Veire la font de Coire

{{1000 fondamentals}}
{{Dialècte Provençau}}
{{Elementbox_header | number=29 | symbol=Cu | name=coire | left=[[niquèl]] | right=[[zinc]] | above=- | below=[[argent|Ag]] | color1=#ffc0c0 | color2=black }}
{{Elementbox_series | [[metal de transicion|metals de transicion]] }}
{{Elementbox_groupperiodblock | group=11 | period=4 | block=d }}
{{Elementbox_appearance_img | Cu,29| copper, metallic }}
{{Elementbox_atomicmass_gpm | [[1 E-26 kg|63.546(3)]] }}
{{Elementbox_econfig | &#91;[[argon|Ar]]&#93; 3d<sup>10</sup> 4s<sup>1</sup> }}
{{Elementbox_epershell | 2, 8, 18, 1 }}
{{Elementbox_section_physicalprop | color1=#ffc0c0 | color2=black }}
{{Elementbox_phase | [[solid]] }}
{{Elementbox_density_gpcm3nrt | 8.96 }}
{{Elementbox_densityliq_gpcm3mp | 8.02 }}
{{Elementbox_meltingpoint | k=1357.77 | c=1084.62 | f=1984.32 }}
{{Elementbox_boilingpoint | k=2835 | c=2562 | f=4643 }}
{{Elementbox_heatfusion_kjpmol | 13.26 }}
{{Elementbox_heatvaporiz_kjpmol | 300.4 }}
{{Elementbox_heatcapacity_jpmolkat25 | 24.440 }}
{{Elementbox_vaporpressure_katpa | 1509 | 1661 | 1850 | 2089 | 2404 | 2836 | comment= }}
{{Elementbox_section_atomicprop | color1=#ffc0c0 | color2=black }}
{{Elementbox_crystalstruct | cubica de fàcia centrada }}
{{Elementbox_oxistates | '''2''', 1<br />(oxid leugièrament [[basa (quimia)|basic]]) }}
{{Elementbox_electroneg_pauling | 1.90 }}
{{Elementbox_ionizationenergies4 | 745.5 | 1957.9 | 3555 }}
{{Elementbox_atomicradius_pm | [[1 E-10 m|135]] }}
{{Elementbox_atomicradiuscalc_pm | [[1 E-10 m|145]] }}
{{Elementbox_covalentradius_pm | [[1 E-10 m|138]] }}
{{Elementbox_vanderwaalsrad_pm | [[1 E-10 m|140]] }}
{{Elementbox_section_miscellaneous | color1=#ffc0c0 | color2=black }}
{{Elementbox_magnetic | [[diamagnetism|diamagnetic]] }}
{{Elementbox_eresist_ohmmat20 | 16.78 n}}
{{Elementbox_thermalcond_wpmkat300k | 401 }}
{{Elementbox_thermalexpansion_umpmkat25 | 16.5 }}
{{Elementbox_speedofsound_rodmpsatrt | (annealed)<br />3810 }}
{{Elementbox_youngsmodulus_gpa | 130 }}
{{Elementbox_shearmodulus_gpa | 48 }}
{{Elementbox_bulkmodulus_gpa | 140 }}
{{Elementbox_poissonratio | 0.34 }}
{{Elementbox_mohshardness | 3.0 }}
{{Elementbox_vickershardness_mpa | 369 }}
{{Elementbox_brinellhardness_mpa | 874 }}
{{Elementbox_cas_number | 7440-50-8 }}
{{Elementbox_isotopes_begin | isotopesof=coire | color1=#ffc0c0 | color2=black }}
{{Elementbox_isotopes_stable | mn=63 | sym=Cu | na=69.17% | n=34 }}
{{Elementbox_isotopes_stable | mn=65 | sym=Cu | na=30.83% | n=36 }}
{{Elementbox_isotopes_end}}
{{Elementbox_footer | color1=#ffc0c0 | color2=black }}

