Democracia ateniana

La democracia ateniana designa lo regim politic realizat pauc a pauc dins la ciutat d'Atenas pendent l'Antiquitat e conegut per èsser l'aujòl de las democracias modèrnas. Lo tèrme democracia ven dels mots grècs δῆμος («lo pòble») e κράτος («la poténcia, lo poder»). S'agís donc d'un regim ont las decidions son presas pel pòble.

Estèle dicha de la democracia, portant una lei contra la tirania, e un relèu representant lo Demos coronat per la Democracia, musèu de l'Agora antica d'Atenas.

La ciutat

Plataforma de la Pnix d'ont parla l'oratpr public. En rèreplan, l'Acropòli.

Atenas es fondada formalament vèrs 750 AbC. per sinecisme de diferentas aglomeracions parcialament preservadas de l'invasion dels Dorians.

Lo site es causit per la fortalessa natural qu'es l'Acropòli; los abitants pòdon resistir a mas òrdas d'arlandièrs que menaçavan la region, aumentant amb las annadas sa fortificacion. A partir de 510 AbC., aquesta foncion defensiva es abandonada, lo luòc essent consacrat als cults e d'entre eles aqueste d'Atena, divesa protectritz d'Atenas. De barris enròdan a partir de 478 AbC. la via e son pòrt, lo Pirèu. Rares son los bastits fòra de las quinze majestuosas pòrtas, levat lo quartièr popular lo Ceramic que la produccion s'espandís tot lo mond grèc, e tanben unes gimnases e escolas de filosofia s'excentrant per que lors escolans profièchen de la tranquillitat e sián isolats pendent las doas anadas de lor efebia.

L'agora ven lo centre social e politic de la ciutat amb l'installacion de las institucions democraticas ss aquesta plaça. En estiu fòrça debats agitats o amicals se debanan a l'ombra del portic sud e de la Stoa Pecile, se discutís politica e filosofia gaitant los centenats d'estals emplits de manjalha e lors mercands que cridan lo client. De targas oratòria d'un autre genre se debanan sus la Pnix, puèg ont son votats totas las leis atenianas. La ciutat es donc lo còr de la democracia.

Alunhats dels ambiants festius mai o mens decisius dins la mena de l'Estat, tanben viu lo mond rural. Los rics proprietaris avent pas desertats lo camp per la vila profièchan, amb los regidors d'aquestes que se n'anèron, de la dolce vita facha de solelh, d'òli d'oliva e de bèlas esclavas pendent que se plegan lors autres esclaus al trimadís impausat pel climat arid de l'Atica.

Astrat melhor, los pescadors bordejant l'Atica manjan a lor fam sens pasmens aver accès a l'estat dels tèrratenents necessari per dintrar dins los arcans del poder. Las femnas, coma los esclaus, ant pas de poder politic

Genèsi de la democracia

La naisença de la democracia pòt èsser considerada al respècte d'un orizont politic al sens larg del tèrme que farà aquesta reforma possibla e necessària, una crisi politica e sociala totala, la stasis. Los ciutadans que regisson lors afars son menats a soscar al sistèma politc melhor, a la politeia melhora, es a dire lo melhor biais de s’organizar per passar aquesta crisi multipla.

Las originas de la democracia ateniana: la crisi de la ciutat grèga

La democracia trapa son origina dins la greva crisi de la ciutat gèga e las mutacions pròpras a Atenas. Al sègle VI AbC, las ciutats del mond grèc son confrontadas a une greva crisi politica, resultant de dos fenomèns concomitants: d'una partida l'esclavatge per deutes, ligant situacion politica e situacion financièra, tòca un nombre grandissent de païsans non proprietaris terrencs: l'inegalitat politica e lo mescontentament son fòrts dins lo mitan rural; d'autre partida lo desvelopament de la moneda e dels escambis comercials fa emergir una novèal classa sociala urbana aisida, compausada des artesans e armatos, que revendica la fin del monopòli dels nòbles sus l'esfèra politica. Per respondre a aquesta dobla crisi, fòrça ciutats modifican radicalament lor organizacion politica. A Atenas un ensemble de refòrmas desencadena un procediment arribant al sègle V AbC sus l'aparicion d'un regim politic inedit: una mena de democracia pels òmes liures mas amb contunhant l'esclavatge. A títol d'exemple lo filosòf marxista Jacques Rancière estima que « la democracia es nascuda istoricament coma una limita mesa al poder de la proprietat. Es lo sens de las grandas refòrmas qu'instituèron la democracia dins la Grècia antica: la refòrma de Dracon que reformèt la justícia, la refòrma de Clistenes al sègle VI AbC., instituissent la comunautat politica sus la basa d’una novèla redistribucion territoriala que trencava lo poder dels rics proprietaris; la refòrma de Solon interdisant l’esclavatge per deutes ». Se saupriá pasmens pas ignorar lo ligam essencial entre democratizacion economica e sociala e democratizacion politica, e tanben lo vam naval atenian a partir de 483 AbC. que condicionèt la democracia.

