Danemarc
Danemarc (en danés: Danmark), oficialament lo Reialme de Danemarc (en danés: Kongeriget Danmark), es un país escandinau de l'Euròpa septentrionala localizat dins la peninsula de Jutlàndia e que compren los territòris autonòms de Groenlàndia e las Illas Feròe. Sa capitala es Copenaga.
| Danemarc | |
| Imne: “Der er et yndigt land” | |
 | |
Capitala e ciutat mai granda | |
Gentilici danés -esa | |
Forma de govèrn Monarquia constitucionala | |
• Totala 42 915,7 km² | |
• Totala (2015) 5 668 743 ab. | |
• Densitat 131 ab./km² | |
IDH (2013) ▲ 0,900 | |
Corona danesa ( DKK) | |
45 | |
+1 (estiu +2) | |
.dk |
Lo gentilici es danés -esa.
Lo territòri continental limita al sud amb Alemanha, e amb lo mar del Nòrd a l'oèst e lo mar Baltica a l'èst.
Danemarc es una monarquia constitucionala amb un sistèma parlamentari de govèrn. En mai del govèrn central i a de govèrns locals dins 98 municipalitats. Danemarc es membre de la Union Europèa dempuèi 1973, mas pas fa partit de l'Eurozòna, l'union monetària dels estats membres de l'Union qu'an adoptat l'Èuro coma moneda oficiala. Danemarc es membre fondator de l'OTAN.
Bandièra
Dempuèi 2016 la bandièra de Danemarc es remplaçada dos còps l’an per aquelas de Groenlàndia (lo 21 de junh) e de las illas Feròe (lo 29 de julhet).
-
Bandièra del 1èr de genièr al 20 de junh,
del 22 de junh al 28 de julhet
e del 30 de julhet al 31 de decembre -
Bandièra lo 21 de junh -
Bandièra lo 29 de julhet
Istòria
Preïstòria
De traças umanas datant dau periòde interglaciari de l'Edat de Pèire existisson sus lo territòri danés. Entre 10 000 e 8 400 av. JC, la region foguèt dominada per la cultura de Bromme qu'èra formada de caçaires culheires. Foguèron seguits per lei Maglemosians (8 400-6 000 av. JC), la cultura de Kongemose (6 000-5 200 av. JC) e la cultura d'Ertebolle (5 200-4 000 av. JC). Aqueu periòde foguèt caracterizat per una diversificacion progressiva de l'alimentacion. L'agricultura sembla d'aparéisser vèrs 3 900 av. JC.
L'Antiquitat
L'Edat dau Bronze danés se situa entre 1 400 e 450 av. JC e se debanèt en parallèl de la formacion de comunautats ruralas. L'Edat dau Fèrre acomencèt a partir dau sègle V av. JC e foguèt marcat per un cambiament dau clima que venguèt pus fresc e pus umid. Coma dins una partida importanta d'Euròpa, de pòbles cèltas s'installèron dins la region mai la cultura cèlta venguèt pas dominanta en fòra d'emprunts tecnics. La cultura de Jastorf que dominèt Jutlàndia dau sègle IV av. JC au sègle I ap. JC gardèt ansin d'importants trachs pròpris e sembla de tenir un ròtle important dins la formacion de la cultura escandinava antica e medievala.
En 113 av. JC foguèt escrich la premiera descripcion dei pòbles establits en Jutlàndia (de Cimbres e de Teutons). Dins lo corrent dau sègle I av. JC, se difusèt dins la region la terralha mediterranèu que foguèt rapidament adoptada. Durant lo periòde roman, de relacions comercialas existián ambé l'Empèri coma lo mostra la descubèrta de pèças de moneda romanas dins lo país. A partir dau sègle II ap. JC, aquelei liames marchands semblan de favorizar l'emergéncia dei premiers centres urbans.
Segon la legenda, lei Danés son eissits de la tribü dei Daners qu'es originària dau sud de Suècia. Desbarquèron en Jutlàndia au sègle V e rebutèron pauc a pauc lei pòbles germanics vèrs lo sud. Au sègle VI, lo tèrme danés designava clarament leis abitants non germanics qu'avián pres lo contraròtle de la region e l'existéncia dau pòble danés es attestada dins de documents gòts, francs e bizantins.