Lo '''coire'''<ref>Se pronóncia [ˈkujre, ˈkwejre...] segon lei parlars. Lo grafèma '''oi''' rassembla lei pronóncias [uj], [wej], etc. Cf. GONFROY Gérard, 1974, ''Dictionnaire normatif limousin-français'', Tula [Tulle], Lemosin [Lemouzi], p. 62.</ref><ref>Lo grafèma '''oi''' se pronóncia [uj, wej], cf. DESROZIER Peir, & ROS Joan (1974) ''L’ortografia occitana, lo lemosin,'' Montpelhièr: Universitat de Montpelhièr III-Centre d’estudis occitans, p. 29.</ref><ref>Lo grafèma '''oi''' se pronóncia [uj, wej], cf. LAFONT Robèrt (1972) ''L’ortografia occitana, lo provençau,'' Montpelhièr: Universitat de Montpelhièr III-Centre d’estudis occitans, p. 36.</ref><ref>Lo grafèma '''oi''' se pronóncia [uj, wej], cf. LAVALADA Ives (1999) = LAVALADE Yves, ''Dictionnaire occitan-français: Limousin, Marche, Périgord, étymologies occitanes,'' 87250 Sant Paul: Lucien Souny, introduccion p. 28, article ''cuivre'' —> ''coire'' p.168.</ref><ref>UBAUD Josiana (2011) ''Diccionari ortografic, gramatical e morfologic de l’occitan'', Canet: Trabucaire, art. ''coire'', p. 397.</ref><ref>ALIBÈRT Loís = ALIBERT Louis (1966), ''Dictionnaire occitan-français d’après les parlers languedociens,'' Tolosa: Institut d’Études Occitanes [reed. 1979], art. ''coire'', p. 230.</ref> es un [[element quimic]] [[metal]]lic de simbòl '''Cu''' e de [[numèro atomic]] 29. Utilizat dempuei la fin dau periòde [[neolitic]], es un [[metal|metau]] [[roge]] e lusent que se situa dins la [[grop 11 de la taula periodica|colona 11]] de la [[taula periodica]] amb l'[[argent (metal)|argent]] e l'[[aur]]. Se caracteriza donc per una [[ductibilitat]], una [[malleabilitat]] e una [[conductivitat electrica]] fòrça importantas. En revènge, sei proprietats mecanicas son feblas e, per l'utilizar, es necessari de l'integrar dins d'[[aliatge]]s amb d'autrei [[metau]]s coma l'[[estanh (element)|estanh]] ([[bronze]]), lo [[zinc]] ([[laton]]) ò lo [[niquèl]] ([[cuproniquèl]]).

Au nivèu [[quimia|quimic]], presenta una [[reaccion quimica|reactivitat]] superiora a l'[[argent (metal)|argent]] e l'[[aur]]. Aquò permet de l'utilizar dins de procès de [[sintèsi organica]] e lei saus d'[[ion cuprat|ions cuprats]] Cu<sup><small>2+</small></sup> an de proprietats interessantas per limitar la proliferacion deis [[alga]]s e dei [[mosidura]]s. En causa de sa resisténcia relativament auta a la [[corrosion]], lo coire foguèt tanben fòrça utilizat per fabricar de pèças de [[moneda]] durant l'[[Antiquitat]] e l'[[Edat Mejana]]. Pasmens, son ròtle principau dins la societat modèrna es aqueu de conductor [[electricitat|electric]]. Ansin, sa produccion a conegut una aumentacion espectaclosa durant lo sègle XX, çò qu'entraïnèt la cèrca regulara de jaciments novèus e la mesa en plaça de procès de [[reciclatge]].

Lei productors principaus au començament dau sègle XXI son [[Chile]] e [[Peró]] (que dispausan de minas gigantas dins leis [[Andes]]), [[Austràlia]], [[Republica Democratica de Còngo|Còngo]] e [[Republica Populara de China|China]]. Pasmens, l'aumentacion de la produccion a de dificultats per contentar la demanda e la valor dau coire es en aumentacion regulara dempuei leis [[ans 2000]]. En parallèl, la difusion de saus de coire dins l'environament causa de problemas de pollucions car leis [[ecosistèma]]s aqüatics i son sensibles.

== Istòria ==

=== Preïstòria e Antiquitat Auta ===

{{veire|Calcolitic}}

Lo coire natiu foguèt utilizat a partir dei [[millenari IX avC|millenari IX]]-[[millenari VIII avC|VIII avC]] en [[Anatolia]] per la fabricacion d'objèctes per martelatge<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Rayner W. Hesse, ''Jewelrymaking through History: an Encyclopedia'', Greenwood Publishing Group, 2007, p. 56.</ref>. Aquela tecnica se difusèt lentament dins lei regions vesinas : en [[Asia Centrala]] au [[millenari IV avC]], en [[Egipte]] e a l'entorn de la [[Mar Negra]] au [[millenari V avC]] e en Euròpa Occidentala au [[millenari III avC]]. En [[Mesoamerica]], son usatge foguèt descubèrt d'un biais independent durant lo [[millenari III avC]]. Definís un periòde finau dau [[Paleolitic]] qu'es dich [[calcolitic]]. 

Lei premierei traças de fonda dau coire datan dau [[millenari V avC]], totjorn en [[Anatolia]]. Aquò favorizèt son utilizacion dins la mitat orientala de la [[Mar Mediterranèa]] e sa [[metallurgia]] sembla ben mestrejada en [[Orient Mejan]] au [[millenari IV avC]]<ref>Lo comèrci dau coire dins la region de [[Chipre]] (''Κύπρος'' en [[grèc]] ancian) es a l'origina dau tèrme [[latin]] ''aes cyprium'' (« metau de Chipre ») per designar divèrseis [[aliatge]]s de coire. Evolucionèt per donar ''cuprum'' que venguèt ''coire'' en [[occitan]].</ref>. L'aparicion dau [[bronze]], aliatge de coire e d'[[estanh (element)|estanh]], aguèt probablament luòc en Asia Centrala vèrs lo millenari V avC. Son utilizacion es atestada en [[Mesopotamia]] vèrs [[-3000|3000 avC]]. La descubèrta dau [[laton]], [[aliatge]] coire e de [[zinc]], sembla pus recenta. Se debanèt probablament durant lo [[millenari III avC]] en [[Orient Mejan]] ò ais [[Índia]]s.

