Sègle de las Luses : Diferéncia entre lei versions
Contengut suprimit Contengut apondut
Bòt: A remplaçat Imatge:Kant_gemaelde_3.jpg per Imatge:Immanuel_Kant_-_Gemaelde_1.jpg (File renamed: Criterion 4 (harmonizing names of file set)) |
|||
| (40 revisions intermediàrias per un autre utilizaire pas afichadas) | |||
Linha 1 :
<!--Article redigit en provençau-->
{{1000 fondamentals}}
{{Dialècte Provençau}}
[[Fichièr:Encyclopedie frontispice section 256px.jpg|thumb|right|Frontispici de l’''[[Encyclopédie]]'' de [[Denis Diderot]] representant la Vertat, la Rason e la Filosofia, tres valors fondamentalas dau movement dei Lutz.]]
Lo '''Sègle de las Luses ''' (var. '''Sègle de las Lutz''', '''Sègle deras Lutz''', '''Sègle dei Lutz''') designa un movement filosofic e scientific relativament important que venguèt dominant en Euròpa durant la segonda mitat dau sègle XVIII. Aguèt una influéncia fòrça importanta en [[Alemanha]], au [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e, subretot, en [[França]]. ▼
▲Lo '''Sègle de las Luses ''' (var. '''Sègle de las Lutz''', '''Sègle deras Lutz''', '''Sègle dei Lutz''') designa un movement filosofic e scientific relativament important que venguèt dominant en Euròpa durant la segonda mitat dau sègle XVIII. Aguèt una influéncia fòrça importanta en [[Alemanha]], au [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e, subretot, en [[França]].
Eissit dau progrès [[sciéncia|scientific]] e [[tecnologia|tecnologic]] realizat durant lei sègles XVII e XVIII, foguèt principalament portat per la [[borgesiá]] qu'aviá aprofichat lei transformacions de la societat per venir una importanta poissança economica. Lei partisans dei Lutz foguèron donc lei promotors d'una [[filosofia]] en rompedura amb la societat [[feudalisme|feudala]]. Partisans d'una [[filosofia|filosofica]] [[empirisme|empirica]] e [[umanisme|umanista]], desvolopèron ansin d'idèas en favor de la [[libertat]] e dau progrès sociau e imaginèron de principis politics novèus coma la [[separacion dei poders]] a l'origina dei revolucions [[Guèrra d'Independéncia deis Estats Units|estatsunidenca]] e [[Revolucion Francesa|francesa]].
== Originas ==
Linha 52 ⟶ 57:
Aquela oposicion engendrèt lentament l'aparicion de corrents borgés que s'opausèron au mantenement de la societat [[feudalisme|feudala]]. Aquela contestacion de l'òrdre establit prenguèt sovent la forma de movements intellectuaus perpensant a de formas novèlas d'organizacion sociala. En particular, en [[França]], l'[[absolutisme]] reiau favorizèt l'emergéncia de [[filosofia|filosòfs]] qu'estudièron fòrça lei modèls prepausats per lei país vesins, especialament [[Anglatèrra]]. Fòrça nombrós, venguèron la fònt d'un important trabalh de reflexion que foguèt la basa dei Lutz.
== Idèas e figuras principalas ==
La produccion intellectuala dau sègle dei Lutz es fòrça importanta. Pasmens, en despiech d'aquela diversitat, existís de tèmas comuns ai diferents [[Filosofia|filosòfs]] dau movement. Lo principau es lo refús dei [[dògma]]s e dei veritats reveladas per explicar lei fenomèns observats. Lei [[Filosofia|filosòfs]] dei Lutz cerquèron la veritat au nivèu deis elements observables e distinguir de camps diferents de la societat ([[politica|politic]], domestic, [[religion|religiós]]... etc) dirigits per de [[lei|lèis]] pròprias. Lo movement dei Lutz es donc caracterizat per doas nocions fondamentalas que son l'[[empirisme]] e l'[[umanisme]].
