]] ([[1231]]-[[1316]]). Fixèt la durada de l'[[annada]] a 365,2425 [[jorn]]s — valor adoptada tres sègles pus tard en [[Euròpa]]. Son trabalh foguèt utilizat durant 364 ans.
<br/>
'''1277''' : premiera utilizacion documentada d'una [[mina terrèstra]] per lei [[Republica Populara de China|Chinés]] còntra lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]]. L'arma entraïnèt una « explosion giganta » mai sei consequéncias sus l'eissida de la batalha son mau conegudas.
<br/>
'''1280''' : concepcion e descripcion d'una [[torpilha]] auto-propulsada per lo [[quimia|quimista]] arabi [[Hasan al-Rammah]]. L'eficacitat d'aquel engenh es desconeguda.
<br/>
'''1285''' : data de realizacion de la ''[[Carta pisana]]'' qu'es lo [[portulan]] pus vièlh conegut a l'ora d'ara.
<br/>
'''1286''' : premiera descripcion d'unei lunetas per [[Giordano de Pisa]].
<br/>
'''1288''' : data de construccion dau pus ancian [[canon]] descubèrt per leis [[arqueologia|arqueològs]]. Foguèt bastit per d'engenhaires chinés.
<br/>
'''1290''' : descripcion de l'utilizacion d'una ''camera obscura'' per l'astronòm [[França|francés]] [[Guillaume de Saint-Cloud]]. Aquò èra destinat a l'observacion deis eclipsis [[Solelh|solars]].
== Decès ==
Linha 167 ⟶ 362:
* [[Alienòr d'Aquitània]], duchessa d'[[Ducat d'Aquitània|Aquitània]] e rèina de [[França]] e d'[[Anglatèrra]].
* [[Al-Jazari]], [[engenhariá|engenhaire]] [[Arabs|arabe]].
* [[Al-Mansur Ali]], sultan d'[[Egipte]].
* [[Al-Mustansir]], califa [[Califat Abbassida|abbassida]].
* [[Al-Mustasim]], califa [[Califat Abbassida|abbassida]].
* [[Bartholomeus Anglicus]], sabent e monge [[Anglatèrra|anglés]].
* [[An-Nasir]], califa [[Califat Abbassida|abbassida]].
* [[As-Saïd Baraka Khan]], sultan d'[[Egipte]].
* [[Az-Zahir]], califa [[Califat Abbassida|abbassida]].
* [[Baybars]], sultan d'[[Egipte]].
* [[Boemond VII de Trípol]], còmte de [[Comtat de Trípol|Trípol]].
* [[Chajar ad-Durr]], sultana d'[[Egipte]].
* [[Conrad IV]], [[Sant Empèri Roman Germanic|emperaire germanic]].
* [[Duzong]], emperaire [[Dinastia Song|Song]].
* [[Enric II lo Piós]], duc de [[Polonha]].
* [[Enric III d'Anglatèrra|Enric III]], rèi d'[[Anglatèrra]].
* [[Enrico Dandolo]], dòga [[Republica de Venècia|venecian]].
* [[Felip II de França|Felip II]], rèi de [[França]].
* [[Felip III de França|Felip III]], rèi de [[França]].
* [[Folquet de Marselha]], [[trobador]] e [[evesque]] [[Occitània|occitan]].
* [[Genghis Khan]], khan de l'[[Empèri Mongòl]].
* [[Gilabèrt l'Anglés]], [[medecina|mètge]] [[Anglatèrra|anglés]].
* [[Guillaume de Saint-Cloud]], [[astronomia|astronòm]] [[França|francés]].
* [[Guiraut de Bornelh]], [[trobador]] [[Occitània|occitan]].
* [[Guo Shoujing]], [[astronomia|astronòm]] [[Republica Populara de China|chinés]].
* [[Hasan al-Rammah]], sabent arabe.
* [[Ibn al-Baitar]], [[Medecina|mètge]] arabe.
* [[Ibn al-Nafis]], mètge arabe.
* [[Innocenci III]], papa [[Catolicisme|catolic]].
* [[Innocenci IV]], papa [[Catolicisme|catolic]].
* [[Isaac lo Bòrni]], [[teologia]]n e [[filosofia|filosòf]] [[Judaïsme|judieu]].
* [[Jalal ad-Din]], sultan de [[Sultanat de Khwarezm|Khwarezm]].
* [[Jia Sidao]], ministre [[Dinastia Song|Song]].
* [[Kubilai Khan]], khan de l'[[Empèri Mongòl]].
* [[Leonardo de Pisa|Leonardo Fibonacci]], [[Matematicas|matematician]] [[Itàlia|italian]].
* [[Leonin]], [[musica|musician]] [[França|francés]].
* [[Lizong]], emperaire [[Dinastia Song|Song]].
* [[Loís VIII de França|Loís VIII]], rèi de [[França]].
* [[Loís IX de França|Loís IX]], rèi de [[França]].
* [[
* [[Maimonides]], [[teologia]]n e [[filosofia|filosòf]] [[judaïsme|judieu]].
* [[Mindraugas]], grand duc de [[Lituània]].
* [[Miquèu VIII Paleòleg]], emperaire [[Empèri Bizantin|bizantin]].
* [[Mongke]], khan de l'[[Empèri Mongòl]].
* [[Nasir al-Din al-Tusi]], [[sciéncia|sabent]], [[filosofia|filosòf]] e [[teologia]]n [[Iran|persan]].
* [[Alexandre Nevski]], prince de [[Kiev]].
* [[Ogedei]], khan de l'[[Empèri Mongòl]].
* [[Pèire Olieu]], religiós [[Occitània|occitan]].
* [[Pèire de Castèlnòu]], [[legat pontificau]].
* [[Perotin]], [[musica|musician]] [[França|francés]].
* [[Qala'un]], sultan d'[[Egipte]].
* [[Qutb ud Din Aibak]], sultan de [[Sultanat de Delhi|Delhi]].
* [[Qutuz]], sultan d'[[Egipte]].
* [[Ramon VI de Tolosa]], còmte de [[Tolosa]].
* [[Ramon VII de Tolosa]], còmte de [[Tolosa]].
Linha 192 ⟶ 418:
* [[Roger Bacon]], sabent e [[filosofia|filosòf]] [[Anglatèrra|anglés]].
* [[Rogièr IV de Fois]], còmte de [[Fois]].
* [[Michael Scot]], sabent [[Escòcia|escocés]].
* [[Shamamun]], rèi de [[Makuria]].
* [[Shekanda]], rèi de [[Makuria]].
* [[Simon IV de Montfòrt]], cap militar de la [[Crosada deis Albigés]].
* [[Simon V de Montfòrt]], còmte de [[Leicester]] e de [[Chester]].
* [[Song Ci]], mètge [[Republica Populara de China|chinés]].
* [[Teòdor Ièr Lascaris|Teòdor Lascaris]], emperaire de [[Empèri de Nicèa|Nicèa]].
* [[Tomàs d'Aquin]], [[filosofia|filosòf]] e [[teologia]]n [[Itàlia|italian]].
* [[Uc de Luca]], [[medecina|mètge]] [[Itàlia|italian]].
* [[Valdemar Ier de Suècia|Valdemar I{{èr}}]], rèi de [[Suècia]].
* [[Valdemar II]], rèi de [[Danemarc]].
* [[Yagbea-Sion]], negus d'[[Etiopia]].
* [[Yekuno Amlak]], negus d'[[Etiopia]].
</div>
| |||