Veire la font de Tren

{{Revision|202401212154}}
[[Fichièr:Mt.fuji & bullet train - panoramio.jpg|vinheta|240x240px|Tren (Japon).]]
Un '''tren''', '''trin''', '''traïn''' (del [[latin]]: ''trahere''; per l'[[occitan ancian]]: ''trainar''), es un [[veïcul]] que circula sus [[ralh]]s e fa venir possible lo [[transpòrt ferroviari]]. Abitualament un tren consistís en un ensemble de veïculs connectats que son capables de se mòure ensemble lo long d'un [[camin de fèrre]] per carrejar de merças o de passatgièrs. Los axes dels vagons e locomotrices de camin de fèrre repausan sus una estructura rodanta nomenada [[bogi]]. La propulsion pòt venir de fonts diferentas. Sovent porgida per una [[locomotritz]] o per d'unitats multiplas autopropulsadas. Los trens mai modèrnes son propulsats per de locomotritz amb motors [[dièsel]] o electrics. Pels trens electrics la font d'alimentacion, l'[[electricitat]], es aducha per de cables aerians o de ralhs suplementaris. La font d'alimentacion tradicionala dels trens foguèt la [[vapor]], mas tanben los [[caval]]s, las [[còrda]]s o los [[cable]]s, la [[gravitat]], de mecanismes pneumatics e de turbinas de gas.

Lo Malhum Ferroviari Transeuropèu (sens [[Norvègia]], [[Soïssa]], [[Bulgaria]] e [[Romania]]) a una longor de {{unitat|199682|km}}, que {{unitat|100228|km}} electrificats.

== Istòria ==

=== Etimologia ===

[[Fichièr:Pasajeros al tren.jpg| left | 150px | thumb | Passatgers pujant al [[Arc (Renfe)|Arco García Lorca]]]] 
Lo mot «tren» es uèi ligat al camin de fèrre. Pasmens la siá origina es fluviala, perque qu'existissiá dejà longtemps abans l'invencion del camin de fèrre.

Aquel mot o son equivalent es gaireben lo meteis en [[anglés]], [[olandés]], [[castelhan]], [[catalan]] o [[italian]] que ven del [[francés]] ''trainer''. Quauquas lengas germanicas, mai que mai l'[[alemand]] e las lengas escandinavas, utilizan ''zug'', ''tåg'' e ''tog'', aparentat al [[vèrb]] anglés ''to tug'', que vòl dire traïnar.

=== Desvolopament tecnologic del tren dins l'istòria ===

Aquel faguèt mai per la transformacion del monde e de l'umanitat que tot autre mejan de transpòrt, dempuèi que la [[barca]] venguèt la [[nau]]. Foguèt pels continents çò que foguèt la [[nau]] pels oceans. Ara se pòt veire l'[[automobila]] e l'[[avion]] coma mejans de transpòrt de granda velocitat pertot sus la tèrra e dins lo cèl a, mas abans, la nau e lo tren permetèron a l'òme de conéisser e dominar lo monde. 

En un cort espaci de temps s'inventèt la [[ròda]] pauc abans la descobèrta que se podiá guidar un veïcul. Ambedós eveniments se passèron, segurament, en [[Mesopotamia]]. 

==== Origina possibla ====
[[Fichièr:5051 Earl Bathurst Cocklewood Harbour.jpg|thumb|300px|Locomotritz de vapor d'un tren de passatgièrs (Earl Bathurst)]] 

Los [[carri]]s anavan per de canèlas parallèlas cavadas dins los camins d'[[Ur (vila)|Ur]]. Los abitants lèu se mainèron qu'aquelas rainadas, quand èran prigondas, mantenián los veïculs sens sortir d'una senda e sens damejar los ostals al costat d'ont passavan, dins las estrechas carrièras de las vilas regadas per [[Tigre (riu)|Tigre]] e [[Eufrates]]. Mas tard cobriguèron las carrièras poscosas o enfangadas amb de lausas, daissant, exprès, las regas necessàrias perque los carris seguiscan un camin fixe. Cal pas oblidar que la [[carreta]] de quatre ròdas èra alavetz una invencion recenta, e que son [[ais]] posterior èra pas orientable. 
Foguèt l'epòca del veïcul guidat, mas pas encara aquela del camin munit de [[ralh]]s. Aquela idèa venguèt aprèp quand dins las vias rainada prigondament se pausèt, tot lo long, de troncs d'arbre partits per la mitat per evitar que las ròdas de las carretas s'enfanguen. Foguèron los primièrs ralhs. Sens dobte, aquel sistèma s'espandiguèt ont ploviá fòrça e ont la pèira mancava.
[[Fichièr:Berninabahn zwischen Lagalb und Ospizio Bernina im Winter.jpg | 225px | thumb | Los trens nos pòdon facilament portar a luòcs alunhats, çai la linha de [[Bernina]] Express en [[Soïssa]]]] 
En sa forma primitiva la ròda d'aquel sistèma semblava un rotlament, e, los troncs d'arbre en escaire ([[avet]]s o [[Melze]]s) clavats sus d'autres troncs pus corts en formant d'angles dreches constituissián la via de ralhs montats sus travèrsas. E mai se trobèt d'agulhas rudimentàrias.