===
==== L'empirisme ====
{{veire|Empirisme}}
Linha 64 ⟶ 71:
L'[[experiéncia]] tèn una plaça majora au sen de la teoria de la [[conoissença]] dau sègle XVIII. Per aquò, procediguèt per observacion, per analisi e per comparason. L'objectiu èra de verificar d'[[ipotèsi]]s per la confrontacion amb la realitat e la possibiltat de reprodurre un fenomèn experimentau. Aqueu [[metòde scientific|metòde]] foguèt estendut sensa limitacion a totei leis domenis [[sciéncia|scientificas]] de l'epòca. Venguèt donc la fònt de la màger part dei descubèrtas realizadas coma, per exemple, l'invencion dei premierei classificacions e dei premierei teorias amirant una explicacion globala de certanei fenomèns (classificacions d'espèças animalas...). Una consequéncia foguèt l'aparicion d'objèctes d'estudis inedits ([[etnografia]], [[politica]], [[geologia]]...) qu'aumentèron lo camp dei reflexions dei [[filosofia|filosòfs]], permetèron d'ocupar d'espacis intellectuaus novèus e sostenguèron l'emergéncia de l'esperit critic e de la reflexion [[politica]].
==== L'umanisme ====
{{veire|Umanisme}}
[[Fichièr:CalasChapbook.jpg|thumb|right|Representacion de l'afaire Calas, simbol de la lucha dei Lutz per la tolerància.]]
=== Figuras principalas ===
==== Montesquieu ====
{{veire|Montesquieu}}
[[Filosofia|Filosòf]] e [[sciéncia|scientific]] [[Occitània|occitan]] d'origina [[noblesa|nobla]], [[Montesquieu]] ([[1689]]-[[1755]]) es un autor de la premiera mitat dau sègle dei Lutz precursor en matèria [[filosofia politica]] e de [[sociologia]]. Inicialament sòci de l'[[Acadèmia dei Sciéncias de Bordèu]], foguèt elegit a l'[[Acadèmia Francesa]] en [[1728]] e participèt a mai d'un salon [[París|parisenc]]. Son obratge pus important, ''[[L'Esperit dei Lèis]]'' ([[1748]]), definiguèt lei poders [[poder executiu|executiu]], [[poder legislatiu|legislatiu]] e [[poder judiciari|judiciari]] e preconizèt lor separacion, principi qu'es vengut una basa fondamentala de la [[democracia]] modèrna. Aqueu libre prepausèt tanben una version novèla de la [[teoria dei climas]] qu'explica lei diferéncias de desvolopament entre lei societats umanas per l'influéncia dau [[clima]] sus la volontat e lo besonh deis òmes de trabalhar. En despiech de son error, aquela teoria predominèt fins a son invalidacion au sègle XIX e son invencion es sovent atribuït – a tòrt – a [[Montesquieu]].
==== Voltaire ====
[[Fichièr:Nicolas de Largillière, François-Marie Arouet dit Voltaire (vers 1724-1725) -002-transparent.png|thumb|right|Retrach de [[Voltaire]].]]
{{veire|Voltaire}}
[[Voltaire]] ([[1694]]-[[1778]]) fa partida dei personalitats pus famosa dau movement dei Lutz. Fiu d'un [[notari]] qu'aviá una carga de [[conselhier dau rèi]], recebèt una educacion centrada sus lo [[drech]] amb una influéncia importanta de l'[[umanisme]] [[Companhiá de Jèsus|jesuista]]. Après la fin de seis estudis, intrèt dins de salons [[Literatura|literaris]] e [[libertinatge|libertins]] frequentats per l'[[aristocracia]] auta. Brèvament exiliat durant la Regéncia, intrèt finalament a la Cort dei rèis de [[França]] e de [[Prússia]] avans de faciar tornarmai de dificultats amb leis autoritats en causa de seis idèas.