L'Edat Mejana
Lo periòde viking
Au començament de l'Edat Mejana, Danemarc fasiá partida de l'espaci viking e partejava alora una cultura comuna ambé lo rèsta d'Escandinàvia. Navigators audaciós e combatents disciplinats, lei Vikings organizavan d'incursions còntra leis estats europèus pus rics qu'entraïnavan sovent lo pilhatge deis endrechs mau defenduts.
Au sègle IX, lei Danés se concentrèron principalament còntra Anglatèrra e lo nòrd de França. I conquistèron de territòris importants coma lo Danelaw (nòrd-oèst d'Anglatèrra) e Normàndia. Un nombre important de Danés s'i installèron e adoptèron pauc a pauc lei costumas d'aquelei regions (lengas, cristianisme... etc.). A la fin dau sègle X, acomencèt un segond periòde d'invasions que foguèt subretot dirigit còntra Anglatèrra. Se transformèt rapidament en movement de conquista mai leis Anglosaxons prenguèron l'avantatge a partir deis annadas 1040. Puei, a partir de la fin dau sègle XI, lei progrès de l'evangelizacion d'Escandinàvia e la formacion d'estats pus poderós dins la region entraïnèt la fin dei grandeis invasions nòrdicas.
L'emergéncia dau Reiaume de Danemarc
Fins au sègle IX, lei populacions d'Escandinàvia son relativament mau conegudas. Au començament dau sègle, de combats se debanèron au sud de Jutlàndia entre Francs e Danés fins a la conclusion d'un acòrd de patz en 811. La formacion d'un reiaume en Danemarc sembla de començar vèrs la mitat dau sègle X quand lo rèi Harald Blatang (958-986) capitèt de sometre lei difentei tribüs localas a son autoritat e d'impausar lo cristianisme. Sei successors Sven Tveskæg (986-1014) e Cnut lo Grand (1016-1035) i apondiguèron Anglatèrra e Norvègia. Pasmens, aqueu reiaume subreviquèt pas a la mòrt de Cnut e Danemarc perdiguèron sei despendéncias.
En 1104, la creacion de l'arquevescat de Lund en Escània permetèt a la Glèisa Danesa de venir independenta dei prelats alemands. Durant lo rèine de Valdemar Ièr (1157-1182), la monarquia venguèt ereditària. Puei, au sègle XIII, lei Danés s'interessèron a la mar Baltica e assaièron de conquistar lei regions balticas. En particular, en 1219, fondèron la vila de Reval (uei Tallinn). Dins aquò, deguèron tanben faciar la concurréncia crescuda dei marchands de la Liga Anseatica militarament sostenguts per lei chivaliers de l'Espasa e lei chivaliers teutonics. Aquela pression reduguèt pauc a pauc lei Danés a la defensiva e afebliguèt la monarquia.
Lo declin dau sègle XIV
Au sègle XIV, Danemarc conoguèt un periòde de dificultats liadas a la concurréncia dei marchands anseactics e au còst de la colonizacion d'Estònia. En 1282, la noblesa foguèt ansin en estat d'impausar una Carta au rèi que restaurèt en particular lo caractèr electiu de la monarquia. Puei, en 1332, Suècia ocupèt Escània que foguèt reconquistada per Valdemar IV lo Restauraire (1340-1375). Pasmens, l'organizacion d'aquela campanha necessitèt la venda d'Estònia en 1346 ai chivaliers teutonics.
L'Union de Kalmar
A la mòrt sensa eiretier de Valdemar IV, sa filha Margarida qu'èra la frema dau rèi Haakon VI de Norvègia, faguèt designar son fiu Oluf coma rèi e obtenguèt la regéncia. Après la mòrt de son marit, venguèt tanben regenta de Norvègia. Òr, gràcias ai liames tescuts entre lei diferentei dinastias escandinavas, Oluf èra tanben pretendent a la corona suedesa. Après sa disparicion prematura en 1387, Margarida gardèt lo contraròtle de Danemarc e de Norvègia e se portèt candidat a la corona de Suècia. Lo rèi Albèrt de Mecklembourg foguèt reversat per son aristocracia e Margarida dirigiguèt lei tres reiaumes nòrdics fins a sa mòrt en 1412. En 1397, chausiguèt son nebòt Eric coma successor e una assemblada de senhors danés, norvegians e suedès definiguèt a Kalmar lei modalitats de l'union entre lei tres estats.