=== De l'Antiquitat a la Revolucion Industriala ===

De l'[[Antiquitat]] a la [[Revolucion Industriala]], lo coire es un [[metal|metau]] es utilizat sus totei lei [[continent]]s<ref>Pasmens, en [[Oceania]], leis [[Aborigèns australians|Aborigèns]] semblan pas d'utilizar lo coire per fabricar d'objèctes avans l'arribada deis [[Euròpa|Europèus]].</ref>. L'usage dau coire natiu demorèt limitat per sa [[malleabilitat]]. Foguèt donc subretot utilizat per fabricar de [[joièu]]s e de [[moneda]]s (sovent primitivas<ref>Per exemple, lei [[Republica Romana|Romans]] utilizèron de monedas de coire entre lei sègles VI e III avC.</ref>). Dins certanei regions, especialament en [[Egipte]], en [[Grècia]] e en [[Mesoamerica]], lo coire aguèt d'aplicacions [[medecina|medicalas]] liadas a sei proprietats antisepticas. 

La [[metallurgia]] dau coire se desvolopèt dins un espaci anant de la [[Mar Mediterranèa]] a [[Republica Populara de China|China]]. Dins aquelei regions, permetèt de desvolopar lei [[bronze]]s e lei [[laton]]s destinats a la fabricacion  d'[[otís]] (principalament durant l'[[Edat dau Bronze]]), de [[moneda]]s e d'ornaments. Au nivèu tecnic, l'apondon de [[plomb]] dins lei [[laton]]s venguèt una practica frequenta<ref>Per exemple, certanei [[moneda]]s dau rèine d'[[August]] èra compausada d'un aliatge coire-[[estanh (element)|estanh]]-[[plomb]].</ref>. En [[Japon]], la fabricacion de l'[[escultura|estatua]] dau [[Boda]] dau [[temple]] de [[Tōdai-ji]] mòstra un mestritge de la [[tecnologia|tecnica]] de la [[colada (metallurgia)|colada]] au [[sègle VIII]].

=== Dempuei la Revolucion Industriala ===

A partir dau sègle XV, leis aplicacions dau coire venguèron pus nombrosas gràcias ai progrès dei [[sciéncia]]s e dei [[tecnologia|tecnicas]]. Per exemple, lei [[còca (naviri)|còcas]] dei [[naviri]]s de l'expedicion [[Cristòl Colomb|Colomb]] dispausavan d'un doblatge de coire. Pasmens, la produccion de coire conoguèt una evolucion majora durant la [[Revolucion Industriala|Segonda Revolucion Industriala]] amb l'[[electrificacion]] dei país industrializats. Puei, amb l'aparicion de l'[[electronica]], lo coire venguèt un [[element quimic|element]] fondamentau de l'economia modèrna.

== Quimia dau coire ==

=== Caracteristicas ===

==== Caracteristicas fisicas ====

[[Fichièr:NatCopper.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'una mòstra de [[coire natiu]].]]

Dins lei [[condicions normalas de temperatura e de pression]], lo coire es un [[metal|metau]] [[roge]] fòrça [[ductilitat|ductile]] e [[malleabilitat|malleable]] que sa [[densitat]] es d'aperaquí 8,96. Son ponch de [[fusion]] es de {{formatnum:1084}} °C e son ponch d'ebullicion de {{formatnum:2562}} °C<ref>'''[[anglés|(en)]]''' David R. Lide,'' CRC Handbook of Chemistry and Physics - 90<sup>th</sup> edition'', CRC Press Inc, 2009.</ref>. La [[combustion]] de sa [[gas|vapor]] presenta una [[color]]acion [[verd]]a caracteristica.

Lei proprietats mecanicas dau coire li permèton d'èsser aisament estirat ò martelejat a freg. En revènge, sa resisténcia a una 	constrencha [[fisica]] es febla, çò que limita son utilizacion dins la fabricacion d'[[aisina|otís]]. Pasmens, sa proprietat fisica pus importanta es probablament sa [[conductivitat electrica]] (59,6.10<sup><small>6</small></sup> S.m<sup><small>-1</small></sup>) qu'es la segonda pus auta entre lei [[metal|metaus]] purs après l'[[argent (metal)|argent]]. Lo coire a tanben una [[conductivitat termica]] importanta, egala a 401 W.m<sup><small>-1</small></sup>.K<sup><small>-1</small></sup>.

==== Caracteristicas quimicas ====

[[Fichièr:Cuivre - Chevilly Larue - 10.10.2018.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'una solucion aquosa d'[[ion cupric|ions cuprics]] Cu<sup><small>2+</small></sup>.]] 