Importanta, l'òbra de [[Voltaire]] es complèxa car lo [[filosofia|filosòf]] adoptèt de posicions contradictòrias sus certanei subjèctes e qu'es sovent criticat per son gost per una vida luxuosa. Pasmens, s'engatjèt fòrça en favor dau [[liberalisme]] (especialament de la [[libertat d'expression]]), de la [[justícia]], de la [[tolerància]] e de la [[laïcitat]]. En particuar, s'impliquèt dins divèrseis afaires judiciari implicant de questions d'intolerància religiosa coma leis [[afaire Calas|afaires Calas]] e [[afaire Sirven|Sirven]].
==== Benjamin Franklin ====
{{veire|Benjamin Franklin}}
Editor, escrivan, [[naturalisme|naturalista]], inventaire, òme politic [[USA|estatsunidenc]], [[Benjamin Franklin]] ([[1706]]-[[1790]]) es probablament la figura pus importanta dei Lutz en [[America]]. Implicat dins la vida politica dei Tretze Colonias, participèt a la formacion dau còrs dei [[pompier]]s de [[Filadèlfia]] e la fondacion, dins la meteissa vila, d'una bibliotèca prestant de [[libre]]s. Foguèt tanben l'autor de divèrseis invencions coma lo [[paratròn]].
A 42 ans, se retirèt de la vida economica per intrar en [[politica]]. Elegit delegat de la [[Convencion de Filadèlfia]], participèt a la redaccion de la [[constitucion]] deis [[USA|Estats Units d'America]] e i foguèt a l'origina de l'introduccion de plusors principis inspirats per lei Lutz. Puei, foguèt mandat en [[França]] per i negociar amb succès una aliança còntra lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] dins la [[Guèrra d'Independéncia deis Estats Units]].
==== Jean-Jacques Rousseau ====
[[Fichièr:Jean-Jacques Rousseau (painted portrait).jpg|thumb|right|Retrach de [[Jean-Jacques Rousseau]].]]
{{veire|Jean-Jacques Rousseau}}
[[Jean-Jacques Rousseau]] ([[1712]]-[[1778]]) es un important [[filosofia|filosòf]] [[Soïssa|soís]] autor de plusors libres famós ss l'exploracion dei sentiments intims coma ''[[Julie ou la Nouvelle Héloïse]]'' ([[1761]]), ''[[Les Confessions (Rousseau)|Les Confessions]]'' ([[1782]]) e lei ''[[Les Rêveries du promeneur solitaire]]'' ([[1782]]). Pasmens, son òbra pus importanta regardèt lo domeni [[filosofia|filosofic]] amb l'estudi dei condicions de formacion de la societat. Es ansin a l'origina dau postulat de l'òme sauvatge « naturalament bòn » e corromput per la societat e per leis inegalitats. Per tornar trobar aquela bontat, depintèt la necessitat per l'èsser uman de conclure un contracte sociau permetent de dirigir la societat segon de [[lei|lèis]] eissidas de la volontat generala exprimida per lo pòble.
[[Jean-Jacques Rousseau|Rousseau]] desvolopèt fòrça l'idèa de volontat generala dau pòble qu'es la basa dei [[democracia]]s modèrnas. En particular, establiguèt sa natura non universala e pròpria a un estat donat e a un còrs politic donat. Aquò li permetèt de descubrir lo concèpte de [[sobeiranetat]] dau pòble. Dins aquò, èra pas en favor d'una democracia totala e preconizèt puslèu l'adopcion d'un regime aristocratic electiu. Son trabalh influencièt fòrça leis actors de la [[Revolucion Francesa]] e lei filosòfs dau sègle XIX.