Segon lo tèxte adoptat a Kalmar, l'Union èra limitada ais afaires estrangiers e a la defensa, especialament còntra leis Alemands. Dins lei fachs, Danemarc dirigiguèt l'ensems. Norvègia ne'n venguèt rapidament una despendéncia. En revènge, Suècia resistiguèt e se dotèt dins lo corrent dau sègle XV de regents mai ò mens ostils au poder danés. De son caire, Danemarc aprofichèt sa poissança novèla per afeblir la Liga Anseatica que declinava dempuei l'acomençament dau sègle XV. En 1429, un peatge foguèt instaurat per lei naviris passant lo Sund e en 1460, la crompa dau ducat de Holstein permetèt de menaçar Amborg e Lubeck. En parallèl, l'administracion foguèt melhorada e Copenaga venguèt la capitala en 1443.
Pasmens, lo conflicte entre Danés e Suedès s'agravèt e entraïnèt l'abdicacion d'Eric de Pomerània en 1439. Cristian d'Oldenborg restaurèt l'Union mai en Suècia, la realitat dau poder passèt pauc a pauc a de regents. Son fiu Joan Ièr foguèt elegit rèi de Danemarc sensa dificultat (1483) mai deguèt luchar per sometre Suècia (1497). Son successor Cristian II decidèt d'assassinar seis adversaris au sen de l'aristocracia suedesa (chaple d'Estocòlme en 1520), çò que precipitèt la fin de l'Union. Dalarna se revoutèt sota la direccion de Gustav Vasa. Leis insurgents capitèron de caçar lei Danés fòra de Suècia en 1523.
La rivalitat ambé Suècia
La Reforma
La Reforma protestanta conoguèt un acuelh favorable de part de la populacion danesa e lei conversions foguèron nombrosas au sen de la noblesa e de la borgesiá. Aquò permetèt au rèi Cristian III d'impausar per fòrça lo luterianisme coma religion d'Estat en 1536. Aquela decision s'apliquèt tanben a Norvègia. Aquela decision s'acompanhèt de la publicacion de traduccion de la Bíblia en danés qu'aguèron un ròtle important dins la creacion de la lenga modèrna.
De la Guèrra de Trenta Ans a la Patz dau Nòrd
.png)
Danemarc participèt a la Guèrra de Trenta Ans ambé l'esperança d'obtenir lei principats eclesiastics secularizats de Brema e de Verden. Pasmens, sei tropas foguèron batudas per l'armada imperiala e lo país se retirèt dau conflicte en 1629. Aquò donèt l'ocasion a Suècia de participar d'un biais decisiu a la guèrra. Lei victòrias suedesas entraïnèron una desgradacion novèla dei relacions ambé Danemarc e una guèrra novèla acomencèt en 1643. S'acabèt per una victòria d'Estocòlme que ganhèt Jamtland, Gotland e Osel. De mai, lei naviris suedès foguèron desenant dispensats dau pagament dau peatge de Sund.
En 1654, una guèrra novèla opausèt tornarmai Danemarc, aliat a Polonha-Lituània, a Suècia. S'acabèt quatre ans pus tard per una revirada novèla e per la pèrda dei territòris a l'èst de Sund (Escània, Blekinge, Halland e Bohus). Aquela desfacha entraïnèt una crisi grèva dins lo reiaume. Lo rèi Frederic III, sostengut per lo clergat e la borgesiá, poguèt abrogar la Carta de 1282 e restaurar lo caractèr absolut e ereditari de la monarquia. La noblesa, descreditada per sei desfachas militaras, deguèt se clinar.
De 1675 a 1679, Danemarc intrèt encara en guèrra còntra Suècia dins l'encastre de la Guèrra d'Olanda. Aliat ambé Brandeborg, capitèt d'infligir una tiera de desfachas a son vesin mai poguèt pas gardar sei conquistas car Loís XIV refusèt d'acceptar la mendre pèrda territòriala per son aliat suedès au Tractat de Nimega. Enfin, en 1700, Danemarc participèt a la Granda Guèrra dau Nòrd. Rapidament vencut, foguèt obligat de se retirar de la guèrra tre lo començament de la guèrra. Pasmens, declarèt tornarmai la guèrra ai Suedès en 1709. Subiguèt una desfacha grèva a Helsingborg (1710) mai faguèt pasmens partida dei venceires en 1721. Aquò li permetèt de sometre tornarmai lei naviris au peatge de Sund mai pas reprendre lo contraròtle de la riba orientala de l'estrech.