Lo coire es un [[metal de transicion|metau de transicion]] qu'a una estructura [[electron]]ica que correspond a [Ar] 3d<sup><small>10</small></sup> 4s<sup><small>1</small></sup>. Situat dins la colona 11 de la [[taula periodica]], a de proprietats quimicas similaras a aquelei de l'[[argent (metal)|argent]] e l'[[aur]]. Pasmens, presenta una reactivitat superiora. A l'estat natiu, es pas atacat per l'[[aire]] eissuch ò per lo [[dioxigèn]] [[gas]]ós. En revènge, la preséncia d'[[aiga]] e de [[dioxid de carbòni]] favoriza una [[corrosion]] de sa superficia<ref>En l'abséncia de [[dioxid de carbòni]], la [[corrosion]] dau coire natiu per l'[[aiga]] comença a partir de 120 °C.</ref>. Estable, aqueu jaç d'[[oxid]]s es generalament de color brun-negre e protegís lo rèsta dau metau.

Lo coire pòu reagir amb de [[compausat quimic|compausats]] divèrs coma leis [[acid]]s (compres de solucions d'acids febles coma lo [[vinaigre]]<ref>Pasmens, d'un biais curiós, lo coire es pas atacat per l'[[acid sulfuric]] a freg.</ref>), lei [[peroxid]]s ò lei basas (compres de basas feblas coma l'[[amoniac]]). De mai, a de proprietats cataliticas nombrosas que son fòrça utilizadas en [[quimia organica]]. Enfin, lo [[coire natiu|coire metallic]] a de potenciaus redox permetent una utilizacion dins la fabricacion de [[pila electrica|pilas electricas]].

Lo coire a quatre estats d'oxidacion principaus :
* l'estat +I es monovalent e frequent dins la natura amb l'[[oxid]] Cu<sub><small>2</small></sub>O de color [[roge]]. En revènge, es rar en solucion aquosa car l'[[ion cuprós]] Cu<sup><small>+</small></sup> es rapidament transformat en [[ion cupric]] Cu<sup><small>2+</small></sup>. 
* l'estat +II es divalent e caracterizat per la coloracion blava de sa solucion aquosa. Forma aisament de complèxs estables amb l'[[oxigèn]], l'[[ion idroxid]] e d'[[alogèn]]s. Es fòrça utilizat dins la vida vidanta per lei proprietats antisepticas ò antifongicas de sei saus. Dins d'autrei sectors, de compausats presentant lo coire a l'estat +II son utilizats en [[medecina]] ([[dosatge]] dei [[proteïna]]s) ò en [[electronica]] (cèrca de [[supraconductivitat|supraconductors]]).
* l'estat +III es rar car l'ion Cu<sup><small>3+</small></sup> es instable. Pasmens, es estudiat per lei proprietats catalicas ò supraconductritz de certanei saus.
* l'estat +IV es fòrça rar e pauc estudiat.

==== Isotòps ====

{{veire|Isotòps dau coire}}

Lo coire a 29 [[isotòp]]s  coneguts que son nombre de massa varia entre 52 e 80. A egalament 7 isomèrs nuclears identificats. Leis isotòps estables son lo coire-63 e lo coire-65 que constituïsson respectivament 69,17 % e 30,83 % dau coire naturau. La [[massa atomica]] estandarda dau coire es donc de 63,546 (3) u.

Leis isotòps [[radioactivitat|radioactius]] son fòrça instables. Aqueu amb lo periòde radioactiu pus lòng es lo coire-67 (61,8 h) e la màger part an un periòde inferior a una [[minuta]]. Totei son produchs artificialament. Lo pus utilizat es lo coire-64, de periòde radioactiu egala a 12,7 h, qu'a d'aplicacions en [[imatjariá medicala]] e en terapia. Pasmens, leis isotòps 60, 61 e 62 an tanben d'aplicacions – raras – en [[medecina]].

==== Ocurréncia ====

[[Fichièr:Malachite-Azurite-Smithsonite-173856.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de cristaus de [[malaquita]].]]

La formacion dau coire se debana durant leis explosions d'[[estèla]]s massisas ò de [[nana blanca|nanas blancas]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Donatella Romana, Fransesca  Matteucci, "Contrasting copper evolution in ω Centauri and the Milky Way", ''Monthly Notices of the Royal Astronomical Society: Letters'', 2007, '''378''' (1): L59–L63.</ref>. Sa concentracion dins la [[crosta terrèstra]] es estimada entre 55 e 70 ppm<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Alain Foucault, Jean-François Raoult, Fabrizio Cecca e Bernard Platevoet, ''Dictionnaire de Géologie'', 8{{a}} edicion, Dunod, 2014, p. 94.</ref>. Dins la natura, pòu se trobar sota forma nativa ò dins de [[minerau]]s. La formacion d'[[oxid]]s e de [[sulfur]]s associats amb d'autrei metaus es frequenta : [[calcopirita]] CuFeS<sub><small>2</small></sub>, [[bornita]] CuSFeS<sub><small>4</small></sub>, [[cubanita]] CuFe<sub><small>2</small></sub>S<sub><small>4</small></sub>... etc. Lei cristaus son sovent opacs amb de [[color]]s vivas.