==== Denis Diderot ====
{{veire|Denis Diderot}}
[[Literatura|Escrivan]] e [[Filosofia|filosòf]] [[França|francés]] famós per son erudicion, [[Denis Diderot]] ([[1713]]-[[1794]]) es l'autor d'òbras fòrça variadas coma de [[roman]]s ò de pèças de [[teatre]]. Es egalament a l'origina d'un sistèma filosofic destinat a aumentar la capacitat de reflexion personala de sei legeires. Pasmens, es principalament reconegut per son trabalh de supervision de la redaccion de l’''[[Encyclopédie]]'' ([[1747]]-[[1765]]), una òbra de mai d'un tòme destinada a reünir tota lei [[conoissença]]s dau periòde.
==== D'Alembert ====
{{veire|Jean Le Rond d'Alembert}}
[[Jean Le Rond d'Alembert]] ([[1717]]-[[1783]]) es un [[sciéncia|scientific]] e un [[filosofia|filosòf]] [[França|francés]] autor d'un important trabalh en [[matematica]]s. En particular, establiguèt lo [[teorèma de d'Alembert|teorèma que pòrta son nom]] sus l'existéncia d'un nombre ''n'' de racinas dins una [[equacion]] de gras ''n''. Pus important, foguèt a l'origina dau calcul de derivadas parcialas, una branca novèla dei [[matematicas]] que permetèt de progrès importants en [[fisica]] e en [[quimia]] e s'interessèt tanben ais equacions diferencialas. [[Denis Diderot|Diderot]] li demandèt ansin de redigir plusors articles de l’''[[Encyclopédie]]''. I exprimiguèt d'idèas en favor de l'[[empirisme]] e d'un liame entre progrès scientific e sociau.
==== Adam Smith ====
{{veire|Adam Smith}}
[[Filosofia|Filosòf]] e [[economia|economista]] [[Escòcia|escocés]], [[Adam Smith]] ([[1723]]-[[1790]]) estudièt l'[[economia]] en cèrca de l'origina de la richessa afin de melhorar lo nivèu de vida generala de la populacion. Sei descubèrtas sus la [[libertat]] economica, lo [[liure cambi]] e sus lo [[mercat]] foguèron a l'origina dau [[capitalisme]]. Segon eu, aquò deviá permetre de contentar leis ambicions dei personas pus ambiciosas (que se dirigisson « naturalament » vèrs leis activitats pus lucrativas) e aumentar la productivitat (e donc la richessa) de l'ensems de la societat. Per aquò, preconizèt de revisar lo ròtle de l'Estat e d'o limitar a la proteccion dei libertats individualas, a l'organizacion d'una justícia equitabla e a una presa en carga de la construccion e de l'entretenença deis infrastructuras pus importantas. Aguèt una influéncia fòrça importanta durant lo sègle XIX e la [[Revolucion Industriala]].
==== Immanuel Kant ====
[[Fichièr:Immanuel Kant - Gemaelde 1.jpg|thumb|right|Retrach d'[[Immanuel Kant]].]]
{{veire|Immanuel Kant}}
[[Immanuel Kant]] ([[1724]]-[[1804]]) es una figura majora de la [[filosofia]] occidentala. Nascut en [[Prússia]] Orientala, es a l'origina dau [[criticisme]] e de l'[[idealisme transcendentau]] e aguèt una influéncia considerabla sus la filosofia [[Alemanha|alemanda]] dau sègle XIX. Son òbra filosofica, encara fòrça ensenhada a l'ora d'ara, es generalament devesida en tres partidas :
* la premiera es una teoria de la [[conoissença]] qu'assaia de cercar lei limits dei capacitats intellectualas umanas.
* la segonda s'interessa a la [[morala]] e au [[dever]]. En particular, [[Immanuel Kant|Kant]] assaia de determinar lei condicions permetent d'afiermar qu'una accion es bòna en se.
* la tresena, pus teologica, tracta dei causas qu'un èsser uman pòu esperar. Estudia donc lei condicions permetent d'esperar lo [[bonur]].
