Wikipèdia

Sègle de las Luses : Diferéncia entre lei versions

Navigar dins l'istoric
← Cambiament precedent
Contengut suprimit Contengut apondut
VisualWikitext
CommonsDelinker (discussion | contribucions)
7 038 modifications
Bòt: A remplaçat Imatge:Kant_gemaelde_3.jpg per Imatge:Immanuel_Kant_-_Gemaelde_1.jpg (File renamed: Criterion 4 (harmonizing names of file set))
 
(48 revisions intermediàrias per un autre utilizaire pas afichadas)
Linha 1 :
<!--Article redigit en provençau-->
{{1000 fondamentals}}
{{Dialècte Provençau}}
 
[[Fichièr:Encyclopedie frontispice section 256px.jpg|thumb|right|Frontispici de l’''[[Encyclopédie]]'' de [[Denis Diderot]] representant la Vertat, la Rason e la Filosofia, tres valors fondamentalas dau movement dei Lutz.]]
Lo '''Sègle de las Luses ''' (var. '''Sègle de las Lutz''', '''Sègle deras Lutz''', '''Sègle dei Lutz''') designa un movement filosofic e scientific relativament important que venguèt dominant en Euròpa durant la segonda mitat dau sègle XVIII. Aguèt una influéncia fòrça importanta en [[Alemanha]], au [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e, subretot, en [[França]].
 
Lo '''Sègle de las Luses ''' (var. '''Sègle de las Lutz''', '''Sègle deras Lutz''', '''Sègle dei Lutz''') designa un movement filosofic e scientific relativament important que venguèt dominant en Euròpa durant la segonda mitat dau sègle XVIII. Aguèt una influéncia fòrça importanta en [[Alemanha]], au [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e, subretot, en [[França]].
 
Eissit dau progrès [[sciéncia|scientific]] e [[tecnologia|tecnologic]] realizat durant lei sègles XVII e XVIII, foguèt principalament portat per la [[borgesiá]] qu'aviá aprofichat lei transformacions de la societat per venir una importanta poissança economica. Lei partisans dei Lutz foguèron donc lei promotors d'una [[filosofia]] en rompedura amb la societat [[feudalisme|feudala]]. Partisans d'una [[filosofia|filosofica]] [[empirisme|empirica]] e [[umanisme|umanista]], desvolopèron ansin d'idèas en favor de la [[libertat]] e dau progrès sociau e imaginèron de principis politics novèus coma la [[separacion dei poders]] a l'origina dei revolucions [[Guèrra d'Independéncia deis Estats Units|estatsunidenca]] e [[Revolucion Francesa|francesa]].
 
== Originas ==
Linha 36 ⟶ 41:
Un premier cambiament major dins l'òrdre economic [[Euròpa|europèu]] foguèt l'aumentacion de la populacion dau [[continent]] que passèt de 114 milions d'abitants en [[1700]] a 187 milions en [[1800]]. La reculada de la mortalitat, e donc una aumentacion de l'[[esperança de vida]], foguèt la causa principala d'aquela evolucion. Per exemple, per un païsan [[França|francés]], evolucionèt de 21 ans vèrs la fin dau sègle XVII a 32 ans vèrs la fin dau rèine de [[Loís XVI de França|Loís XVI]] ([[1774]]-[[1792]]). En parallèl, l'[[agricultura]] conoguèt un ensemble de melhoraments permetent d'aumentar lei rendements e lei quantitats produchas, çò que permetèt de norrir la populacion suplementària e d'aumentar lei revenguts dei païsans. En [[Anglatèrra]], aquela transformacion foguèt de còps fòrça importanta amb de rendements que passèron de 30 a 50 [[quintau]]s per [[ectara]] entre [[1700]] e [[1800]].
 
Enterin, l'[[industria]] se desvolopèt fòrtament. Ja existenta durantDins lei sègles precedents, èra una activitat limitada, generalament realizada per lei païsans durantpendent l'lo periòde [[ivèrn|ivernenc]]. Gràcias ai progrès [[tecnologia|tecnologics]] (premierei [[maquina de vapor|maquinas de vapor...]]) e ais evolucions dei [[lei|lèis]] sus lei manufacturas[[manufactura]]s, una etapa decisiva foguèt franquida ambéamb la concentracion dei mejans de produccion. Leis industrias tradicionalas (teissedura, fustariá, terralha...) aprofichèron aquela situacion e d'autrei apareguèron oò prenguèron una dimension novèla coma lal'industria produccionminiera que son desvolopament foguèt sostenguda per lei besonhs de [[carbon]]. Per exemple, la produccion d'[[Escòcia|escocesa]] foguèt multiplicada per 5 durant lo sègle XVIII. Puei,La après[[metallurgia]] lavenguèt producciontanben miniera,pauc laa metallurgiapauc poguètuna egalamentactivitat acomençarimportanta sone desvolopamentlo sector comencèt lei transformacions que vamenèron venira caracteristicl'aparicion daude sèglela [[siderurgia]] seguentmodèrna.
 