Pauperisacion rurala

Tetradracme d'Atenas, sègle V AbC, musèu de l'Agora antic d'Atenas.

A partir del sègle VII AbC., gaireben totas las ciutats grègas son confrontadas a una crisi politica. Lo comerci se desvelopa, entre autre a l'aparicion de la moneda al sègle VI AbC., venent la Lidia de Cresus, en contacte amb las ciutats grègas abans la desfacha de -546 fàcia al Pèrse Cir. Aqueste desvelopament extraordinari del comèrci mediterranèu a doas consequéncias:

D'una, los agricultors grècs son pauc competitius fàcia a la concurréncia sempre mai viva de las tèrras fertilas de la Grand Grècia recentament colonizada. Sempre mai de païsans, incapables de vendre pro de lor producvion, son condamnats a se vendre coma esclaus per far fàcaa lors deutes. Aquesta man d'òbra servila es utilizada pels urbans e ven donc en concurrencia als pichons artesans independents. Aquestes subjèctes pauc fortunats, sus que repausa una partida creissanta de l'economia, venon grandir lo reng dels caumaires e manifestan lor mescontentament.

Revolucion oplitica: emergéncia d'una pichona borgesia

Gravadura d'un oplita.

D'autra, en correlacion de l'apauriment de las massas païsanas, emergís una novèla classa de subjèctes aisits, facha de comerçants e d'artesans. Aquestes son ara pro rics per crompar d'equipments d'oplitas: la guèrra es pas pus lo privilègi de l'aristocracia. Lo sistèma aristocratic basat sus la proprietat agrària e contradich per la revendicacions egalitàrias d'aquestes novèls ciutadans soldats. Es evocada la revolucion oplitica.

Instabilitat politique

Al sen de cada ciutat les grandas familhas se pièjan sul malcontentament popular (dels païsans apaurits e dels nòus rics urbans) per se disputir melhor lo poder. Esitan pas tanpauc a cridar de poténcias exterioras per capvirar los tirans. Atal, las ciutats se combatan entre elas, provacan de revòltas, e reprmidas duraments. Mas las guèrra son tanben a vegada un factor de coesion intèrna de las ciutats.

Mai, cada ciutat grèga bat alara sa moneda, fabregant atal una novèla compausanta majora de son identitat. Al sègle V AbC., las ciutats grègas baton pas pus la moneda de biais irregular e caduna pausa un signe particular sus la moneda que bat, l'epicena, que permet de la reconéisser. Per la moneda ateniana, es un chòt. Qu'ajornan o precipitan l'espelida d'un regim novèl, las diferentas mesuras politicas (guèrras, casudas de regim, repressions, levadas o baissas d'impòsts, introduccions de monedas) i faràn pauc: la dona sociala cambièt definitivament.

Pertot la novèla configuracion dels rapòrts de fòrces socialas fa emergir una novèla dona politica. Dos novèls modèls, nomenats a s'opausar dins lo sègle venent, se destrian per leur originalitat: l'oligarquia militara esparciata e la democracia ateniana.

Las reformas politicas

La democracia ateniana nàis pas d’insurreccions popularas mas de l'engatjament de ciutadans en politica per assegurar l'unitat de la ciutat. Las quatre principalas serias de reformas son:

Reformes de Dracon

Dracon es mandatat, en 621-620 AbC., per metre a l'escrich de leis; se conéis plan pas que sa legislacion suls murtres: ara, tot murtrièr es levat la vengença dels clans e un verai procès se debana fàcia l'Aeropag o fàcia als tribunals dels Efetas. La severitat de las penas previstas deuriá demorar legendària, e l'adjectiu draconian es vengut sinonime d'implacable. Mesura limitada que, pasmens, afirma pel primièr còp l'autoritat de l'Estat al dessús de las parentats dins lo domèni de la justícia, instaura un drech comun per totes e, alara, contradich l'arbitrari dels aristocratas. Sièis tesmotetas (gardians de la lei escricha) venon alara renforçar lo collègi dels arconts. Malgrat l'amplificacion de la crisi, lo monopòli economic e politic de las grandas famihas atenianas, los Eupatrids, es pasmens pas tocat, lps arconts (dirigent collegialement la ciutat) essent sempre eissits d'aquestes mitans. Dos modèls resolvant aquestes problèma emergiguèron en Grècia al sègle VI AbC:

• l'arbitratge d'un legislator, encargat, dins una mena de consensus, d'acabar de trebles que riscan de venir una guèrra civila;
• la tirania, que, dins l'evolucion de la Grècia arcaïca, aparéis plan sovent coma una solucion transitòria als problèmas de la ciutat.

Amb Solon, lo logislator, puèi amb los Pisistratids, Atenas farà successivament l'experiéncia de l'una e de l'autra.

Reformas de Solon

Solon.

Atenas es en plena crisi politica e sociala quand los adversaris se meton en acòrdi per causir Solon coma arbitre. Arcont de -594 a -593, legislator, autor d’un còde de leis, auriá escafat los deutes, interdit l’esclavatge per deutes e desfach las leis draconianas.