=== Metallurgia dau coire ===

==== Principis de produccion ====

Per la produccion de coire, l'[[industria]] utiliza generalament de [[minerau]]s primaris tenent un taus de 2% de coire amb de variacions possiblas anant 0,5% a 5%. Dins 80%, s'agís de [[sulfur]]s, que contènon d'autreis [[element quimic|elements]] [[metau|metallics]] (compres de metaus preciós coma l'[[aur]] ò l'[[argent (metal)|argent]])<ref>'''[[anglés|(en)]]'''  W.G. Davenport, M. King, M. Schlesinger e A.K. Biswas, ''Extractive Metallurgy of Copper, Fourth Edition'', Kidlington, 2002.</ref>, que son tractats per [[pirometallurgia]]. La premiera etapa consistís donc a aumentar la concentracion de coire a una tenor de 20-40% gràcias a d'operacions [[mecanica]]s  ([[concassatge]], [[trissatge]], [[sedaçatge]], [[triatge]]) e [[quimia|quimicas]] (reaccion amb de tensioactius coma l'[[amulxantat de potassi]]).

Puei, aqueu «  minerau concentrat » es caufat en preséncia de [[silici]] per formar un [[lachier (metallurgia)|lachier]] e de [[mata (metallurgia)|matas]] a basa de sulfurs de coire e de [[fèrre]] contenent una concentracion de coire de 40 a 75%. La [[mata (metallurgia)|mata]] [[liquid]]a es alora oxidada en preséncia de [[silici]] dins un convertidor. La reaccion globala es :
<center>3 Cu<sub><small>2</small></sub>S (l) + 3 O<sub><small>2</small></sub> (g) → 6 Cu (l) + 3 SO<sub><small>2</small></sub></center>
En sortida, lo coire es colat per formar de blòts de 150 kg que son dichas « blisters ». Lo metau contèn encara 1% a 2% d'impuretats qu'empedisson son usatge dins lo transpòrt d'[[electricitat]]. 

Amb lei mineraus fachs d'[[oxid]]s ([[cuprita]]) ò de [[carbonat]]s ([[azurita]], [[malaquita]]), l'extraccion dau coire es basat sus lei principis de l'[[idrometallurgia]]. Ansin, après l'etapa de concentracion mecanica, a luòc una [[lixiviacion]] ò una [[extraccion liquid-liquid]]. Per aquò, s'utiliza un solvent organic, coma lo [[querosèn]], que permet de dissòudre leis [[ion cupric|ions cuprics]] Cu<sub><small>2+</small></sub>. La solucion obtenguda es concentrada per [[destillacion]] e eliminacion dau solvent. Puei, un procès d'[[electrolisi]] ò de [[cementacion]] sus de curum d'[[acier]] permet d'obtenir la formacion de coire metallic. Dins lo premier, de taus de puretat de 99,9% son possibles mai dins lo segond, un afinatge es necessari.

Aquel [[afinatge]] es identic per lei ''blisters'' ò per lo coire polluït per l'acier. Existís doas solucions. La premiera es l'afinatge termic qu'es vengut fòrça rar en causa de son còst e de sa complexitat. Necessita la fusion dau metau e l'injeccion de [[gas]] (generalament d'[[idrocarbur]]s) per favorizar l'eliminacion deis impuretats sota forma d'oxids metallics volatils, de [[monoxid de carbòni]] e de vapor d'[[aiga]]. La segonda possibilitat es un afinatge electrolitic dins una solucion de [[sulfat de coire]] e d'[[acid sulfuric]]. Leis ions cuprics migran vèrs la catòde e leis impuretats tomban dins lei fangas dau banh<ref>Lei fangas pòdon de còps contenir de metaus interessants e èsser l'objècte de tractaments ulteriors.</ref>. Aqueu procès permet d'obtenir un metau pur a 99,90-99,95%.

Segon lei besonhs, lo coire eissit d'un afinatge electrolic es l'objècte de fondas suplementàrias sota atmosfèra contrarotlada. L'objectiu es d'acabar l'eliminacion de l'oxigèn e, de còps, lei produchs utilizats per aqueu tractament. Au finau, quatre [[qualitat]]s de coire comerciau existisson : sensa oxigèn, amb oxigèn, desoxigenat amb reliquat desoxigenant e desoxigenat sensa traça de desoxigenant.