AjudatEnfin, ajudat per la creissençal'aumentacion de la produccion e la multiplicacion dei mejans de transpòrt, lo comèrci conoguèt una aumentacioncreissença fòrça importanta durant tot lo sègle. Ansin, lo comèrci exterior de [[França]] foguèt multiplicat per 5 entre [[1730]] e [[1788]] enterin que lo nombre de grands [[naviri]]s de sa flòta marchanda aumentètpassèt de {{formatnum:1657}} grands naviris a {{formatnum:2341}}. DPer aquò, d'axesaisses de comunicacions novèus foguèron construchs coma lo (cavament de [[canal|canaus]], oduberturas de rets rotiers[[rota]]s...). Aquò entraïnètfavorizèt unal'urbanizacion creissençae delei la[[vila]]s populacion urbana que comptagropèron 12% de la populacion europèa. Es un taus superior a la mejanafin mondialadau qu'èraperiòde egala a(còntra 9% aperaquíau nivèu mondiau). Aquela evolucion foguèt principalament sostenguda per lei mitans financiers coma lei marchands, leis entrepreneires e lei banquiers. LaBlocada per sei principis tradicionaus, la [[noblesa]] demorèti majoritariamentparticipèt engaire despartfranc maugratde quauqueis investiments isolats, mai que mai dins lo domeni minier.
 
==== Lo progrès de l'educacion ====
 
En fòra dei descubèrtas [[sciéncia|scientificas]] dau sègle XVIII, un aspèct de remarca dau sègle dei Lutz foguèt lo nivèuprogrès generau de la societat en matèria d'[[educacion]] e d'instruccion de la societat progressèt. Certanei govèrns[[govèrn]]s acomencèroncomencèron de s'ocupar de la question e de crear d'estructuras perdedicadas desvoloparau desvolopament de l'educacion. Ansin,Lo dinspremier leis annadas 1770,foguèt [[Polonha]] que creèt tre leis [[ans 1770]] un conseu encargat de l'educacion nacionala. enterinEn queparallèl, en [[Alemanha]], d'universitats alemandas[[universitat|universitaris]] creavancreèron lei premierei cadieras de [[pedagogia]]. Aqueleisillustrant esfòrç èran la contuniacion d'un ensemsinterès denovèu lèisper adoptadasla tretransmission lodei sègle XVI dins certanei regionssabers. La [[teologia]] venguèt mens importanta dins lei programas e lo public pertocat per l'escòla aumentèt.
 
AqueleiS'aquelei decisions obtenguèronèran ben sovent la contuniacion d'un ensemble de resultats[[lei|lèis]] notablesadoptadas au sègle XVIIIXVI dins lei regions pus avançadas. PerFavorizèron exemple,la endemenicion de la part d'ensenhaments [[teologia|teologics]] au profiechs d'arts practics adaptats a l'[[industria]] ò au comèrci. En [[França]], per exemple, aquò permetèt de redurre lo taus d'illetrats demeniguèt d'aperaquíde 65% vèrs [[1720]] a 48% a la velha de la [[Revolucion Francesa|Revolucion]]. AquòAccelerèt permetètpereu donc unala difusion pusdeis importanta d'idèas novèlas e favorizètde l'aparicionepòca d'un mitan intellectuau pus nombrósen e pus prolific que va veniraumentant la terranhatalha dau movementmitan dei Lutzintellectuau.
 