Subretot realizèt de reformas constitucionalas que li valguèron la reputacion d'èsser lo paire de la democracia. Lo sistèma que prepausèt es un pauc diferent de la plotocracia. Existiriá alara quatre grops socioeconomics a Atenas:

• los aristocratas, o Eupatrids, compausat tèrratenents mai rics;
• los gemoroi, cultivators, constituits dels autres proprietaris fonzièrs;
• la classa populara, que compausa lo rèste de la populacion e viu de son salari o del comèrci;
• los esclaus, considerats coma de bens e non pas coma d'òmes liures.

Dels òmes liures, Solon tira quatre classas censitàrias. Segon lo nombre de mesuras de blat, de vin e d'òli que lo ciutadan possedís, aparten a una de las quatre « classas » seguentas:

• los pentacosiomedimnas, que possedisson mai de 500 medimnas de cerealas;
• los ippeis, cavalièrs (mai de 300 medimnas) ;
• los zeugitas, lauraires (mai de 200 medimnas) ;
• los tetas (mens de 200 medimnas).

Las mai nautas magistraturas son accessiblas pas qu'a las mai nautas classas; los tetas an accès sonque a l'Ecclesia e als tribunauls. L'accès a las cargas passava pasmens per una eleccion a l'Ecclesia. Aristòtel afirma qu'auriá creat un segon Conselh de quatre cents membres (amb 100 per tribú) de foncionament proboleumatic mas pas cap de pròba de son existéncia foguèt descobèrta find ara.

La veraia originalitat de Solon demora sempre dins sas reformas judiciàrias: crea l'Elièa, un tribunal popular dobèt a totes ont, novelum, cadun podava intervenir en justícia contra quin qie siá auriá passat las leis, afirmant atal la responsabilitat collectiva dels citoyens.

Reformas de Clistenes e pujada politica dels tetas

Organizacion geografica de l'Atica, amb los detz filèus ("tribús"), los tres ensemsble, las trenta trittiase las dèmas.

Amb sa reforma de -508, Clistenes, membre d’una de las mai grandas familhas d’Atenas, los Alcmeonids, conceda al pòble la participacion la decisions politicas e tanben las foncions politicas en cambi de son sosten. Aquesta reforma repausa sus la novèla organizacion de l’espaci civic. Las ancianas estructuras politicas fondadas sus la riquesa e los grops familhas foguèron remplaçadas per un sistèma de reparticion territoriala. Un ciutadan atenian se definís ara sonque per son apartenéncia a un dèma, circonscripcion administrativa de basa de la vida civica; cada ciutadan atenian deu èsser admés dins son dèma al complir sos detz e uèit ans d'edat.

L'Atica es divizada en tres ensems: la vila (asti), la còsta (paralia), e l’interior (mesogèa). Dins cada ensemble se trapa detz grops de dèmas, nomenats trittias. La reünion de tres trittias, una de cada ensemble, forma una tribú, filèu: i a donc detz tribús. Cada tribú regropa diferents membres; son mesclats e non pas classificat per cultura, region e classas socialas que la populacion se destrie de biais omogenèu e que los gosts (politics e culturals) e las envejas sián totas entendudas. Aqueste sistèma, sus que se basa la novèla organizacion de las institucions, trenca la practica del clientelisme tradicional. Se dich d'isonomia, que significa pas « egalitat fàcia a la lei », coma es sovent afirmat, mas « egala reparticion » (del verbe grèc νέμω, repartir, destriar).

A l'estructura sociala e administrativa ierarchiséa :

Dèma ⊂ Trittia ⊂ Tribú ⊂ Ciutat,

Clistenes fa correspondre una estructura ierarquizada de poder:

Pritanes ⊂ Bolé ⊂ Ecclesia.

Jutges ⊂ Elièa ⊂ Ecclesia.

La Bolé passa atal de 400 a 500 membres, 50 per cada novèla tribú, e servís pas pus a entresenhar l'Areopag mas a definir l'òrdre del jorn de l'Ecclesia. Malgrat la creacion dels tribunals de l'Elièa, la manmesa sul poder judiciari de l'Areopag demora predominant.

La reforma pren pas lo vòte coma mòde màger de designacion dels responsables politics, li preferissent de tiratges al sòrt (per la designacion dels boleutas e dels eliastas) e un sistèma d'alternança regulara pels pritanes, çò que fa, per partida, de la democracia ateniana una estococracia.

Mai, quand Temistocles convenquèt los Atenians de bastir una flota de combat per lor defensa contra los Perses, en 483 AbC., calguèt embarcar de milierats de ciutadans de la quatrena classa, los tetas: de comptar 174 rameires par nau, per una flota de dos cents triremas, aquestes ciutadans paures prenguèron un pes politica plan mai important qu'aquestes dels oplitas. Aqueste vam naval d'Atenas condicinèt tanben a la quita democracia.