<gallery>
Fichièr:FlotationFalconbridgeOnt.jpg|[[Fotografia]] de sistèmas mecanics destinats a concentrar lei mineraus primaris.
Fichièr:Prominenthill-flotation.jpg|[[Fotografia]] dau minerau de coire après l'apondon de tensioactius.
Fichièr:Tough-Pitch Copper Containing Antimony And Nickel.jpg|[[Fotografia]] d'una mòstra de coire pura a 98%.
Fichièr:Cu-Scheibe.JPG|[[Fotografia]] d'un disc de coire pur a 99,95%
</gallery>

==== Reciclatge ====

Dins lo mond modèrne, lo [[reciclatge]] es una fònt importanta de coire<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Lester Brown, ''Plan B 2.0: Rescuing a Planet Under Stress and a Civilization in Trouble'', W.W. Norton, 2006, p. 109.</ref>. D'efiech, gràcias a son estabilitat [[quimia|quimica]], es reciclable a l'infinit e lo procès permet una economia d'[[energia]] de 85% a respècte de la produccion a partir de [[minerau]]s. Ansin, tre leis [[ans 1990]], un tèrç de la consumacion [[Euròpa|europèa]] proveniá dau reciclatge d'objèctes de coire ò de retalhons industriaus. En [[2008]], aqueu taus èra montat a 43%.

== Produccion e aplicacions ==

=== Produccion ===

En [[2015]], lei resèrvas mondialas de coire èran estimats a 700 milions de [[tona]]s e la produccion es en aumentacion regulara dempuei lo sègle XIX : {{formatnum:500000}} tonas en [[1900]], 2 milions en [[1930]], 4 milions en [[1960]], 9 milions en [[1990]], 16 milions en [[2010]] e 20 milions en [[2017]]. Lo productor principau èra [[Chile]] que teniá quatre minas gigantas dins leis [[Andes]]. Leis autrei país productors importants èran [[Republica Populara de China|China]], leis [[USA|Estats Units]], [[Peró]], [[Austràlia]] e [[Russia]].

{| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto; border: none;"
|+ '''País productors de coire en 2015'''
|-
|'''Reng'''
|'''País'''
|'''Produccion (10<small><sup>3</sup></small> t)'''
|'''Resèrvas identificadas (10<small><sup>3</sup></small> t)'''
|-
|1
|[[Fichièr:Flag of Chile.svg|20px]] [[Chile]]
|{{formatnum:5760}}
|{{formatnum:209000}}
|-
|2
|[[Fichièr:Flag of the People's Republic of China.svg|20px]] [[Republica Populara de China|China]]
|{{formatnum:1710}}
|{{formatnum:30000}}
|-
|3
|[[Fichièr:Flag of Peru.svg|20px]] [[Peró]]
|{{formatnum:1700}}
|{{formatnum:68000}}
|-
|4
|[[Fichièr:Flag of the United States.svg|20px]]
|{{formatnum:1380}}
|{{formatnum:35000}}
|-
|5
|[[Fichièr:Flag of the Democratic Republic of the Congo (3-2).svg|20px]] [[Republica Democratica de Còngo]]
|{{formatnum:1020}}
|{{formatnum:20000}}
|-
|6
|[[Fichièr:Flag of Australia (converted).svg|20px]] [[Austràlia]]
|{{formatnum:971}}
|{{formatnum:93000}}
|-
|7
|[[Fichièr:Flag of Russia.svg|20px]] [[Russia]]
|{{formatnum:732}}
|{{formatnum:30000}}
|-
|8
|[[Fichièr:Flag of Zambia.svg|20px]] [[Zambia]]
|{{formatnum:712}}
|{{formatnum:20000}}
|-
|9
|[[Fichièr:Flag of Canada (Pantone).svg|20px]] [[Canadà]]
|{{formatnum:697}}
|{{formatnum:11000}}
|-
|10
|[[Fichièr:Flag of Mexico.svg|20px]] [[Mexic]]
|{{formatnum:594}}
|{{formatnum:38000}}
|-
|
|'''TOTAU'''
|'''{{formatnum:19100}}'''
|'''{{formatnum:700000}}'''
|}

En fòra d'aquelei país, [[Polonha]] e [[Indonesia]] tènon egalament de resèrvas importantas amb respectivament 28 e 25 milions de tonas identificadas. Leis [[exportacion|exportators]] principaus èran en [[2015]] [[Chile]], [[Peró]] e [[Austràlia]] e leis [[importacion|importators]] pus importants èran [[Republica Populara de China|China]], [[Japon]], [[Índia]] e la [[Corèa dau Sud]].

La valor de la [[tona]] de coire conoguèt una aumentacion fòrta au començament dau sègle XXI en causa de l'acceleracion de la creissença [[Republica Populara de China|chinesa]]. Es ansin passat de {{formatnum:1320}} [[dolar]]s en [[1999]] a de valors superioras a {{formatnum:5000}} ò {{formatnum:6000}} dolars durant leis [[ans 2010]]. En parallèl, de recèrcas minieras importantas son en cors per identificar de jaciments novèus. Aquò permetèt d'aumentar la quantitat dei resèrvas conegudas de 310 milions de tonas en [[1996]] a 700 milions en [[2015]]. Dins aquò, aquelei resèrvas representan solament 35 a 40 ans d'esplecha segon lo ritme d'extraccion actuau.