==== L'ascension de la borgesiá ====
 
L'ascension de la [[borgesiá]] es un trach major de l'evolucion de la societat occidentala durant lo sègle XVIII. Foguèt portada per lei transformacions [[sciéncia|scientificas]], [[tecnologia|tecnicas]], [[economia|economicas]] e [[educacion|educativa]]s e per lo declin de l'[[aristocracia]] tradicionala que podiá pas investir lei domenis novèus. D'efiech, lei nobles èran sovent blocats per de questions de prestigi leis orientant vèrs de carrieras militaras ò politicas e la basa de son autoritat èra totjorn lo contraròtle de la tèrra. Ansin, laissèron lei camps novèus ai marchands, ai financiers e ais entrepreneires qu'obtenguèron rapidament una importanta poissança financiera e demandèron una revision de la societat feudala. Aquò foguèt pasmens largament refusat e mai d'un país veguèt una reaccion nobiliària qu'assaièt d'empedir l'accès dei borgés ai cargas pus importantas.
Lei progrès scientifics e tecnologics, lei cambiaments economics e lo melhorament de l'educacion van entraïnar l'emergéncia d'una borgesiá novèla que va pauc a pauc obtenir un poder important gràcias au declin de la noblesa. D'efèct, aquela partida de la borgesiá, que reünís lei marchands, lei financiers e leis entrepreneires es la beneficiària principala d'aqueleis evolucions. Sei membres an d'ara endavant una poissança financiera importanta e certanei acomencèron de comprar de fèus o de domenis. Subretot, la màger part dei sectors en cors de desvolopament de l'economia, especialament lo comèrci e l'industria, son entre sei mans. De son caire, l'aristocràcia es largament demorada en fòra dei cambiaments majors de la societat per se concentrar sus la rentabilitat de sei domenis agricòlas e sus la defensa de sei privilègis.
 
Ansin,Aquela enoposicion parallèlengendrèt delentament sonl'aparicion ascensionde economica,corrents laborgés borgesiá va pauc a paucque s'opausaropausèron aau l'existénciamantenement de la societat feodala[[feudalisme|feudala]]. Aquela contestacion de l'òrdre establit vaprenguèt prendresovent la forma d'unde movementmovements intellectuauintellectuaus que va perpensarperpensant a de formas novèlas d'organizacion sociala. eEn estendreparticular, saen reflexion[[França]], ail'[[absolutisme]] subjèctesreiau novèus permés per lei progrès scientifics defavorizèt l'epòca. Lo casemergéncia de França[[filosofia|filosòfs]] esqu'estudièron especiaufòrça enlei causamodèls deprepausats laper poissançalei depaís sonvesins, regimespecialament autocratic[[Anglatèrra]]. e de l'admiracion per de filosòfs francésFòrça nombrós, dau modèl devenguèron la societatfònt anglesa.d'un Loimportant sègletrabalh XVIIde va donc veire un movement filosofic fòrtreflexion que va venirfoguèt la fònt principala dau movementbasa dei Lutz.
 
== Idèas e figuras principalas ==
 
Maugrat l'importància de laLa produccion intellectuala dau Sèglesègle dei Lutz es fòrça importanta. Pasmens, en despiech d'aquela diversitat, existís de tèmas comuns ai diferents [[Filosofia|filosòfs]] dau movement. Lo principau es lo refús dei dogmas[[dògma]]s e dei veritats reveladas per explicar lei fenomèns observats. Lei [[Filosofia|filosòfs]] dei Lutz van donc cercarcerquèron la veritat au nivèu deis elements observables e destriardistinguir de camps diferents de la societat ([[politica|politic]], domestic, [[religion|religiós]]... etc) dirigits per de [[lei|lèis]] pròprias. Lo movement dei Lutz es donc caracterizat per doas nocions fondamentalas que son l'[[empirisme]] e l'[[umanisme]].
 
=== L'empirismeIdèas principalas ===
 
==== L'empirisme ====
 
{{veire|Empirisme}}
 
[[Fichièr:Lavoisier humanexp.jpg|thumb|right|Representacion deis experiéncias de Lavoisier sus la respiracion umana.]]
 
L'[[experiéncia]] tèn una plaça majora au sen de la teoria de la [[conoissença]] dau sègle XVIII. ProcedísPer aquò, procediguèt per observacion, per analisi e per comparason. queL'objectiu permetèronèra lade verificacionverificar d'ipotèsis scientificas[[ipotèsi]]s per la confrontacion ambéamb la realitat e per la possibilitatpossibiltat de reprodurre un fenomèn experimentau. AqueleiAqueu metòdes[[metòde foguèronscientific|metòde]] estendutsfoguèt estendut sensa limitacion a totei leileis domenis scientifics[[sciéncia|scientificas]] de l'epòca. e sonVenguèt donc la fònt de la màger part dei descubèrtas realizadas. Percoma, per exemple, permetèron l'invencion dei premierei classificacions e dei premierei teorias amirant una explicacion globala de certanei fenomèns (classificacions d'espèças animalas...). Ansin,Una enconsequéncia fòra de l'aprefondiment dei sciéncias ancianas, l'empirisme entraïnètfoguèt l'aparicion d'objèctes ded'estudis recèrca novèusinedits ([[etnografia]], [[politica]], [[geologia]]...) que van aumentarqu'aumentèron lo camp dedei reflexions dei [[filosofia|filosòfs]], e permetrepermetèron d'ocupar ded'espacis domenisintellectuaus novèus dee l'espaci intellectuau de l'epòca. Aquò va causar lo desvolopament desostenguèron l'utilizacionemergéncia de l'esperit critic e de la reflexion [[politica]].
 