Reformas de Periclès

Vèrs la mitat del sègle V AbC., en 451 AbC. Pericles establís una indemnitat jornalièra de preséncia al sen de l'Elièa e de la Bolé, e tanben als espectacles de las Panatenèas: es lo mistos (« salari ») destinat a far participar los ciutadans mai paures e demorant mai luènh de la vila. Lor permetava de far cauna un jorn per assegurar lors foncions civicas e politicas. Lo pretz d'aquesta indemnitat o mistos passa de dos a tres obòls per jorns jos Cleont, l'equivalent del fèble salari d'un obrièr. Aquesta mesura enfòrça lo caractèr democratic del regim atenian.

Mas, Periclès se destria mai per sas accions militaras e diplomaticas e pels grands obradors que decidiguèt que per sa renovacion de las institucions politicas.

En -451, Pericles faguèt adoptar un decret qu'impausèt, per venir ciutadan, d'èsser nascut de l'union legitim d'un paire ciutadan e d'una maire, filha de ciutadan.

Foncionament de la democracia ateniana

La ciutadanetat ateniana

πινάκιον, plaquetas de bronze d'identificacion dels ciutadans (nom, nom du paire, dèma) utilizats dins lo tiratge al sòrt de las juradas, musèu de l'Agora antica d'Atenas.

Fins a -451, per èsser ciutadan atenian, caliá èsser un òme nascut de paire atenian, e aver passat l'efebia de 18 a 20 ans, es a dire èsser capable de defendre la ciutat. L'efebia es en efièch una formacion militara e civica que permet a la ciutat d'assegurar sa defensa sens aver d'armada permanenta; apara tanben la vila dels riscs de tirannia. En -451, Periclas modifica la lei qu'ara conferís la ciutadanetat al jove adult a la sola condicion de la dobla filiacion d'un paire d'estatut ciutadan e d'una maire, filha de ciutadan, aqueste segond critèri introdusent una restriccion notabla.

Los esclaus e las femnas considerats respectivament coma de bens e d'eternalas minoras, e tanben los metècas (estrangièrs) foguèron exclusits de la comunautat politica, coma dins gaireben totas las ciutats grègas. Pasmens, se un mrtèca non barbar (es a dire grèc) complissiá de nauts fachs per la ciutat, podava recebre, de biais excepcional e en prima per sas accions, la ciutadanetat ateniana, per pagament. Una tala decision podava èsser presa sonque après un vòte de l'Ecclesia amassant 6 000 ciutadans. Aquestas naturalizacions son donc fòrça raras e solmnes. Per exemple, un mtèca ric faguèt don a la ciutat d'Atenas de mai de 1 000 bloquièrs, e jamai obtenguèt aquesta ciutadanetat. La raretat d'aqueste drech de ciutat balhat a d'estrangièrs s'explica sonque pel desir de manténer un equilibri optim entre lo territòri e aquestes que se le partejan, e de far pas créisser de tròp lo nombre dels citutadans, es a dire d'avents drech.

La ciutadanatat balhava un poder politic, mas tanben una proteccion judiciària, los ciutadans podent ni èsser somés a la question (tortura), ni èsser condamnats al suplici o a una pena corporala. Las solas penas que podavan lor èsser infligidas èra donc l'amenda, l'atimia, l'exili, e la mòrt per suicidi forçat.

La ciutadanetat balha tanben un privilègi economic: sols los ciutadans pòdon aver una propriatat fonzièra. Aqueste privilègi s'explica per l'istòria de la democrcia ateniana; eritièr d'un passat aristocratic, lo regim considerava l'agricultura coma lo sol trabalh digne d'un ciutadan, e valorizava la vida de rentier.

Lo ciutadan atenian aviá lo drech de votar e d'èsser elegit mas aviá lo drec de far la guèrra e de pagar los impòsts. Mai, los rics devián financiar las liturgias e los paures devián èsser ajudats financièrament per poder participar a la vida de la ciutat.

Las institucions politicas

Las institucions constitutivas de la démocracia ateniana son conegudax subretot amb la descobèrta, a la fin del sègle XIX d'una Constitucion dels Atenians attribuida a Aristòtel, e a sos discípols del Licèu, e redigida a l'entorn de -330. Pasmens se la democracia ateniana jamaia guèt de constitucion oficiala escricha, los ròtles de sas institucions demoran pasmens clarament coneguts e distinctes los uns dels autres. Lors evolucions fan donc l'objècte de subtilas luchas politicas.

L'Ecclesia

Articles detalhats: Ecclesia e Ostracisme (Grècia antica).

Ostracon portant lo nom de Temistocles, vèrs 490-480 o 460, Musèu de l'Agora antica d'Atenas.

Es l'assemblada qu'assembla totes los ciutadans que s'amasson sul puèg de la Pnix. Vòta las leis en general amb un quorum de 6 000 ciutadans, per unas escasenças; la participacion es normalament inferiora a aqueste chifre segon Tucidides,. Aquestes vòtes se fan a man levada e a la majoritat simpla. Quin que siá ciutadan pòt prene la paraula (libertat qu'en grèc ancian se nomena ἰσηγορία, isegoria), exercir son poder d'amendament e prepausar una mocion. Es la caracteristica de la democracia dirècta. Un còp votada, la lei es expausada al public sus l'Agora.