=== Aplicacions ===

==== Aliatges ====

Aperaquí 98% dau coire produch anualament es utilizat sota forma [[metal]]lica siá a l'estat natiu siá dins un [[aliatge]]. Lei compausats pus famós son lo [[bronze]] (coire-[[estanh (element)|estanh]] e lo [[laton]] (coire-[[zinc]]). Pasmens, n'existís d'autrei coma lo [[cuproniquèl]] (coire-[[niquèl]]) ò leis aliatges de [[joielariá]] ([[aur]]-[[argent (metal)|argent]]-coire). De mai, es possible de modificar leis aliatges classics en i ajustant de metaus coma lo [[plomb]] ò l'[[arsenic]]

En causa d'aquela diversitat, leis aliatges a basa de coire an de proprietats largas. Per exemple, lo [[tombac]], un [[laton]] contenent 70% a 95% de coire e 5% a 30% de [[zinc]] a de proprietats mecanicas aumentadas tot en gardant una bòna conductivitat electrica e termica. Es utilizat per la fabricacion de pèças electrotecnicas, de [[cartocha]]s militaras e d'[[instrument de musica|instruments de musica]]. Autre exemple, certanei [[bronze]] an una duretat extrèma que permet de fabricar de pèças capablas de resistir a la gausidura. Enfin, leis aliatges amb l'[[aur]] permèton d'aumentar la resisténcia mecanica de l'aur sensa modificar l'esclat dau [[metal|metau]] [[jaune]].

==== Industrias electrica e electronica ====

[[Fichièr:Busbars.jpg|thumb|right|Barras de distribucion electrica compausadas de coire dins un bastiment modèrne.]]

Dins lo mond actuau, lo coire a d'aplicacions nombrosas dins lei telecomunicacions, lo bastiment, lei transpòrts e la produccion d'[[energia]]. Aquò es liat a sei proprietats de [[conduccion electrica|conductor]] [[electricitat|electric]], superiora a aquelei de l'[[alumini]]. Ansin, la màger part deis equipaments electrics e [[electronica|electronics]] contènon una fraccion significativa de coire (fins a 20%)<ref>En revènge, en causa de sa [[densitat]] auta, son utilizacion es impossible dins lei cables electrics de tension auta.</ref>. Dins aqueleis usatges, lo coire utilizat es rarament pur per aumentar sa resisténcia. Pasmens, aquò es possible dins lei cas ont una conductivitat termica importanta es necessària.

==== Industria mecanica e construccion ====

[[Fichièr:Statue of Liberty 7.jpg|thumb|right|L'[[Estatua de la Libertat]] es un exemple d'utilizacion d'aliatges de coire per donar un aspècte [[estetica|estetic]] a un monument e lo protegir.]]

Lo coire es utilizat, generalament dins d'[[aliatge]]s, dins l'industria mecanica e dins la construccion per sei proprietats antisepticas, sa resisténcia a la [[corrosion]] e la facilitat de sa mesa en òbra. En particular, es un materiau de tria per la fabricacion de conduchs destinats au transpòrt de l'[[aiga potabla]]. D'efiech, limita la proliferacion dei [[bactèri]]s, resistís a l'accion de l'[[aire]] gràcias a la formacion d'un jaç exterior d'oxids impermeables e la tecnica dau [[brasatge]] permet aisament diferentei pèças entre elei.

Dins d'autrei sectors, lo coire es utilizat en [[construccion navala]] dins d'aliatges coire-[[niquèl]] per fabricar de pèças capablas de resistir a la [[corrosion]]. En [[arquitectura]], permet de realizar de proteccions de superficia e de decorar de monuments gràcias a la coloracion verda de sei compausats.

==== Agricultura ====

Aperaquí 2% de la produccion mondiala de coire son destinats a la fabricacion de [[compausat quimic|compausats quimics]] per l'[[agricultura]]. Son utilizats coma complements alimentaris ò [[fongicida]]s. Lo pus frequent es lo [[sulfat de coire]] CuSO<sub><small>4</small></sub> qu'es una substància eficaça per limitar la multiplicacion deis [[alga]]s e dei [[mosidura]]s. Pòu tanben servir de pigment verd en [[pintura]].

==== Autreis aplicacions ====

Lo coire a d'autreis aplicacions importantas. Pasmens, son consideradas coma menoras car consuman una fraccion fòrça reducha de la produccion mondiala :
* dins l'[[arma (guèrra)|armament]], es utilizat per la fabricacion de [[municion]]s (ogivas, [[cartocha]]s...).
* en [[pirotecnia]], de pouveras de coire permèton de produrre de [[fuòc d'artifici|fuòcs d'artifici]] [[blau]]s.
* dins la navegacion, existís de pinturas contenent de compausats coirats per empedir lo desvolopament deis algas sus la [[còca (naviri)|còca]] dei [[naviri]]s.
* en [[medecina]], certaneis [[isotòp]]s [[radioactivitat|radioactius]] son utilizats en [[imatjariá medicala]] e en [[terapia]].
* dins lo sector dei [[supraconductivitat|supraconductors]], l'[[oxid cupric]] CuO es un materiau estudiat per fabricar de [[ceramica]]s supraconductritz vèrs -140 °C. Tanben, d'autrei compausats (CuS, CuS<small><sub>2</sub></small> e CuSe<small><sub>2</sub></small>) semblan d'aver un interès.