==== L'umanisme ====
 
{{veire|Umanisme}}
 
[[Fichièr:CalasChapbook.jpg|thumb|right|Representacion de l'afaire Calas, simbol de la lucha dei Lutz per la tolerància.]]
 
AmbéAmb l'[[empirisme]], l'[[umanisme]] esfoguèt lo segond principi fondamentau de la pensada dei Lutz. La [[filosofia]] dau movement plaçaplacèt l'òmeèsser uman au centre de sei preocupacions. Sone objectiuassaièt esde lotrobar de solucions per assegurar son [[bonur]]. LeiPer filosòfsaquò, deilei Lutz[[filosofia|filosòfs]] crèsonsostenguèron aulo progrès de la [[conoissença,]] ae lacreguèron ais efiechs capacitatpositius de la rason de sapar lei convencions, leis usatges e leis institucions queopausats còntradisona la [[natura]] e a la [[justícia]]. Aquela fe foguèt renforçada per lei progrès scientifics e economics dau sègle. Aquò vae entraïnarentraïnèt l'aparicion dei premierei formas de contestacion deis autoritats feodalasfeudalas eò l'afirmacionafiermacion de l'idèa de [[tolerància]] dins una Euròpa encara prefondament devesitsdevesida per la question religiosa.
 
=== Figuras principalas ===
 
==== Montesquieu ====
 
{{veire|Montesquieu}}
 
[[Filosofia|Filosòf]] e [[sciéncia|scientific]] [[Occitània|occitan]] d'origina [[noblesa|nobla]], [[Montesquieu]] ([[1689]]-[[1755]]) es un autor de la premiera mitat dau sègle dei Lutz precursor en matèria [[filosofia politica]] e de [[sociologia]]. Inicialament sòci de l'[[Acadèmia dei Sciéncias de Bordèu]], foguèt elegit a l'[[Acadèmia Francesa]] en [[1728]] e participèt a mai d'un salon [[París|parisenc]]. Son obratge pus important, ''[[L'Esperit dei Lèis]]'' ([[1748]]), definiguèt lei poders [[poder executiu|executiu]], [[poder legislatiu|legislatiu]] e [[poder judiciari|judiciari]] e preconizèt lor separacion, principi qu'es vengut una basa fondamentala de la [[democracia]] modèrna. Aqueu libre prepausèt tanben una version novèla de la [[teoria dei climas]] qu'explica lei diferéncias de desvolopament entre lei societats umanas per l'influéncia dau [[clima]] sus la volontat e lo besonh deis òmes de trabalhar. En despiech de son error, aquela teoria predominèt fins a son invalidacion au sègle XIX e son invencion es sovent atribuït – a tòrt – a [[Montesquieu]].
 
==== Voltaire ====
 
[[Fichièr:Nicolas de Largillière, François-Marie Arouet dit Voltaire (vers 1724-1725) -002-transparent.png|thumb|right|Retrach de [[Voltaire]].]]
 
{{veire|Voltaire}}
 
[[Voltaire]] ([[1694]]-[[1778]]) fa partida dei personalitats pus famosa dau movement dei Lutz. Fiu d'un [[notari]] qu'aviá una carga de [[conselhier dau rèi]], recebèt una educacion centrada sus lo [[drech]] amb una influéncia importanta de l'[[umanisme]] [[Companhiá de Jèsus|jesuista]]. Après la fin de seis estudis, intrèt dins de salons [[Literatura|literaris]] e [[libertinatge|libertins]] frequentats per l'[[aristocracia]] auta. Brèvament exiliat durant la Regéncia, intrèt finalament a la Cort dei rèis de [[França]] e de [[Prússia]] avans de faciar tornarmai de dificultats amb leis autoritats en causa de seis idèas.
 