==== A la Revolucion Industriala ====

Al {{Sègle|XIX|òc}}, en fòrça païses europèus comencèron a descobrir los vestigis d'aquel extraordinari [[Empèri Roman]] e apreissèron ciutats perfèitament traçadas amb sas fortificacions, espandits ostals de camp amb una espècia de calfatge central e aiga correnta, carrièras plan pavimentadas e tanben camins de pèiras dedicats per la circulacion de carretas amb de regas. Un d'aqueles camins se trobèt dins les Illas Britanicas, precisament ont s'enauçarà ben mas tard la gara de tren d'Abbeydore, a la frontièra d'[[Anglatèrra]] amb lo [[País de Galas]]. 

Lo camin de fèrre arribèt amb la Revolucion Industriala apareissent en Anglatèrra durant los sègles {{Romanas|XVIII}} e {{Romanas|XIX}}. Lo constructor de la primièra locomotiz lo 25 de julhet de 1814, que condiguèt mas tard en un tren, foguèt [[George Stephenson]]. 

Lo destin inicial de la locomotiz se passèt dins las minas de carbon. En sa primièra demostracion capitèt arrossegar una carga de quaranta tonas a una velocitat de sièis quilomètres per ora. 

En 1823, lo Parlament anglés aprovèt l'acte qu'assegurava a George Stephenson l'exclusivitat d'un projècte, que sa finalitat èra d'unir los vilatges de [[Stockton]] e [[Darlington]] per mejan d'una via ferrada.

== Tipes de trens ==
[[Fichièr:TGV Marseille-Strasbourg à Bourg-en-Bresse.JPG|thumb|right|240px|Tren de granda velocitat.]]
I a divèrses tipes de trens dessenhats per diferents usatges. Un tren pòt consistir en una combinason d'una o mas locomotoritz amb un o mas vagons i cada tren. Las [[via ferrada|vias ferradas]] pòdon èsser de diferentas largor. I a diferents tipes de trens: atmosferic, [[monorailh]], [[linha de granda velocitat|LGV]], [[maglev]], [[mètro pneumatic]], [[funicular]] e [[cremalhièra]].

Los trens pòdon transportar passatgièrs, marchandisas o èsser mixtes.

=== Trens de passatgièrs ===
[[Fichièr:InterCity2 - passenger car interior.jpg|thumb|Interior d'un vagon de tren de passatgièrs en [[Finlàndia]].]]
Un tren de passatgièrs es un veïcul de transports de viatjaires. Lo tren pòt èsser una unitat multipla autopropulsada, o una combinason de locomotritz amb vagons o veituras. Los trens viatjan entre estacions o garas, ont los passatgièrs embarcan e desembarcan. Dins la majoritat dels cases, los trens de viatjaires an en un orari establit e dreches d'ocupacion privilegiat de via suls dels trens de marchandisa.

==== Trens de longa distància ====
Los trens de longa distància viatjan entre diferentas [[vila]]s o [[region]]s e a vegadas entre diferents [[país|païses]]. A vegadas an un vagon restaurant per permetre als passatgièrs de manjar durant lo viatge. Lo tren de nuèch a vagons previst per dormir.

===== Tren de granda velocitat =====
[[Fichièr:Shinkansen 500 Kyoto 2005-03-19.jpg|thumb|right|Tren [[Shinkansen]] de la seria 500.]]
{{article detalhat|Tren de Granda Velocitat}}
Los trens de granda velocitat (TGV) son de trens que circulan a de velocitats mejanas superioras a 200&nbsp;km/h. Uèi ara lo material mobil pus modèrne pòt capiter lo 350 o 400&nbsp;km/h amb granda seguretat. Lo primièr tren de granda velocitat foguèt lo [[Japon|japonés]] [[Shinkansen]] (''tren bala'') que comencèt de foncionar en [[1964]]. Aqueles tipes de trens son competitius amb l'avion se la distància excedís pas 500 o 600&nbsp;km.