La Granda Guèrra dau Nòrd foguèt lo darrier conflicte entre Danemarc e Suècia fins ai guèrras napoleonencas. En 1751, de negociacions permetèron de definir pacificament lo traçat de la frontiera en Lapònia. D'ara endavant, Copenaga se preocupèt principalament d'expansion comerciala e de desvolopament economic. Ansin, lo país participèt a la formacion dei ligas de neutralitat creadas a partir de 1780 per protegir lo comèrci maritim dei drechs de regard britanic e francés. Lei Danés s'interessèron tanben a l'otramar e establiguèron de colonias dins leis Antilhas coma leis Illas Verges (vendudas en 1917 ais Estats Units e ai Britanics), en Índia (Tranquebar e Serampore, venduts en 1845 ai Britanics) e lòng de Ghana (divèrsei fòrts venduts en 1850 ai Britanics).
Lei guèrras napoleonencas
Au començament dei guèrras revolucionàrias, Danemarc chausiguèt la neutralitat e assaièt de formar ambé Russia, Suècia e Prússia una liga dei neutres per defendre la libertat de circulacion de sei naviris. En 1801, una premiera expedicion britanica obliguèt Copenaga de laissar un drech de visita de sei naviris ai Britanics. Pasmens, aquò reglèt pas la situacion que s'agravèt ambé l'instauracion dau Blocus Continentau per Napoleon Ièr. D'efèct, Danemarc teniá encara una flòta importanta que representava una menaça potenciala per leis Illas Britanicas. En 1807, una segonda expedicion britanica ataquèt Copenaga e capturèt la màger part dei vaissèus danés.
Après aquela agression, Danemarc s'alièt oficialament ambé França e lo demorèt fins a 1814. Menèt una guèrra navalas d'escaramochas còntra la flòta britanica (guèrra dei Canonieras). En 1814, perdiguèt Norvègia au profiech de Suècia au Tractat de Kiel. Lo prince eiretier Cristian Frederic reüniguèt una assemblada norvegiana que votèt una constitucion e lo proclamèt rèi. Pasmens, una brèva guèrra còntra Suècia enterinèt la pèrda de Norvègia e lei Norvegians acceptèron son annexion a condicion que lei Suedès mantenguèsson la constitucion.
Danemarc dempuei 1814
La question dei Ducats
.png)
Après la pèrda de Norvègia, Danemarc gardèt seis autrei possessions coma leis Illas Feròe, Islàndia e Groenlàndia. Ganhèt tanben lo pichon ducat de Lauenborg a l'èst de Hamborg coma compensacion. Pasmens, sa diplomacia foguèt rapidament dominada per la question dei Ducats de Holstein e de Schleswig qu'èran dirigits per lo rèi danés en union personala dempuei la fin dau sègle XV.
Tre 1830, lei nacionalistas e liberaus danés demandèron la fin de l'absolutisme e l'integracion de Holstein e de Schleswig au sen dau reiaume. Dins l'encastre dei movements revolucionaris de 1848, lo rèi Frederic IV deguèt cedir e acceptar la creacion d'una monarquia constitucionala en març. Lei nacionaus liberaus prenguèron alora lo poder, çò qu'entraïnèt una revòuta dei populacions alemandas de Holstein. Leis insurgents recebèron lo sostèn dei nacionalistas alemands dau Parlament de Francfòrt que demandèt una intervencion de Prússia. Lei soudats prussians agantèron aisament Jutlàndia mai leis aliats de Danemarc (Reiaume Unit, Russia e Suècia) impausèron de negociacions que s'acabèron per lo restabliment dau statu quo ante bellum en 1852. Lo rèi danés gardèt lo contraròtle dei ducats que devián demorar d'entitats distintas dau Reiaume de Danemarc.