Importanta, l'òbra de [[Voltaire]] es complèxa car lo [[filosofia|filosòf]] adoptèt de posicions contradictòrias sus certanei subjèctes e qu'es sovent criticat per son gost per una vida luxuosa. Pasmens, s'engatjèt fòrça en favor dau [[liberalisme]] (especialament de la [[libertat d'expression]]), de la [[justícia]], de la [[tolerància]] e de la [[laïcitat]]. En particuar, s'impliquèt dins divèrseis afaires judiciari implicant de questions d'intolerància religiosa coma leis [[afaire Calas|afaires Calas]] e [[afaire Sirven|Sirven]].
 
==== Benjamin Franklin ====
 
{{veire|Benjamin Franklin}}
 
Editor, escrivan, [[naturalisme|naturalista]], inventaire, òme politic [[USA|estatsunidenc]], [[Benjamin Franklin]] ([[1706]]-[[1790]]) es probablament la figura pus importanta dei Lutz en [[America]]. Implicat dins la vida politica dei Tretze Colonias, participèt a la formacion dau còrs dei [[pompier]]s de [[Filadèlfia]] e la fondacion, dins la meteissa vila, d'una bibliotèca prestant de [[libre]]s. Foguèt tanben l'autor de divèrseis invencions coma lo [[paratròn]].
 
A 42 ans, se retirèt de la vida economica per intrar en [[politica]]. Elegit delegat de la [[Convencion de Filadèlfia]], participèt a la redaccion de la [[constitucion]] deis [[USA|Estats Units d'America]] e i foguèt a l'origina de l'introduccion de plusors principis inspirats per lei Lutz. Puei, foguèt mandat en [[França]] per i negociar amb succès una aliança còntra lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] dins la [[Guèrra d'Independéncia deis Estats Units]].
 
==== Jean-Jacques Rousseau ====
 
[[Fichièr:Jean-Jacques Rousseau (painted portrait).jpg|thumb|right|Retrach de [[Jean-Jacques Rousseau]].]]
 
{{veire|Jean-Jacques Rousseau}}
 
[[Jean-Jacques Rousseau]] ([[1712]]-[[1778]]) es un important [[filosofia|filosòf]] [[Soïssa|soís]] autor de plusors libres famós ss l'exploracion dei sentiments intims coma ''[[Julie ou la Nouvelle Héloïse]]'' ([[1761]]), ''[[Les Confessions (Rousseau)|Les Confessions]]'' ([[1782]]) e lei ''[[Les Rêveries du promeneur solitaire]]'' ([[1782]]). Pasmens, son òbra pus importanta regardèt lo domeni [[filosofia|filosofic]] amb l'estudi dei condicions de formacion de la societat. Es ansin a l'origina dau postulat de l'òme sauvatge « naturalament bòn » e corromput per la societat e per leis inegalitats. Per tornar trobar aquela bontat, depintèt la necessitat per l'èsser uman de conclure un contracte sociau permetent de dirigir la societat segon de [[lei|lèis]] eissidas de la volontat generala exprimida per lo pòble.
 
[[Jean-Jacques Rousseau|Rousseau]] desvolopèt fòrça l'idèa de volontat generala dau pòble qu'es la basa dei [[democracia]]s modèrnas. En particular, establiguèt sa natura non universala e pròpria a un estat donat e a un còrs politic donat. Aquò li permetèt de descubrir lo concèpte de [[sobeiranetat]] dau pòble. Dins aquò, èra pas en favor d'una democracia totala e preconizèt puslèu l'adopcion d'un regime aristocratic electiu. Son trabalh influencièt fòrça leis actors de la [[Revolucion Francesa]] e lei filosòfs dau sègle XIX.
 
==== Denis Diderot ====
 
{{veire|Denis Diderot}}
 
[[Literatura|Escrivan]] e [[Filosofia|filosòf]] [[França|francés]] famós per son erudicion, [[Denis Diderot]] ([[1713]]-[[1794]]) es l'autor d'òbras fòrça variadas coma de [[roman]]s ò de pèças de [[teatre]]. Es egalament a l'origina d'un sistèma filosofic destinat a aumentar la capacitat de reflexion personala de sei legeires. Pasmens, es principalament reconegut per son trabalh de supervision de la redaccion de l’''[[Encyclopédie]]'' ([[1747]]-[[1765]]), una òbra de mai d'un tòme destinada a reünir tota lei [[conoissença]]s dau periòde.
 