Segon un procediment similar, l'Ecclesia pòt, un còp per an, prononciar l'exili d'un ciutadan. Aqueste vòte es nomenat l'ostracisme que lo nom ven del troç de ceramica (l'ostracon) ont es escrich lo nom de la persona que se demanda lo bandiment. Aquesta sanccion es dura, que lo fòrabandit es pas pus protegit per sa ciutat. Pòt alara tot subir, fins a venir esclau. La reünion annala d'ostracoforia se realiza après aquesta pendent que los magistrats, boleutas e eliastas son tirats al sòrt per des mandats d'un an. Demanda la preséncia de 6 000 membres, es lo celèbre quorum de 6 000. Aquesta practica dispareissiá en -417, après aver tocat un decenat de grands òmes politics atenians.

La Bolé

La Bolé es lo nom generic dels conselhs dins diferents regims grècs. A Atenas, la Bolé es sovent nomenada « Conselh dels Cinc Cents », que, a partir de las reformas de Clistenes, es compausada de 500 membres (boleutas) de compat de cinquanta per tribú. Los boleutas son tirats al sòrt d'entre de listas realizadas per cada dèma de ciutadans volontaris de mai de trenta ans d'edat: l'abséncia de tota qualificacion autre que l'edat empacha pas que la foncion siá l'objècte d'une competicion; un ciutadan pòt pas èsser boleuta al maxim sonque dos còps non successius, çò qu'exclusís la possibilitat d'i far mestièr. Aquesta assembada fa sesilha de biais permanent. La presidéncia e la coordinacion del trabalh son asseguradas pels pritanes. Cada tribú assegura pendent un desen de l'annada (35-36 jorns) la pritania, es a dire la permanéncia. Lo principal trabalh de la Bolé es de recampar las proposicions de lei presentadas pels ciutadans, puèi de preparar los projèctes de lei per poder enseguida convocar l'Ecclesia. La Bolé fa sesilha al Boleuterion, bastit contigú a la Tolos sus l'Agora. Se disiá que de la bolé ateniana èra « una maquina a eliminar las influéncias e a far trionfar lo sens comun del demos, e lo melhor garant de la democracia ».

Los magistrats

Getons d'identitat pel tiratge al sòrt de las magistraturas, Musèu de l'Agora antica d'Atenas.

La magistratura es una institucion de la democracia ateniana. Compren unes 700 magistrats, causits per eleccion, designacion, o per tiratge al sòrt. Lor mandat dura mai sovent 1 an mas existís d'excepcions.

Los magistrats gerisson los afars corrents e vigilan a l'aplicacion de las leis. Devon exercir lor poder de biais collegial, pas cap magistratura essent legalament en estat de desvelopar un poder personal, çò qu'es censat protegir del retorn a la tirannia. Los magistrats e los ambassadors son contrarotlats a la fin de lor mandat. Es la reddicion de comptes que se nomena eutinai. Aquò permet als Atenians de contraròtlar de biais eficaç los magistrats e de limitar atal mas derivas.

Abans d'èssser investits, los òmes tirats al sòrt devián passar una comission de contraròtle qu'avián per mandat de s'assegurar que los individús causits possediscan las competéncia necessària per exercir la magistratura per que avián estat designadas. La docimasia es l'examèn preliminari que subisson los futurs magistrats per limitar los malastrucs efièchs del tiratge al sòrt. S'agís d'un examen de capacitat legala: permet de verificar que lo candidat es plan ciutadan, qu'a plan l'edat minim e lo cens que cal, qu'a pas jamai ocupat lo pòste e qu'es pas catigat d'incapacitat juridica. Se debana fàcia a la Bolé o fàcia a l'Elièa.

Magistraturas atenianas (lista non exautiva)

Arconts	Edils	Magistraturas judiciàrias	Magistraturas financièras	Magistraturas commercialas	Magistraturas culturalas e religiosas	Magistraturas militaras	Magistraturas de contraròtle
L'arcont eponim	Los astinòms	Los Onze	Los tresaurièrs	Los agoranòms	Los ieropoioi	Los estrategs	Los eutines e lors parèdres
L'arcont rei	Los odopoioi	Los jutges dels dèmas	Los colacrètas ou apodectas	Los metronòms	Los exegètas	Los taxiarcs	Los logistas e lors substituts
L'arcont polemarca			Los polètas	Los sitofilaques	Los atlotètas	Los filarcs
Los tesmotètas			Los logistas	Los epimelètas d'emporion		Los ipparcs
Lo secretari			Los ellenotams			Los intendants de galèra
			Los practores			Los sofronistas

D'entre eles, i a dons los 10 estrategs, elegits per un an e religibles: a lors foncions militaras, que son encargats del comandament de l'armada, èran ligadas de multiples afars que lor an valgut una competéncia e una autoritat grandissentas. Son los magistrats mai importants de la democracia.

