Yatu
.jpg)
Ing Yatu (simbulu: .svg){kind=small}
) ing planeta nung nukarin tamu mabibye. Metung ya mu ing kayang Bulan. Balang atlung dalan, anam a pulu’t limang (365) aldo, dudurut ya iti king Aldo. Ing Aldo ing babye salang saslag king Yatu.
Uling king pamandurut ning Yatu, itang metung nang dake atyu king masala neng aldo at at king maralumdum neng bengi. Ustung ustu mu ing aslag ning aldong miraras king Yatu, ba yang e sobrang dimilang mangaskad ya o maging yelu itang kayang danum, at e ne man sobrang paling mukal iti at maging singo. Keraklan king dake nang makalwal ning yatu mitatakpan malat a danum, detang kadayatmalatan. Atin yang anam a kontinenting makatas kareng kadayatan at bibilug king gabun. Dakal muring mas mangalating isla.
Makatakap lang yelu deng pole (danggut) ning yatu uling mas ditak ing aslag ning aldong miraras karela kesa karelang aliwang lugal.
Uling king páling ibat king aldo, magi lang singo deng kadayatan, a maging biga, at alilan da ing panaun (weather). Lalto la reng ilug nung nu mibabagsak ing uran king gabun, at uli na niti madudukit ya at mikakaporma ing gabun.
Ing Yatu mu kabud ing lugal nung nukarin ating Bye. Malilyari iti uling king kayang danum a atyu king estadung likidu (liquid). Disyertu ing aus da kareng lugal nung nukarin pekaditak ing uran. Ditak la mu reng mabibye kareng disyertu.
Makakiling yang bagya ing Yatu kabang dudurut ya king aldo. Uli na niti, ating panaun a mas dakal ya akukwang pali ning aldo ing north pole, at anam a bulan kaybat na niti, ing south pole naman. Ini ing panibatan da reng apat a panaun (season) a kaleldo (summer), kalugus (autumn), karimlan (winter) ampong kasibul (spring).
Atin yang bunduk ampong bulkan ing Yatu. Lalto la reti uling king pamangalo da reng mangapáling batung a malalam pangabili king kilub ning Yatu. Patye gagalo la reng batu, neng kai ating ayun a pagalo king gabun.
Nung nukarin ya menibat ing Yatu
[mag-edit | alilan ya ing pikuwanan]Melalang ya ing Yatu manibat king metung a pitpit a mabilug a gawa king gas ampong alikabuk manga 4.55 bilyung banwa na ing milabas.
Ing gravity (ing puwersang mibubuklud king eganaganang bage at sangkan ot e la misasalbag)a ing mitipun ketang gas ba yang maging bola ning melasong batung paragul nang paragul.
Bagya-bagya yang merimla ing bolang iti kilub ning milyun-milyung banwa.
Limbug lang ketang malalam a dake ning bola detang sangkap a [[Dense|mabayat] at meging libutad o busal (core) a gawa king mapaling batung mabayat (dense). Mitagan no man king babo detang mas mayan a sangkap. Merimla la reti at megi lang masyas at mabatung crust (dakeng makalwal a peka-“balat”). Megi no mang angin detang gas a mitagan ketang kilwal ning crust.
Kaybat, ating metung a planetang kasindagul ning Mars a misapung king Yatu, at mibalugse la king kalawakan deng mapilan a pirasu na niti. Mesira ya ing Yatu, at megi yang pasibayung melasong batu.
Kaybat dang misapungan deng planeta, dakal a pira-pirasung batu ampong alikabuk dudurut kingYatu at migpormang Ring. Bagya-bagya, mipunggul-punggul la reting ring at king lambatan, ilang meging Bulan.
Malapit yang malapit kanita ing Bulan king Yatu kesa ngeni. Mas mabilis ya ring dumurut ing yatu, anya mas makuyad la reng aldo (ala la pang apulung oras).
King palage da reng aliwang scientist, migumpisa na ing bye bayu milyari itang pamisapung, oneng halus melipul iti.
Iting pamisapung ing sangkan nung bakit alus pareu ya idad ing Bulan king Yatu.
Lilinawan na murin niti nung bakit e gawa king bakal ing libutad ning Bulan, a ya sang milyari nung megawa yang dili king aliwang lugal, saparadu king Yatu.
Anyang merimla ya ing yatung mas mababa king 100 0C (212 oF), migumpisang manabu anting uran ing singung atyu king babo ning [[:en:atmosphere|atmospera o angin a makapadurut king yatu. Kinatmu lang danum deng aspak ketang masyas a crust, at megi lang ilug, dayatan at dayatmalat o dagat king babo ning Yatu.
Lon la rin deni
[mag-edit | alilan ya ing pikuwanan]
| Deng bageng atyu king Sistemang solar |
|---|
| Merkúriu • Sulundagis • Yatu • Marti • Húpiteru • Saturnu • Uránu • Neptúnu • Pluton |
| Aldo – Bulan – Deng kometa – Deng asteroyde |