Gardana
|
Vila d'Occitània | 
|
|
Gardana
Gardanne | ||
|---|---|---|
 | ||
| La vila vièlha vista del tuc dels Fraires, d'ont l'a pintada Pau Cesana. | ||
| ||
| ||
| Geografia fisica | ||
| ||
| Coordenadas | 43° 27′ 19″ N, 5° 28′ 36″ E | |
| Superfícia | 27,02 km² | |
| Altituds · Maximala · Mejana · Minimala |
387 m 200 m 170 m | |
| Geografia politica | ||
| País |  Provença | |
| Estat |  França | |
| Region 93 |
Provença Aups e Còsta d'Azur  | |
| Departament 13 |
Bocas de Ròse  | |
| Arrondiment 131 |
Ais de Provença | |
| Canton 1310 |
Gardana | |
| Cònsol | Roger Meï (PCF) (2014-2020) | |
| Geografia umana | ||
| Populacion Populacion totala (2018) |
21 376 ab.  21 714 ab. | |
| Densitat | 734,42 ab./km² | |
| Autras informacions | ||
| Gentilici | Gardannaises, Gardannais (en francés) | |
| Còde postal | 13120 | |
| Còde INSEE | 13041 | |
| www.ville-gardanne.fr | ||
.svg)
Gardana (Gardanne en francés) es una comuna provençala situada dins lo departament dei Bocas de Ròse e la region de Provença-Aups-Còsta d'Azur. Situada au centre dau Bacin Minier de Provença, es vengut un centre de l'industria pesuca provençala a la fin dau sègle XIX.
Toponimia
[modificar | Modificar lo còdi]Lo nom Gardana vendriá de gart, un mot d'origina germanica que significava « jardin », e d'ana, un mot latin que designava de paluns ò de l'aiga. Seriá estat donat a l'endrech per senhalar de tèrras drudas.
Geografia
[modificar | Modificar lo còdi]Gardana si situa a 15 km au sud d'Ais e a 25 km au nòrd de Marselha. Son territòri es devesit en plans separats per la vau cavada per lo riu Sant Pèire, un afluent de Lar. Lo clima de l'endrech es de tipe mediterranèu. L'organizacion de la vila es relativament simpla. Au sud-èst, si tròba una seuva mediterranèa. La vila ocupa lo centre dau territòri comunau e lo nòrd-oèst es una zòna mens ben definida amb de zònas agricòlas, de seuvas pichonas e de sectors industriaus. Lei departamentalas D6 e D7, orientadas lòng d'un aisse èst-oèst, son lei dos aisses principaus que permèton de liar la vila au rèsta dau departament. L'element pus remarcable de la geografia de Gardana es sa posicion centrala dins lo bacin minier de Provença. D'efiech, lo sòu de la comuna contèn de quantitats importantas de lignit. Lo jaciment foguèt esplechat dau sègle XV au començament dau sègle XXI e sei resèrvas son encara estimadas a au mens 50 milions de tonas[1].
Gardana foguèt una vila pichona fins a la fin dau sègle XIX amb una populacion compresa entre 2 000 e 3 000 abitants. Aquò cambièt amb l'industrializacion e la ciutat conoissèt una creissença demografica regulara durant tot lo sègle XX passant de 3 042 estatjants en 1896 a 21 062 en 2006. Dempuei aquela data, la populacion es establa a l'entorn de 21 000 personas. La part de retirats, d'emplegats e d'obriers i èra important e lo revengut generau deis estatjants es inferior a aqueu dau departament.
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]De la Preïstòria a l'industrializacion
[modificar | Modificar lo còdi]La preséncia umana sus lo territòri es probablament anciana coma va mòstra la preséncia d'un site neolotic datat de 4 000 avC. Pasmens, la formacion de la vila actuala sembla de començar durant lo periòde medievau. D'efiech, un castrum es mencionat dins lo cartulari de Sant Victor au sègle XI. Èra lo centre d'una senhoriá de Gardana que foguèt tenguda per divèrsei familhas noblas. Pasmens, tre lo sègle XIII, leis abitants avián obtengut lo drech d'aver de magistrats comunaus per defendre e revendicar de privilègis e de libertats. En 1454, lo domeni passèt sota lo contraròtle dirècte dau Rèi Rainier que l'administrèt fins a sa mòrt en 1480. Li bastissèt un castèu, probablament situat a proximitat de la comuna actuala, e i organizèt de fèstas e de partidas de caça. L'utilizèt tanben per susvelhar lei trabalhs agricòlas e l'endrech, considerat coma un « tenement modal », participèt a la difusion de tecnicas modèrnas dins la region.
Puei, la vila passèt sota lo contraròtle de l'Ostau de Forbin, una importanta familha de l'aristocracia provençala. Son cap pus famós es Glaudi de Forbin (1656-1733), un important corsari au servici de Loís XIV. En 1676, leis estatjants obtenguèron lo drech de crompar la senhoriá per 134 000 liuras. Aquò permetèt a la comunautat de s'afranquir de la tutèla senhoriau. Es egalament a aquela epòca qu'apareissèron lei premierei minas de carbon. La manca de fusta, quasi generala dins la region, favorizèt aquela activitat.