== Ròtle biologic e toxicologia ==

Lo coire es un [[oligoelement]] necessari au foncionament dau [[metabolisme]] [[Homo sapiens|uman]], especialament per lo desvolopament dau [[sistèma nerviós]] e dau [[sistèma circulatòri]], per lo foncionament dei mecanismes d'absorpcion dau [[fèrre]] e per la regulacion dau [[colesteròu]] ò per l'activacion de certanei [[sistèma immunitari|defensas immunitàrias]]. Lei besonhs jornadiers son de l'òrdre de 2 mg per una persona de 75 kg. L'[[ion cupric]] Cu<small><sup>2+</sup></small> es tanben un [[oligoelement]] per lei [[planta]]s. Pasmens, la màger part dei saus de coire son de substàncias [[toxicitat|toxicas]] quand la dòsi aumenta.

En l'òme, una [[Toxicologia|intoxicacion aguda]] es quasi impossibla car l'ingestion d'una gròssa quantitat de saus de coire entraïna normalament una reaccion violenta de l'[[organisme]] ([[vòmit]]...). En revènge, d'intoxicacions cronicas son aisament possiblas a partir de poussas metallicas ò d'[[aiga]] contaminada. A tèrme cort, lei [[simptòma]]s son una [[febre]] semblant a una [[infeccion]] [[virús|virala]]. Disparéisson après quauquei [[jorn]]s de repaus. A tèrme lòng, leis efiechs son pus nocius amb d'irritacions, de trèbols [[sistèma digestiu|digestius]] e [[sistèma nerviós|nerviós]], una demenicion de la produccion d'[[espèrma]] e de degalhs au nivèu dei [[ren]]s e dau [[fetge]].

Dins la natura, lei compausats coirats son fòrça problematicas per leis [[organisme]]s aqüatics, lei [[bactèri]]s, leis [[alga]]s, lei [[mycota|bolets]] e lei [[liquèn]]s<ref>'''[[anglés|(en)]]''' W.H. Clements, D.S. Cherry e J. Cairns Jr., "Structural alterations in aquatic insect communities exposed to copper in laboratory streams", ''Environ. Toxicol. Chem.'', 1988, 7, 715-722.</ref>. Pòdon tanben tocar de [[mamifèr]]s sensibles a sa preséncia coma lo [[moton]]. Ansin, d'accions son pauc a pauc mesas en plaça per assaiar de limitar lei [[pollucion]]s. Per exemple, dins l'[[Union Europèa]], l'usatge dei [[Sal (quimia)|saus]] de coire es desenant limitat dins l'[[agricultura biologica]] amb una nòrma fixant a 150 mg.kg<small><sup>-1</sup></small> la concentracion maximala de coire dins lo sòu.

== Annèxs ==

=== Liames intèrnes ===

<div style="-moz-column-count:3; column-count:3;">
* [[Aliatge]].
* [[Bronze]].
* [[Calcolitic]].
* [[Cuproniquèl]].
* [[Edat dau Bronze]].
* [[Electronica]].
* [[Estanh (element)|Estanh]].
* [[Fieu electric]].
* [[Laton]].
* [[Metau]].
* [[Plomb]].
</div>

=== Bibliografia ===

* '''[[anglés|(en)]]''' K. Hilgers, T. Stoll, Y. Skakun, H.H. Coenen, S.M. Qaim, "Cross-section measurements of the nuclear reactions natZn(d, x)64Cu, 66Zn(d, alpha)64Cu and 68Zn(p, alpha)64Cu for production of 64Cu and technical developments for small-scale production of 67Cu via the 70Zn(p, alpha)67Cu process", ''Appl. Radiat. Isot.'', 2003, '''59''' (5-6) : 343-51.
* '''[[anglés|(en)]]''' B.E. Kim, T. Nevitt e D.J. Thiele, "Mechanisms for copper acquisition, distribution and regulation", ''Nat. Chem. Biol.'', 2008, '''4''' (3): 176–85.
* '''[[anglés|(en)]]''' Edward J. Massaro, ''Handbook of Copper Pharmacology and Toxicology'', Humana Press, 2002.
* '''[[francés|(fr)]]''' Jean-Louis Vignes, Anatole Khodan, Pierre Ailloud e Daniel Grass, "Une vie de cuivre", ''Bull. Un. Phys.'', 1987, vol. 91, n° 790-791, pp. 9-34.

=== Nòtas e referéncias ===
<div style="-moz-column-count:3; column-count:3;">
<references/>
</div>

[[Categoria:Element quimic]]