Per causa de seguretat aquel tipes de trens pòdon pas circular per vias convencionalas, mas sus de [[linha de granda velocitat|linhas de grandas velocitat]].

===== Maglev =====
{{Article detalhat|Maglev}}
Lo maglev es lo nom d'un tren que fonciona amb la tecnologia de la [[levitacion|levitacion magnetica]], e la principala diferéncia amb los trens convencionals es qu'existís pas de contacte entre lo veïcul e la via e aquò es possible amb l'usatge de camps magnetics. Per poder atenher la velocitat de 500&nbsp;km/h fa longtemps que i a de recèrcas en la tecnologia [[maglev]]. 

===== Tren interurban =====
Los trens interurbans son de trens qu'efectuan servici de connexion entre vilas. Pòdon èsser omnibus (arrèst dins totas las garas), express (arrèts dins las vilas pus grandas) o dirèctes (sens arrèst intermèdi).

===== Tren regional =====
Un tren regional es un tren que connècta vilatges e vilas, lo parcors es pus grans que aquel dels trens interurbans e es pas solament lo ligam entre los principals centres de populacion mas tanben servís el transit local.

==== Trens de corta distància ====
===== Tren de banlèga =====
Qualques vilas an de malhums de trens de banlèga que servisson una vila e son entorn. Aquel sistèma es utilizat en airals metropolitans per satisfar la nauta demanda. Qualques vagons an zònas sens sètis, per demorar de pè, cargar bicicletas. En qualques cases los trens pòdon èsser de doble estatge. 

===== Mètro =====
[[Fichièr:M3000.JPG|thumb|230px|Tren de la serie 3000 del [[mètro de Barcelona]].]]
{{article detalhat|Mètro}}
Los trens metropolitans, de transit rapid o mètro son de trens amb una granda frequéncia de passatge e son separats dels autres mòdes de transpòrt e i a pas de passatges de meteis nivèl. Los mètros poden èsser sosterrats a travèrs de tunèls per tota la ciutat, mas tanben pòdon èsser totalament en superficia, en viaducte o mixte.

===== Tramvia =====
[[Fichièr:London Tramways Horse tram.jpg|thumb|230px|Un tramvia tirat per cavals en 1890 a [[Londres]].]]
{{article detalhat|Tramvai}}
Un tramvai es un tipe de tren de mendre capacitat, es un veïcul unic o mai d'un connectats. Circulan per las carrièras de la vila, a vegadas separats d'autres modes de transpòrt o d'autres partejan l'espaci amb la circulacion automobila.

Actualament la granda majoritat de tramvais utilizan cables aèris amb font electrica mas qualques vilas (coma [[Bordèu]]) començan de far circular tramvias electrics sens cables.

===== Tren leugièr =====
{{article detalhat|Tren leugièr}}
Un tren leugièr es un tren qu'es a mièg camin entre un tramvia e un tren. A grandas frequéncias de passatge coma los mètros e a diferéncia d'aquel pòdon aver passatges de nivèl. 

===== Monoralh =====
{{article detalhat|Monorail}}

=== Trens de merças ===
[[Fichièr:WCML freight train.jpg|thumb|Un tren electric al [[Reialme Unit]]]]
[[Fichièr:BNSF 5350 20040808 Prairie du Chien WI.jpg|thumb|Un servici als [[Estats Units d'America]]]]
Es un tipe de tren destinat al transport de [[merça]]s o de materials. Uèi en Euròpa la majoritat de las merças son transportadas per transpòrt rotièr, mentre qu'als [[Estats Units d'America]] lo tren fa un usatge mai grans del trens de merças que de passatgièrs.

Lo transpòrt de merças per tren es fòrça economic, subretot quand cal transportar material a forra borra de grandas distàncias, e tanben es mas eficaç energeticament que lo transpòrt per rota. A partir de 32&nbsp;km los còstes del transport poirián èsser ja efectiu. 

Lo principal desavantatge del transpòrt ferroviari de merças es lo manca de flexibilitat. Per aquela rason, lo tren perdèt los clients qu'utilizavan aquel tipe de transpòrt per passar al transpòrt per rotaa, alara que los govèrns encoratjan l'utilizacion dels trens de merças.

=== Autres tipes de trens ===
En mai dels trens de passatgièrs e de merças, i a d'autres tipes de tren que s'utilizan per la construccion, mantenença e ensag pendent la construccion de las linhas de camin de fèrre. En [[Soïssa]] existís de trens d'urgéncias que s'utilizan en cas d'encendis dins los tunèls. 