L'Areopatge

L'Areopatge es una institucion politica, precedent l'aveniment de la democracia e a las originas miticas, qu'aguèt per primièr objectiu de « conservar las leis », es a dire de vigilar al respècte de la constitucion, e avent per çò far de poders judiciaris plan espandits. Es format d'ancians arconts, es a dire d'ancians nòbles rics e poderós abans que foguèsse tirats al sòrt. Es tradicionalament l'institucion ateniana mens democratica e mai aristocratica. Son nom ven del puèg d’Ares o fan sesilha los areopagitas. Son emplaçament, fòra de l’Agora qu'es lo còr de la ciutat, a una fòta simbolica: lo crime a, literalament, pas lo drech de ciutat.

Las refòrmas de Dracon permetèron als ciutadans de formar de recors près de l'Areopag contra de magistrats los avent fa damatge dins l'exercici de lors foncions. Aquestas de Solon enfòrcèron encara lo poder de l'Areopag, que faguèt alara figura de conselh dels Savis, protegissent la ciutat contra las menaças intèrnas (e aparant atal — paradoxalament — los complots ordits contra la democracia) mas tanben las menaças extèrnas. Per aqueste títol, l’Areopag fasiá pas de comptes près de pas cap autre institucion. Après las reformas de Clistenes e las guèrras medicas, lo pode tengut per l'Areopag ven donc preponderant. Efialtes e Temistocles trabalhèron ensems per reduire aquesta influéncia al benefici de l'Ecclesia, de la Bolé, e dels nòus tribunals de l'Elièa. Atal, après -462, l'Areopag dispausa pas pus de poder politic mas fa mòstre de venerable institucion.

L'Elièa

Cleroterion, maquina per tirar al sòrt las jurada metent lo pinaquion dels ciutodans dedins, musèu de l'Agora antica d'Atenas.

Aqueste tribunal popular es compausat de 6 000 ciutadans, sempre de mai 30 ans d'edat e destriats en dietz classas de 500 ciutadans (1 000 demoran dins la sèrva) tirats al sòrt cada annada per venir eliastas. èran designats amb una plaqueta a lor nom. Per çò far, se plaçava los noms de totes los volontaris dins las casas e s'apondava de fabas (blancas e negras) dins un autre compartiment, puèi se tirava al sòrt un nom e une faba: se la faba èra blanca, lo ciutadan èra eliasta e se la faba èra negra, l'èra pas, e se tornava far atal fins a n'aver 500.

L'accuzacion es sempre, en l'abséncia d'equivalent a « ministèris publics » d'uèi, una initiativa personala d'un ciutadan. Aqueste percebent, en cas de condamnacion, une partida de l'amenda, per indemnizacion e prèmia de sos esfòces per la justícia, de ciutadans fan de la delacion lor mestièr, son lossicofantas. Malgrat de mecanismes limitant las derivas d'aqueste sistèma, aquò contribuís a divisar la ciutat et serviguèt d'argument fòrt al partit aristocratica contra le regim novel.

Per un sistèma complicart e segon l'afar, se designa per tiratge al sòrt (jols contraròtle d'un magistrat instructor) un mai o mens grand nombre d'eliastas per cada procès. Atal, a títol d'exemple, per un procès privat, 201 jutges fasián sesilha normalament, 401 excepcionalament. Pels procès publics, son 501, 1 001, veire 1 501 jutges. Lo prètzfach de jutjar es tan mai dificil qu'i pas de còde de procedura, ni còde penal, ofrissent atal une granda libertat d'interpretacion de las leis (que son de nombre redusit).

Mai, los verdictes son sens apellacion e executòris sul pic, se comprend alara l'important ròtle politic que prenon los tribunals de l'Elièa. 200 reünions se dabanan per an, caduna jos la presidéncia d'un magistrat que prengavan pas part al vòte. Lo tribunal dels Efetas, jutja de causas criminalas, compta 51 membres, es aqueste que preguèt mai de prerogativas de l’Areopag; pòt far sesilha en quatre luòcs diferents segon los tipes d'afars:

Getons de vòte utilizats pels jurats de l'Elièa, musèu de l'Agora antica d'Athènes.

• al Pritaneion, « tribunal del sang », jutjan tot çò que podèt menar mòrt d'òmes (objèctes, animals ;
• al Palladion, jutjan los omicidis involontaris, las instigacions al murtre, los metecas e los esclaus;
• al Delfinion, jutjan los omicidos considerats per l'arcont rei coma excusables o eissits de la legitima defensa;
• a Freattis (sus una plaja), jutjan los fòrabandits per omicidi involontar qu'an comés un murtre amb premeditacion dins lor exili. L'accusat, encara en estat de solhadura e interdit de demorar, es alara plaçat sus una nau al larg d'ont presenta sa defensa als jutges.