==== D'Alembert ====
 
{{veire|Jean Le Rond d'Alembert}}
 
[[Jean Le Rond d'Alembert]] ([[1717]]-[[1783]]) es un [[sciéncia|scientific]] e un [[filosofia|filosòf]] [[França|francés]] autor d'un important trabalh en [[matematica]]s. En particular, establiguèt lo [[teorèma de d'Alembert|teorèma que pòrta son nom]] sus l'existéncia d'un nombre ''n'' de racinas dins una [[equacion]] de gras ''n''. Pus important, foguèt a l'origina dau calcul de derivadas parcialas, una branca novèla dei [[matematicas]] que permetèt de progrès importants en [[fisica]] e en [[quimia]] e s'interessèt tanben ais equacions diferencialas. [[Denis Diderot|Diderot]] li demandèt ansin de redigir plusors articles de l’''[[Encyclopédie]]''. I exprimiguèt d'idèas en favor de l'[[empirisme]] e d'un liame entre progrès scientific e sociau.
 
==== Adam Smith ====
 
{{veire|Adam Smith}}
 
[[Filosofia|Filosòf]] e [[economia|economista]] [[Escòcia|escocés]], [[Adam Smith]] ([[1723]]-[[1790]]) estudièt l'[[economia]] en cèrca de l'origina de la richessa afin de melhorar lo nivèu de vida generala de la populacion. Sei descubèrtas sus la [[libertat]] economica, lo [[liure cambi]] e sus lo [[mercat]] foguèron a l'origina dau [[capitalisme]]. Segon eu, aquò deviá permetre de contentar leis ambicions dei personas pus ambiciosas (que se dirigisson « naturalament » vèrs leis activitats pus lucrativas) e aumentar la productivitat (e donc la richessa) de l'ensems de la societat. Per aquò, preconizèt de revisar lo ròtle de l'Estat e d'o limitar a la proteccion dei libertats individualas, a l'organizacion d'una justícia equitabla e a una presa en carga de la construccion e de l'entretenença deis infrastructuras pus importantas. Aguèt una influéncia fòrça importanta durant lo sègle XIX e la [[Revolucion Industriala]].
 
==== Immanuel Kant ====
 
[[Fichièr:Immanuel Kant - Gemaelde 1.jpg|thumb|right|Retrach d'[[Immanuel Kant]].]]
 
{{veire|Immanuel Kant}}
 
[[Immanuel Kant]] ([[1724]]-[[1804]]) es una figura majora de la [[filosofia]] occidentala. Nascut en [[Prússia]] Orientala, es a l'origina dau [[criticisme]] e de l'[[idealisme transcendentau]] e aguèt una influéncia considerabla sus la filosofia [[Alemanha|alemanda]] dau sègle XIX. Son òbra filosofica, encara fòrça ensenhada a l'ora d'ara, es generalament devesida en tres partidas :
* la premiera es una teoria de la [[conoissença]] qu'assaia de cercar lei limits dei capacitats intellectualas umanas.
* la segonda s'interessa a la [[morala]] e au [[dever]]. En particular, [[Immanuel Kant|Kant]] assaia de determinar lei condicions permetent d'afiermar qu'una accion es bòna en se.
* la tresena, pus teologica, tracta dei causas qu'un èsser uman pòu esperar. Estudia donc lei condicions permetent d'esperar lo [[bonur]].
[[Immanuel Kant|Kant]] es tanben famós per son obratge ''[[Que son lei Lutz ?]]'' qu'es sovent presentat coma una sintèsi deis idèas comunas a totei lei filosòfs se revendicant dau movement. Enfin, en [[astronomia]], prepausèt divèrseis ipotèsis, impossiblas de demostrar de son vivent, que foguèron validadas après sa [[mòrt]]. Per exemple, prepausèt un modèl de la [[Via Lactèa]] coma un ensemble immens d'[[estela]]s en rotacion.
 
==== Beaumarchais ====
 
{{veire|Pierre-Augustin Caron de Beaumarchais}}
 
[[Pierre-Augustin Caron de Beaumarchais]] ([[1732]]-[[1799]]) es un autor, un [[espionatge|espion]] e un marchand d'armas au servici de la [[monarquia]] [[França|francesa]]. Pasmens, sei pèças de [[teatre]] (''[[lo Barbier de Sevilha]]'', ''[[lo Maridatge de Figaro]]'') contenguèron d'idèas avançadas sus la [[libertat]] e, per aquela rason, son sovent presentadas coma de signes anonciant la [[Revolucion Francesa]]. [[Pierre-Augustin Caron de Beaumarchais|Beaumarchais]] foguèt tanben l'editor de [[Voltaire]] e participèt a la mesa en plaça de la premiera lèi pertocant lo [[drech d'autor]].
 