Los trens de trabalh consistisson en trens equipats amb motors per capitar operacions coma manipular, tractar, ensajar catenàrias, qualques uns son equipats de gruas, etc.

== Cronologia dels recòrds de velocitat ==

* 1{{er}} octobre del 1964: inauguracion de la linha Tokaido [[Shinkansen]], en [[Japon]] comença l'èra de la granda velocitat ferroviària. Creacion dels legendari ''trens bala'' que unís [[Tòquio]] a [[Osaka]].

* 6 de març de 1974: [[Jòrdi Pompidor]] decidís dins son darrièr conselh dels ministres de crear un tren de granda velocitat en [[França]].

* 26 de febrièr de 1981: lo [[TGV]] despassa la velocitat de 380&nbsp;km/h, batent lo recòrd de velocitat sus linha ferrada. 

* 22 de setembre de 1981: [[François Mitterrand]] inaugurèt los 417 km de la linha [[TGV]] entre [[París]] e [[Lion]].

* 18 de mai de 1990: Una unitat del [[TGV]]-Atlantic circula a 515&nbsp;km/h, fixant un nòu recòrd mondial de velocitat que demorèt pendent 17 ans.

* 2 de junh de 1991: Alemanha inaugura lo primièr servici regular de l'[[InterCityExpress]] (ICE) entre [[Hamburg (estat)|Hamburg]] e [[Munic]].

* 13 d'abril de 1992: [[Espanha]] inaugura sa primièra linha de granda velocitat de [[Sevilha]] a [[Madrid]] amb los trens [[AVE]], derivats del TGV francés.
 
* 14 de novembre de 1994: Lo primièr [[Eurostar]] percorrís l'[[Eurotunèl]] jos la [[Marga (mar)|Marga]] i realiza en tres oras son primièr viatge comercial entre [[París]] e [[Londres]].

* 3 de Junh de 1998: Accident amb victimas mortalas dins un tren de granda velocitat. Un [[ICE]] alemand tusta a 200&nbsp;km/h un pont: 101 mòrts e 88 ferits.

* 29 de genièr del 2001: [[Itàlia]] e [[França]]signan un acòrdi per unir [[Lion]] amb [[Turin]] amb una linha de granda velocitat. Circulacion prevista en 2015 e per aquò far cal construir un tunèl internacional de 52 km jols [[Alps]].

* 3 d'abril de 2007: Una unitat V-150 (de dos estatges) del [[TGV]] francés capita 574&nbsp;km/h sus la linha [[París]]-[[Estrasborg]], batent lo recòrd de velocitat sus ralh.

== Galariá ==
<center><gallery caption="Tren" widths="180px" heights="120px" perrow="3">
File:ID_diesel_loco_CC_201-05_060327_4217_kta.jpg|GE U20C in [[Indonèsia]], #CC201-05
File:Diesel locomotive CC 203 22 at Gambir Station.jpg|GE U20C "Full-Width Cabin" in Indonesia, #CC203-22
File:ID_diesel_loco_CC_204-06_060403_2512_mri.jpg|GE U20C full computer control locomotive in Indonesia, #CC204-06
[...]
</gallery></center>


== Annèxas ==

=== Bibliografia ===
* {{ca}} {{Cite book|títol=Quan el vapor movia els trens: la fabricació de locomotores per la Maquinista Terrestre i Marítim|cognòm=Riera i Tuèbols|nom=Santiago|editor=Marcombo, S.A|an=1998|isbn=84-267-1160-X}}
* {{Es}} {{Cite book|títol=Historia del levantamiento, guerray revolucion de España|volum=2|an=1836|autor1=Jose Maria Queypo de Llano Ruiz de Saravia Conde de Toreno|autor2=José María Queipo de Llano Ruiz de Saravía|editorial=Bibliotèca Nacionala d'Austria}}
* {{Fr}} {{Cite book|nom1=Hanitra|cognòm1=Randrianasolo-Rakotobe|cognòm2=Ledjou|nom2=Jean-Michel|títol=Des réseaux et des hommes : les Suds à l'heure des technologies de l'information et de la communication|editor=Karthala|isbn=9782811108205|an=2013}}

=== Ligams extèrnes ===
* {{Ligam web|lenga=ca|títol=Federació Catalana d'Amics del Ferrocarril|url=https://www.fcaf.cat/portal/}}
* {{Ligam web|url=http://www.aafcb.org|lenga=ca|títol=Associació d'Amics del Ferrocarril de Barcelona}}

=== Articles connèxes ===
* [[Mètro]]
* [[Tramvai]]

{{1000 fondamentals}}

[[Categoria:Tren| ]]