Equilibri entre l’Ecclesia e l’Elièa

Amb lo temps, l’Elièa limitèt lo poder de l'Ecclesia. Al sègle V AbC, a l'epòca de Pericles, la democracia es radical e l'Ecclesia vòte tot, ela sola.

Mas al sègle IV AbC, a l'epòca de Demostenes, l'Ecclesia vòte mai que los decrets, las leis devon èsser votadas pels nomotetas sus proposicion de l'Ecclesia. Los nomotetas son tirats al sòrt del mèsme biais que los membres del tribunal de l'Elièa, d'esperela encargada de vigilar a la legalitat dels decrets.

En efièch, en -416 la procedura de grafé paranomon (ἡ γραφή παρανόμων) es una accion en illegalitat per la mesa en accuzacion d'un decret; se substituiguèt a la practica de l'ostracisme utilizada pel darrièr còp l'annada precedenta. Permet a quin que siá far examinar per un tribunal de l’Elièa, dich dicasterion, tot decret avent estat votat per l’Ecclesia o pendent de proposicion per l’Ecclesia. Se lo tribunal jutja lo decret o la proposicion de decret contrari a las leis, es annulada e mai son autor, e l’epistata dirigent los debats al moment de son adopcion (o proposicion), son passibles de pesugas sanccions, anant fins a l’atimia. Se lo tribunal es nomenat per jutjar un decret en cors de proposicion e que la declarèt compatible amb la lei, aquò provocava son adopcion sens novèl examèn per l’Ecclesia.

Lo grafé paranomon ofrís donc a l’Elièa amb lo temps un ròtle de colegislator, partejant lo poder legislatiu amb la Bolé e l’Ecclesia. Resultat: a partir de -355 las lutas politicas se tenon sus la Pnix, e tanben fàcia als Eliastas que, al contrari dels Ecclesiastas, avián fach un juramentt, votavan de secret, devián aver al mens trenta ans, e consacravan una jornada entèra per afar, alara que l'Ecclesia votava diferents decrets dins una mièja jornada.

Los Atenians considerava donc que las decisions dels nomotetas èran superioras, a causa del jurament religiós las doas partidas e de se determinar dins son alma e consciéncia, de la saviesa que ven amb l'edat e del temps consacrat a cada afar. Pasmens los nomotetas son tanben tirats al sòrt dins l'ensemble dels ciutadans volontaris, constituisson donc pas una limitacion elitista de la sobeiranetat del demos.

Las penas a Atenas

Las penas riscadas pels criminals a Atenas foguèron sovent jutjadas inegalitàrias, los ciutadans podavan pas, als contrari dels metecas subirla tortura. Los ciutadans podavan:

• Subir d'amendas financièras;
• Los ciutadans qu'avián comes de delictes minors avián l'ostal pench d'una color vesenta per povocar la vergonha del copable e lo mespres del vesinatge;
• Los ciutadans se los podavan levar lor títol per l'atimia, çò que los privavan fòrça avantatges;
• L'ostracisme podavan èsser votada per l'Ecclesia, çò que consistiá en un bandimement d'una durada de 10 ans;
• Enfin, dins los cases excepcionals, la pena de mòrt èran aplicadas, amb una cèrta preferéncia pel suicidi forçat.

Mercé a aqueste sistèma, los citadans èran plan mai protegits al vejaire de la lei: per exemple, lo murtre d'un citutadan èra castigat de la pena de mòrt alara que lo murtre d'un meteca provocava le bandiment.

Las grandas crisis: guèrra del Peloponès e còps d'Estat

L'empèri atenian abans la guèrra del Peloponès.

L'annada -430 marca lo començament del declin d'Atenas, la desastrosa luta contra Esparta conjugada a una epidèmia de fèbre tifoïda, fatala per Pericles en -429, menna inexorablament la ciutat ara demoralizada a sa pèrda. L'ocupacion per las tropas esparciatas mena al retorn de la tirannia en -411, amb lo còp d'Estat dels Quatre Cents, capvirada d'en primièr puèi tornant jos una novèla forma en -404 amb los « Trenta tirans ». Aquestes supprimiguèron l'Elièa, restaurèronales prerogativas passadas de l'Areopag, e donèron a l'Ecclesia un simple ròtle consultatiu, s'assegurant d'espereles los rètnas del poder. Aqueste regim, prigondament reaccionari e mespresant al mai naut punt la democracia, surbrevisquèt pas a la partença de l'ocupant esparciat al començament de l’an -403.

Sègle IV AbC. : una ciutat fèbla e un regim trantalhant

Jacques-Louis David, La Mòrt de Socrates 1787, Metropolitan Museum of Art.