==== Thomas Jefferson ====
 
{{veire|Thomas Jefferson}}
 
[[Thomas Jefferson]] ([[1743]]-[[1826]]), tresen president deis [[USA|Estats Units d'America]], es una autra personalitat majora dei Lutz en [[America]]. Participèt activament a l'[[independéncia]] deis [[USA|Estats Units]] e foguèt un deis autors de sa [[constitucion]]. Coma president, negocièt la crompa de [[Loisiana]] amb [[Napoleon Bonaparte]], decision que permetèt ais Estatsunidencs d'establir sa dominacion sus la màger part dei tèrras drudas d'[[America dau Nòrd]]. S'engatjèt tanben fòrça en favor de la [[libertat religiosa]]. En revènge, au sègle XX, foguèt criticat per sa posicion sus l'[[esclavatge]].
 
En fòra de sa carriera [[politica]], [[Thomas Jefferson|Jefferson]] s'interessèt a mai d'una disciplina scientifica ([[matematicas]], [[mecanica]], [[orticultura]]...). Estudièt tanben l'[[arquitectura]], la [[religion]] e la [[filosofia]] entretenguèt una correspondéncia amb mai d'un intellectuau dau periòde. Vèrs la fin de sa vida politica, fondèt l'[[Universitat de Virgínia]].
 
== Difusion ==
 
Gràcias au desvolopament de l'educacion, lo movement dei Lutz se poguèt s'adreiçar a una partida novèla e pus granda de l'opinion publica. Un nombre important de [[filosofia|filosòfs]] poguèron donc publicar sei trabalhs e crear un espaci public novèu queonte va començarcomencèron de debatredebats e de difusarsus d'idèas novèlas, ajudat per la vitalitat dei rets academics e lòtjas.
 
=== Lei salons literaris ===
Linha 76 ⟶ 167:
[[Fichièr:Salon de Madame Geoffrin.jpg|thumb|right|Pintura representant lo salon de Madama Geoffrin.]]
 
Lo sègle dei Lutz va inventarinventèt, oò reïnventarreïnventèt en prefondor, de luòcs de debats e de reflexions. Inicialament, foguèt lei cafès, comaper exemple lo Procope ade [[París]], que venguèron lo rendètz-vos dedei membres influents dau movement coma [[Voltaire]], [[Denis Diderot|Diderot]] oò [[Bernard Le Bouyer de Fontenelle|Fontenelle]]. Pasmens, rapidament, lei salons mondans van ganharganhèron una importància decisiva per la propagacion de seis idèas. Aquelei salons foguèron generalement dubèrts per de personatges importants e ambiciós que van reünirreüniguèron de grops d'artistas[[art]]istas, de [[sciéncia|sabents]] e de [[filosofia|filosòfs]]. Lo modèl principau es loaqueu de la [[Anne-Thérèse de Marguenat de Courcelles|marquesa de Lambert]] au començament dau sègle XVIII. Per la seguida, permetèt l'aparicion d'autrei salons majorsimportants coma aquelei de [[Claudine Guérin de Tencin|Madama de Tencin]] o de [[Suzanne Curchod|Madama Necker]] que van aculhirqu'aculhiguèron de figuras dau movement coma [[Marivaux]] oò lei redactors de ll’''[[Encyclopédie|Enciclopèdia. Aquelei salons permetèron de confrontar lei ponchs de vista e de facilitar la propagacion deis idèas dei Lutz entre leis elèits intellectuaus de la capitala]]''.
 
=== Lo ret academic ===
 
LeisGrops acadèmiasde sonsabents e de societatsmondans deeissits sabentsdeis elèits intellectuaus dau periòde ([[noblesa]], [[clergat]] e [[borgesiá]] richa) que se reünissonreünissián per s'ocupar de [[literatura]] oò de sciéncias,[[sciéncia]]s e per desvolopar e difusar la [[conoissença. Gropant lei classats pus aisats e]], leis elèitsacadèmias intellectuauconoguèron deiun provínciasdesvolopament (noblesa, clergat e borgesiá richa), lor nombre aumentètimportant durant tot lo sègle XVIII. Per exemple, en [[França]], existissiánlor solamentnombre 10passèt acadèmiasde 10 en [[1710]] ea 35 en [[1789]]. Pauc a pauc, formèron de rets provinciaus, nacionaus[[nacion]]aus puei [[Euròpa|europèus]]. Permetèron la realizacion de cambis de recèrca perentre correspondénciacercaires, l'acuelh de sabents estrangiers, la definicion de programas e de concors de recèrca. AguèronFormèron tanben un quadre permetent ai sòcis de s'afierman e d'obtenir un important prestigi sociau que renforcèt l'interès deis elèits e dau public per la [[sciéncia]]. Ansin, aguèron una influéncia majora dins lo desvolopament de subjèctes scientifics coma la [[fisica]], la [[quimia]], la [[mineralogia]] oò l'[[agronomia]].
 
