ਰੂਮੀ

ਰੂਮੀ

ਮੌਲਾਨਾ ਜਲਾਲ-ਉਦ-ਦੀਨ ਰੂਮੀ (30 ਸਤੰਬਰ 1207 - 17 ਦਸੰਬਰ 1273) ਫਾਰਸੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਲੇਖਕ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਸਨਵੀ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਯੋਗਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੂਫੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਨੱਚਦੇ ਸਾਧੂਆਂ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਰੂਮੀ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਮੂਲ ਨਿਵਾਸੀ ਸਨ ਪਰ ਮਧ ਤੁਰਕੀ ਦੇ ਸਲਜੂਕ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ ਅਤੇ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਚਨਾਵਾਂ ਰਚੀਆਂ। ਕੋਨਿਆ (ਤੁਰਕੀ) ਵਿੱਚ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋਇਆ ਜਿਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਬਰ ਇੱਕ ਮਜ਼ਾਰ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈਂਦੀ ਗਈ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਸਾਲਾਨਾ ਜਸ਼ਨ ਅਣਗਿਣਤ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦੇ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਰੂਮੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮਸ ਤਬਰੇਜੀ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਮਸਤਾਨਾ ਰੰਗ ਭਰ ਆਇਆ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਗ੍ਰਿਹ (ਦੀਵਾਨ) ਨੂੰ ਦੀਵਾਨ - ਏ - ਸ਼ਮਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਜੀਵਨ

ਜਲਾਲ-ਉਦ-ਦੀਨ ਰੂਮੀ ਦੀ ਸੂਫ਼ੀ ਮਹਿਫ਼ਲ

ਮੌਲਾਨਾ ਜਲਾਲ-ਉਦ-ਦੀਨ-ਮੁਹੰਮਦ ਰੂਮੀ ਦਾ ਜਨਮ ਖੁਰਾਸਾਨ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਬਲਖ (ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ) ਵਿਚ 6 ਰਬੀਆ-ਉਲ-ਅਵਲ 604 ਹਿਜਰੀ (30 ਸਤੰਬਰ 1207) ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ਼ੇਖ ਬਹਾਉੱਦੀਨ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਦੁੱਤੀ ਪੰਡਤ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੁਣਨ ਅਤੇ ਫਤਵੇ ਲੈਣ ਫਾਰਸ ਦੇ ਵੱਡੇ - ਵੱਡੇ ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਆਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸਮਰਾਟ ਨਾਲ ਮੱਤਭੇਦ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਲਖ ਨਗਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਤਿੰਨ ਸੌ ਵਿਦਵਾਨ ਮੁਰੀਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਬਲਖ ਤੋਂ ਰਵਾਨਾ ਹੋਏ। ਜਿੱਥੇ ਕਿਤੇ ਉਹ ਗਏ, ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਿਲੋਂ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਫ਼ਾਇਦਾ ਉਠਾਇਆ। ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸੰਨ 610 ਹਿਜਰੀ ਵਿੱਚ ਉਹ ਨੀਸ਼ਾਪੁਰ ਨਾਮਕ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜੇ। ਉੱਥੇ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਦਵਾਨ ਖਵਾਜਾ ਫਰੀਦਉੱਦੀਨ ਅੱਤਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਏ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਾਲਕ ਜਲਾਲ-ਉਦ-ਦੀਨ ਦੀ ਉਮਰ 6 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ। ਖਵਾਜਾ ਅੱਤਾਰ ਨੇ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, "ਇਹ ਬਾਲਕ ਇੱਕ ਦਿਨ ਜ਼ਰੂਰ ਮਹਾਨ ਪੁਰਖ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਵੇਖ-ਰੇਖ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਨਾ ਛੱਡਣਾ।" ਖਵਾਜਾ ਅੱਤਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਰੰਥ ਮਸਨਵੀ ਅੱਤਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਪੀ ਵੀ ਬਾਲਕ ਰੂਮੀ ਨੂੰ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀ।

ਉੱਥੋਂ ਭ੍ਰਮਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਬਗਦਾਦ ਪੁੱਜੇ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਉੱਥੇ ਰਹੇ। ਫਿਰ ਉੱਥੋਂ ਹਜਾਜ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਲਾਇੰਦਾ ਪੁੱਜੇ। 18 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਰੂਮੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਇੱਕ ਉੱਚੀ ਕੁਲ ਦੀ ਕੰਨਿਆ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਖਵਾਜਰਜਮਸ਼ਾਹ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹ ਅਲਾਉਦੀਨ ਕੈਕਬਾਦ ਰਾਜਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਭੇਜਕੇ ਸ਼ੇਖ ਬਹਾਉੱਦੀਨ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ। 624 ਹਿਜਰੀ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤ ਸਹਿਤ ਕੌਨਿਆ ਗਏ ਅਤੇ ਚਾਰ ਸਾਲ ਤੱਕ ਇੱਥੇ ਰਹੇ। 628 ਹਿਜਰੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ।

ਰੂਮੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਜਮਾਨੇ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਚੇਲੇ ਸਯਦ ਬਰਹਾਨਉੱਦੀਨ ਕੋਲੋਂ ਪੜ੍ਹਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਦਮਿਸ਼ਕ ਅਤੇ ਹਲਬ ਦੇ ਵਿਦਿਆਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਲੱਗਭੱਗ 15 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਵਾਪਸ ਪਰਤੇ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਚਾਲ੍ਹੀ ਸਾਲ ਦੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਤੱਦ ਤੱਕ ਰੂਮੀ ਦੀ ਪੰਡਤਾਈ ਅਤੇ ਸਦਾਚਾਰ ਦੀ ਇੰਨੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਦੇਸ਼ - ਦੇਸ਼ਾਂਤਰਾਂ ਤੋਂ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੁਣਨ ਆਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਰੂਮੀ ਵੀ ਰਾਤ - ਦਿਨ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁਮਾਰਗ ਵਿਖਾਉਣ ਅਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਇਸ ਅਰਸੇ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੇਂਟ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਾਧੂ ਸ਼ਮਸ ਤਬਰੇਜ ਨਾਲ ਹੋਈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰੂਮੀ ਨੂੰ ਅਧਿਆਤਮ - ਵਿਦਿਆ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਗੁਪਤ ਰਹੱਸ ਦੱਸੇ। ਰੂਮੀ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਕਿ ਰਾਤ-ਦਿਨ ਸਵੈ ਅਧਿਆਨ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾ ਵਿੱਚ ਨੱਥੀ ਰਹਿਣ ਲੱਗੇ। ਉਪਦੇਸ਼, ਫਤਵਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਣ-ਪੜਾਉਣ ਦਾ ਸਭ ਕੰਮ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਗਤਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨੇ ਇਹ ਹਾਲਤ ਵੇਖੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਦੇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸ਼ਮਸ ਤਬਰੇਜ ਨੇ ਰੂਮੀ ਉੱਤੇ ਜਾਦੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਸ਼ਮਸ ਤਬਰੇਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਇਸ ਦੁਸ਼ਕਰਮ ਵਿੱਚ ਰੂਮੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਬੇਟੇ ਇਲਾਉੱਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਦਾ ਵੀ ਹੱਥ ਸੀ। ਇਸ ਹੱਤਿਆ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੋਗ ਛਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹਤਿਆਰਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਰੋਸ਼ ਅਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਰੂਮੀ ਨੂੰ ਇਸ ਦੁਰਘਟਨਾ ਨਾਲ ਅਜਿਹਾ ਦੁੱਖ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਉਦਾਸੀਨ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਏਕਾਂਤਵਾਸ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਚੇਲੇ ਮੌਲਾਨਾ ਹਸਾਮਉੱਦੀਨ ਚਿਸ਼ਤੀ ਦੇ ਜੋਰ ਦੇਣ ਉੱਤੇ ਮਸਨਵੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਉਹ ਬੀਮਾਰ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਫਿਰ ਤੰਦੁਰੁਸਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੇ। 672 ਹਿਜਰੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਹ 68 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਜ਼ਾਰ ਕੌਨਿਆ ਵਿੱਚ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ।

ਕਵਿਤਾ

ਰੂਮੀ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਮ ਅਤੇ ਰੱਬ ਭਗਤੀ ਦਾ ਸੁੰਦਰ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁਸਨ ਅਤੇ ਖ਼ੁਦਾ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਮਸ਼ੂਕ ਚਿ ਆਫਤਾਬ ਤਾਬਾਂ ਗਰਦਦ।
ਆਸ਼ਕ ਬੇ ਬਰਾਬਰ - ਏ - ਜੱਰ - ਏ - ਗਰਦਾਨ ਗਰਦਦ।
ਚਿਹ ਬਾਅਦ - ਏ - ਬਹਾਰ - ਏ - ਇਸ਼ਕ ਜੋਂਬਾਂ ਗਰਦਦ।
ਹਰ ਸ਼ਾਖ ਦੇ ਖੁਸ਼ਕ ਨੀਸਤ, ਰਕਸਾਂ ਗਰਦਦ।

(ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਸੂਰਜ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਲਕੇ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਆਸ਼ਿਕ ਘੁੰਮਦੇ ਹੋਏ ਕਣਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਹਵਾ ਹਿਲੋਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਹਰ ਸ਼ਾਖ ਜੋ ਸੁੱਕੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਨੱਚਦੇ ਹੋਏ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਦੀ ਹੈ)