Al sègle IV Abc, la ciutat, poderoda descasuda, es considerablament apaurida. L'empèri atenian desapareguèt, la democracia ateniana es pas pus un modèl s'exportant. Pasmens, un vam novèl de democratica tòca la ciutat, l'extension del mistos (fins alara reservat als eliastas e boleutas) als cuitadans anat a l'Ecclesia, provòca un aflus d'urbans de totes mitans (nòbles, pichons e grands comerçants, tornejaires, e descargaires) dins l'assemblada, que la sobeiranetat serà pas pus mes en causa. Aqueste succés popular de la democarcia (qu'es, per se remembre, a l'origina una invencion de politicians aristocratas per far fàcia a las revendicacions d'una pichona borgesia naissenta) es criticat. Per Aristofane, que critica per exemple lo passatge a tres obòlas del mistos jos Cleont dins sa pèça las Guèpias, mas tanben Aristòtel, los paures, sempre mai implicats dins l'exercici del poder, son mai sensibles als arguments dels demagògs. Atal la fola dels ciutadans, jos l'influéncia de la vindicta populara, pren de decisions deseimadas coma la condamnacion a mòrt de l'exemplar Socrates, lo populisme èra nascut. Es dons pas susprenent que la critica intellectuala de la democacia aparesca d'en primièr, dins forma plan sevèra, pel principal discípols de Socrates: Platon. Aqueste dins la Republica fa la ierarquia dels regims politics plaçant la democracia just devant la tirannia e enrè de l'aristocracia, la timocracia, et l'oligarchie.

Periòdes ellenistic e romaine

Alexandre lo Grand aviá menat una coalicion dels Estats grècs a la guèrra amb l'Empèri pèrsa en -336, mas sus soldats grècs èran d'otatges pel comportament de lors Estats tant que d'aliats. Sas relacions amb Atenas èran ja tendudas quand tornèt a Babilònia en -324. Après sa mòrt (-323), Atenas, qu'aviá recobrat sas finanças e fòrça navalas, e Esparta menèron d'Estats grècs a la guèrra amb la Macedònia e perdèron aquesta guèrra. Atenas deguèt adoptar un regim oligarquic protegit per une garnison maedoniana. Iperides foguèt executat e Demostenes se suicida.

Aquò menèt a un cèrt nombre de periòdes pendent que una fòrça exteriora comandada Atenas. Sovent, lo poder exterior placèt un agent local coma govenaire politic a Atenas. Mas quand Atenas èra independanta, foncionava jos sa forma de govèrnt tradicional. Rarament contrarotlèt tota l'Atica, que lo Pirèu es una excellenta basa navala, e un dels reis ellenistics abitualament la contratlava. Quitament los governaires, coma Demetrios de Falèra qei governava Atenas pel compte de Cassandre entre -317 e -307, mantengava las institucions tradicionalas formalament.

L'Atenas independanta èra una poténcia minora a l'epòca ellenistica. Aguèt rarament fòrça a far de la politica estrangièra. Demorava mai sovent en patz, ligada o amb la dinastia dels Ptolemèus, o mai tard, amb Roma. Quand va a la guèrra, lo resultat (coma dins la guèrra lamiaca cremonidas o de Mitridata) èra mai sovent desastrós.

Vejatz tanben

Bibliografia

• Moses Finley, Démocratie antique et démocratie moderne, Payot, coll. « Petite bibliothèque », 2003 ISBN: 2228897515.
• Mogens Herman Hansen, La Démocratie athénienne à l'époque de Démosthène, Les Belles Lettres, coll. « Histoire », 2003 ISBN: 2251380248.
• Bernard Manin, Principes du gouvernement représentatif (1re éd. 1995) [détail des éditions] (présentation en ligne)..
• Pascal Morisod, « D'Athènes à Berne, la voix du peuple… », dans Chronozones no 10 (2004), Lausanne (ISSN 1422-5247).
• Claude Mossé :
  • Histoire d'une démocratie : Athènes. Des origines à la conquête macédonienne, Seuil, coll. « Points Histoire », 1971 ISBN: 2020006464,
  • Politique et société en Grèce ancienne : le « modèle » athénien, Flammarion, coll. « Champs », 2000 ISBN: 2080814389.
• S. Price et O. Murray (s. dir.), La Cité grecque d'Homère à Alexandre, La Découverte, coll. « Textes à l'appui », 1992 ISBN: 2707121770.
• Jacqueline de Romilly :
  • Problèmes de la démocratie grecque, Herman, coll. « Agora », 1998 ISBN: 2705657819,
  • L'Élan démocratique dans l'Athènes ancienne, Éditions De Fallois, 2005 ISBN: 2877065561.
• Edmond Lévy, La Grèce au Ve siècle, de Clisthène à Socrate, Seuil, collection « Points Histoire », 1995.
• (en) R. Sinclair, Democracy and Participation in Athens, Cambridge University Press, 1988 ISBN: 0521423899.
• Cornelius Castoriadis, Ce qui fait la Grèce, tome 2 : La cité et les lois, Seuil, coll. la couleur des idées, 2008 ISBN: 9782020971416.

Ligams extèrnes

• La citoyenneté à Athènes, dossier du projet Musagora de l'Educnet.
• Textes sur la société athénienne à l'époque classique.
• Textes sur la pensée politique grecque
• Naissance de la démocratie, Département des programmes éducatifs du Ministère hellénique de la Culture.