=== Lo ret dei lòtjas ===
Linha 86 ⟶ 177:
[[Fichièr:Freimaurer Initiation.jpg|thumb|right|Representacion d'una ceremònia d'iniciacion au sen de la [[francmaçoneria]].]]
 
En fòra deis acadèmias, lei lòtjas formèron egalament un ensemsensemble de rets fòrça eficaç per la difusion deis idèas dei Lutz. Lo pus conegut es aqueu de la [[francmaçonariá]] creat en [[Escòcia]] e en [[Anglatèrra]] aidurant sègleslei [[sègle]]s precedents;. aguètAguèt un succès major au sègle XVIII ambéamb la creacion d'uneide miliers de lòtjas. Reünissent de membres dei classas superioras de la societat, permetèron leisl'intrada deis idèas [[Filosofia|filosoficas]] e de l'esperit dei Lutz dins de luòcs estrategicsimportants. De mai, leis elèits i faguèron tanben l'aprendissatge de l'[[egalitat]] còntra lei privilègis de la naissença.
 
== Consequéncias ==
 
Lo movement dei Lutz aguèron divèrsei consequéncias segon lei país. Lei principalas foguèron politicas, magerament ambéamb lei revolucions se debanant durant la segonda mitat dau sègle XVIII ais [[Guèrra d'Independéncia deis Estats Units|Estats Units]] e en [[Revolucion Francesa|França]]. Pasmens, la produccion dei Lutz aguèt una influéncia importanta ai nivèus [[economia|economic]] e [[Filosofia|filosofic]].
 
=== Consequéncias politicas ===
 
Lei consequéncias politicas[[politica]]s dau movement dei Lutz son variadas amb una influéncia decisiva sus lo renversament de l'autoritat [[colonialisme|coloniala]] anglesa ais [[USA|Estats Units]] e aqueu dau poder reiau en [[França]]. Dins aquò, aguèron tanben un ròtle important dins la formacion deis estats[[estat]]s modèrnes ambéamb l'afirmacion de certanei principis d'organizacion politica. D'efiech, la [[declaracion d'independéncia deis Estats Units]] integrèt plusors principis dau movement coma l'[[egalitat]] en fàcia de la [[lei|lèi]] e la [[separacion dei poders]] [[Poder executiu|executius]], [[Poder legislatiu|legislatius]] e [[Poder judiciari|judiciaris]]. En [[França]], l'esperit liberau e critic desvolopats dins lei salons e lei cafès sapèt pauc a pauc lo poder de la [[monarquia absoluda]] e la màger part dei deputats de la [[Convencion Nacionala]] èran de membres de la borgesiá que conoissián la filosofia dei Lutz.
 
Ansin, leis idèas dei Lutz aguèron un ròtle important dins l'entraïnament dei Revolucions estatsunidenca e francesa. D'efèct, la declaracion d'independéncia deis Estats Units afirmèt un nombre grand de principis dau movement coma l'egalitat en fàcia de la lèi e la separacion dei poders executius, legislatius e judiciaris. En França, l'esperit liberau e critic desvolopats dins lei salons e lei cafès sapèt pauc a pauc lo poder de la monarquia absoluda. Puei, la màger part dei deputats de la Convencion Nacionala èran de membres de la borgesiá que conoissián la filosofia dei Lutz.
 
=== Consequéncias economicas ===
 
Au nivèu economic, lo sègle dei Lutz veguèt l'aparicion dau [[liberalisme]] economic que va s'opausaropausèt au sistèma economic de la feodalitat[[feudalitat]] basat sus lei privilègis. De mai, l'epòca foguèt tanben lo periòde de publicacion dei trabalhs d'[[Adam Smith]] que vaqu'anava entraïnar la formacion dau sistèma [[Capitalisme|capitalista]] e la [[Revolucion Industriala]] dau sègle XIX.
 
== Liames intèrnes ==
 
* [[Egalitat]].
* [[Filosofia]].
* [[Liberalisme]].
* [[Libertat]].
* [[Revolucion Francesa]].
 
== Bibliografia ==
Recuperada de « https://oc.wikipedia.org/wiki/Sègle_de_las_Luses »