Pasmens, aquel acòrd maucontentèt lei nacionalistas dei dos camps. En 1863, lo parlament danés adoptèt una constitucion comuna per Danemarc e Schleswig. Aquò èra una rompedura de l'acòrd de 1852 que foguèt aprovada per lo rèi Cristian IX (1863-1906). A l'iniciativa de Bismarck, la reaccion de la Confederacion Germanica foguèt rapida e una fòrça austro-prussiana ocupèt lei ducats. Danemarc trobèt ges de sostèn internacionau e deguèt abandonar aquelei territòris en 1864 e un tèrç de sa populacion. Après una guèrra novèla entre Àustria e Prússia, lei ducats foguèron annexats per lei Prussians en 1866.
La Premiera Guèrra Mondiala
La pèrda dei ducats laissèt Danemarc en fòra deis afaires principaus d'Euròpa. Lo país contunièt de se liberalizar e adoptèt una posicion neutra en 1914. En causa de sa posicion estrategica au nòrd d'Alemanha, lo mantenement d'aquela posicion necessitèt la mobilizacion de fòrças militaras importantas e de contorsions diplomaticas malaisadas qu'aguèron de consequéncias nefastas sus l'economia car lei dos camps exigiguèron una neutralitat favorabla a seis interès.
A l'eissida de la guèrra, leis Aliats decidèron de restituir una partida de Schleswig e un vòte foguèt organizat per definir la frontiera. Au nòrd de Flensborg, 75% dei sufragis foguèron favorables au retorn dins la fauda de Danemarc. En revènge, au sud e dins la vila, 80% dei vòtes exprimits demandèron un mantenement au sen d'Alemanha. Aquò permetèt de fixar lo limit actuau entre lei dos país.
La Segonda Guèrra Mondiala
Au començament de la Segonda Guèrra Mondiala, Danemarc proclamèt tornarmai sa neutralitat. Pasmens, per assegurar leis itineraris comerciaus ambé Suècia e Norvègia que permetián ais Alemands de se procurar lo fèrre indispensable a la perseguida de la guèrra, Hitler decidèt d'envaïr Danemarc e Norvègia en abriu de 1940. Au contrari de 1914, lo govèrn danés aviá pas renfòrçat sei fòrças armadas per protegir sa neutralitat e resistiguèt pas a l'ocupacion. Fins a 1943, un govèrn danés foguèt mantengut laissant una autonòmia certana au país. Pasmens, lo desvolopament de movements de resisténcia entraïnèt una presa de contraròtle dirècte per Alemanha a partir de 1943. Aquò durèt fins a la fin de la guèrra e la màger part dau territòri danés èra totjorn tengut per leis Alemands en mai de 1945. Aprofichant aquela situacion, Islàndia, encoratjada per leis Aliats, proclamèt son independéncia en 1944.
L'integracion de Danemarc au sen de l'Union Europèa
Après la Segonda Guèrra Mondiala, Danermarc jonhèt lo camp estatsunidenc e l'OTAN. En 1973, intrèt au sen de la Comunautat Economica Europèa. Pasmens, lo país assaia d'i gardar son autonòmia ambé lo refús dau Tractat de Maastricht en 1992 e lo refús de participar a l'èuro après un referendum en 2000.
Politica
Danemarc es una monarquia constitucionala. Lo cap de govèrn es lo primièr ministre, designat pel monarca.
Lo parlament unicameral (Folketing) a 179 membres.
Geografia
Malgrat que Danemarc se tròba situada entre doas mars, lo Baltica e la mar del Nòrd, las pluèjas annalas son moderadas, d'entre 700 e 800 mm a l'oèst e d'entre 500 e 600 mm a l'èst. Las temperaturas son equilibradas, al mes de julhet i a una mejana de 16 °C dins la zòna de la mar del Nòrd e a l'èst, a Sjælland, pòt arribar a 18 °C. Las temperaturas diürnas son suls 20 °C del temps que las nocturnas son a l'entorn dels 13 °C . A l'ivèrn l'influéncia del corrent del Golf e de lo sieu derivat, lo corrent de l'Atlantic Nòrd, se fa notar en fasent que las temperaturas davalen pas excessivament, dins tot lo país las temperaturas se mantenon près del punt de congelacion, unes 2 °C durant lo jorn e a l'entorn de -3 °C a la nuèit. La temperatura de l'aiga a la còsta vària dempuèi lo 3 °C a l'ivèrn fins los 17 °C a l'estiu.
Dempuèi lo primièr de genièr de 2007, la division administrativa principala de Danemarc es la region.