[[Immanuel Kant|Kant]] es tanben famós per son obratge ''[[Que son lei Lutz ?]]'' qu'es sovent presentat coma una sintèsi deis idèas comunas a totei lei filosòfs se revendicant dau movement. Enfin, en [[astronomia]], prepausèt divèrseis ipotèsis, impossiblas de demostrar de son vivent, que foguèron validadas après sa [[mòrt]]. Per exemple, prepausèt un modèl de la [[Via Lactèa]] coma un ensemble immens d'[[estela]]s en rotacion.
==== Beaumarchais ====
{{veire|Pierre-Augustin Caron de Beaumarchais}}
[[Pierre-Augustin Caron de Beaumarchais]] ([[1732]]-[[1799]]) es un autor, un [[espionatge|espion]] e un marchand d'armas au servici de la [[monarquia]] [[França|francesa]]. Pasmens, sei pèças de [[teatre]] (''[[lo Barbier de Sevilha]]'', ''[[lo Maridatge de Figaro]]'') contenguèron d'idèas avançadas sus la [[libertat]] e, per aquela rason, son sovent presentadas coma de signes anonciant la [[Revolucion Francesa]]. [[Pierre-Augustin Caron de Beaumarchais|Beaumarchais]] foguèt tanben l'editor de [[Voltaire]] e participèt a la mesa en plaça de la premiera lèi pertocant lo [[drech d'autor]].
==== Thomas Jefferson ====
{{veire|Thomas Jefferson}}
[[Thomas Jefferson]] ([[1743]]-[[1826]]), tresen president deis [[USA|Estats Units d'America]], es una autra personalitat majora dei Lutz en [[America]]. Participèt activament a l'[[independéncia]] deis [[USA|Estats Units]] e foguèt un deis autors de sa [[constitucion]]. Coma president, negocièt la crompa de [[Loisiana]] amb [[Napoleon Bonaparte]], decision que permetèt ais Estatsunidencs d'establir sa dominacion sus la màger part dei tèrras drudas d'[[America dau Nòrd]]. S'engatjèt tanben fòrça en favor de la [[libertat religiosa]]. En revènge, au sègle XX, foguèt criticat per sa posicion sus l'[[esclavatge]].
En fòra de sa carriera [[politica]], [[Thomas Jefferson|Jefferson]] s'interessèt a mai d'una disciplina scientifica ([[matematicas]], [[mecanica]], [[orticultura]]...). Estudièt tanben l'[[arquitectura]], la [[religion]] e la [[filosofia]] entretenguèt una correspondéncia amb mai d'un intellectuau dau periòde. Vèrs la fin de sa vida politica, fondèt l'[[Universitat de Virgínia]].
== Difusion ==
Gràcias au desvolopament de l'educacion, lo movement dei Lutz
=== Lei salons literaris ===
Linha 78 ⟶ 167:
[[Fichièr:Salon de Madame Geoffrin.jpg|thumb|right|Pintura representant lo salon de Madama Geoffrin.]]
Lo sègle dei Lutz
=== Lo ret academic ===
=== Lo ret dei lòtjas ===
Linha 88 ⟶ 177:
[[Fichièr:Freimaurer Initiation.jpg|thumb|right|Representacion d'una ceremònia d'iniciacion au sen de la [[francmaçoneria]].]]
En fòra deis acadèmias, lei lòtjas formèron egalament un
== Consequéncias ==
Lo movement dei Lutz aguèron divèrsei consequéncias segon lei país. Lei principalas foguèron politicas, magerament
=== Consequéncias politicas ===
Lei consequéncias
=== Consequéncias economicas ===
Au nivèu economic, lo sègle dei Lutz veguèt l'aparicion dau [[liberalisme]] economic que
== Liames intèrnes ==
* [[Egalitat]].
* [[Filosofia]].
* [[Liberalisme]].
* [[Libertat]].
* [[Revolucion Francesa]].
== Bibliografia ==
| |||