Lo periòde industriau
[modificar | Modificar lo còdi]A partir deis ans 1820, lei minas s'industrializèron amb lo cavament de potz verticaus e l'introduccion de tecnicas modèrnas[2]. Pasmens, la produccion demorèt febla fins a l'installacion de pompas alimentadas per de maquinas de vapor en 1830. L'industrializacion de Marselha sostenguèt la produccion car leis usinas installadas dins la Ciutat Focèa (fabricas d’òli, sabonariás...) avián de besonhs energetics importants. Enfin, per reglar lo problema deis inondacions recurrentas dins lei galariás, foguèt dubèrta en 1889 la galariá de la mar per permetre l'evacuacion dirècta deis aigas dins la Mediterranèa[3].
En 1893, la Companhiá dei Produchs Quimics d'Alès e de Camarga – la futura Pechiney – fondèt una usina d'alumini dins la vila. La meteissa annada, lo potz Biver foguèt creat a l'iniciativa d'Ernest Biver, un engenhaire bèlga. Un vilatge, dich Biver en omenatge a son fondator, foguèt bastit a l'entorn dau potz que venguèt lo centre principau de la produccion de carbon. L'integracion de Biver au sen de Gardana foguèt pas simpla e existisse totjorn una rivalitat entre lei dos ensembles, mai que mai dins lo domeni esportiu. Aquela industrializacion foguèt a l'origina d'una importanta creissença de la populacion que passèt de 3 000 abitants a la fin dau sègle XIX a 21 000 au començament dau sègle XXI. Una centrala termica, dicha Centrala Termica de Provença, foguèt construcha per completar lo complèx industriau de Gardana. Pasmens, l'esplecha dau carbon foguèt arrestada en 2003 e la centrala conoisse de dificultats per s'adaptar a de combustibles fossils mens polluents. De son caire, l'usina d'alumuni a de problemas financiers recurrents dempuei leis ans 2000. De mai, son existéncia es contestada per una partida dei populacions dei Bocas de Ròse en causa de la natura fòrça polluenta de seis activitats[4]. Pasmens, coma es la darriera usina de produccion d'alumini implantada sus lo territòri francés, es regularament sauvada per leis autoritats.
-
Lo potz Ernest Biver -
Una galariá dau potz Biver -
Crassiers de Biver en 2001 -
Au nivèu politic, la vila foguèt dirigida per de cònsols socialistas ò comunistas. En particular, lo comunista Roger Meï la dirigissèt de 1977 a 2020. Coma per d'autrei comunas dei Bocas de Ròse, aquò permetèt la construccion d'infrastructuras collectivas de remarca. Pasmens, l'influéncia dau Partit Comunista Francés demenissèt pauc a pauc amb la disparicion dei populacions obrieras. La sarradura dei minas accelerèt lo movement a Gardana qu'elegissèt un premier cònsol de drecha, Hervé Granier, en 2020 per lo premier còp dempuei la Segonda Guèrra Mondiala.
Cultura
[modificar | Modificar lo còdi]En causa de son passat industriau e minier, Gardana a sustot un patrimòni arquitecturau marcat per la produccion de carbon. Si la màger part deis installacions son estadas destruchas, quauqueis elements de remarca son estats gardats per remembrar aqueu periòde (potz Z, potz Yvon Morandat...). Pasmens, se Gardana foguèt pas una vila importanta avans lo sègle XIX, son patrimòni arquitecturau ancian presenta quauquei monuments particulars coma lo parvalhon de caça dau Rèi Rainier qu'es una bastida construch entre 1573 e 1583 per un conselhier dau Parlament d'Ais. Au sègle XIX, avans son industrializacion massisa, lo vilatge inspirèt tanben plusors pinturas de Pau Cesana.
-
-
-
Pintura de Gardana de Pau Cesana -
Pintura de Gardana de Pau Cesana -
Pintura de Gardana de Pau Cesana -
Pintura de Gardana de Pau Cesana
_-_Crop.jpg)
_-_Paul_C%C3%A9zanne.jpg)
Annèxas
[modificar | Modificar lo còdi]Liames intèrnes
[modificar | Modificar lo còdi]Personalitats liadas a la comuna
[modificar | Modificar lo còdi]- Biver (Ernest), engenhaire.
- Forbin (Glaudi de) (1656-1733), corsari, còmte e militar.
- Meï (Roger), premier cònsol e deputat.
Bibliografia
[modificar | Modificar lo còdi]- (fr) Gueules noires de Provence : le bassin minier des Bouches-du-Rhône (1744-2003), Jean Laffitte, 2005.
- (fr) Gilbert Bagnis, Des compagnies minières aux houillères de Provence, 1990.
- (fr) A. Dheilly e B. Brigati, Galerie de la Mer : plan d'action 2011-2012, BRGM, 2011.
Nòtas e referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ Les combustibles minéraux solides : charbon, lignite, BRGM.
- ↑ (fr) L'industrialisation du bassin minier des Bouches-du-Rhône (1805-1883) », dins Territoires européens du charbon, pp. 75-89.
- ↑ (fr) Gilbert Bagnis, Des compagnies minières aux houillères de Provence, 1990, p. 269.
- ↑ Fau nòtar que lei bacins de fanja roja, substància fòrça toxica, son puslèu situats sus lo territòri de la comuna de Boc.
.svg){kind=small}