Górnośląskie Koleje Wąskotorowe: Różnice pomiędzy wersjami

Ich powstanie w połowie XIX wieku zostało uwarunkowane niewydolnością ówczesnego systemu transportu towarów, który opierał się na drogowym przewozie konnym (przez tzw. wekturantów). W naturalny sposób GKW łączyły ze sobą autonomiczne wąskotorowe [[kolejKolej przemysłowa|koleje wewnątrzzakładowe]] poszczególnych kopalń, hut i innych fabryk. Niezależnie od GKW, poszczególne przedsiębiorstwa tworzyły własne linie i sieci kolejowe, np. linia [[Linia wąskotorowa Gliwice – Racibórz|Gliwice Trynek – Rudy – Racibórz]], czy sieć kolei łącząca zakłady koncernu [[Georg von Giesches Erben|Giesches Erben]] w rejonie Szopienic. Większość prywatnych kolei miała zapewnione połączenie z siecią publicznych GKW. Niektóre z nich, jak np. linię Gliwice Trynek – Rudy – Racibórz zostały organizacyjnie przyłączone po II wojnie światowej do Górnośląskich Kolei Wąskotorowych [[Polskie Koleje Państwowe|Polskich Kolei Państwowych]]<ref>{{Cytuj książkę | tytuł = Tramwaje w Polsce | inni = Justyna Żurawicz (red.) | wydawca = Dom Wydawniczy Księży Młyn | miejsce = Łódź | data = 2013 | strony = 75 | isbn = 978-83-7729-215-0}}</ref>.

Górnośląskie Koleje Wąskotorowe pełniły funkcję kolei znaczenia miejscowego, tj. większość ładunków zostałabyła nadawana do i ze stacji w obrębie własnej sieci. zZ wyjątkiem typowo pasażersko-towarowej linii Gliwice Trynek – Rudy – Racibórz, GKW w zasadzie nie służyły transportowi osób. Incydentalne przypadki przewozów pasażerskich miały miejsce zaraz po [[II wojna światowa|II wojnie światowej]] między Katowicami a Tarnowskimi Górami oraz w pewnych okresach między oddziałami zakładów przemysłowych. Na linii rudzkiej do 1991 roku prowadzono regularne przewozy pasażerskie między Gliwicami a Rudami i Raciborzem. W latach 70. XX wieku uruchomiono próbnie rozkładowe pociągi turystyczne łączące Bytom z [[Jezioro Chechło-Nakło|Zalewem Nakło-Chechło]] w Miasteczku Śląskim. Szybko z nich zrezygnowano, najprawdopodobniej z uwagi na odbywający się operatywnie intensywny ruch towarowy kolidujący z ruchem pasażerskim wymagającym regularnego rozkładu jazdy oraz wyjątkowo duże zainteresowanie przewyższające zdolność przewozową. Do pomysłu powrócono w 1993 roku, kiedy ponownie uruchomiono połączenie turystyczne na tej samej trasie. Wkrótce relację wydłużono aż do Siemianowic Śląskich. Obecnie GKW funkcjonują tylko jako kolej turystyczna. Uważane są za najstarszą nieprzerwanie funkcjonującą kolej wąskotorową na świecie<ref name=stal/>.

Na kolei przyjęto typowy prześwit toru 785&nbsp;mm (30 [[cal]]i pruskich)<ref name=stal>{{cytuj pismo|autor=Paweł Jakuboszczak|tytuł=150 lat Górnośląskich Kolei Wąskotorowych|czasopismo=Stalowe Szlaki|wolumin=nr 2/2014 |wydanie=119|strony=9}}</ref>. Należy odnotować, że oprócz publicznych i prywatnych kolei wąskotorowych oraz połączonych z nimi bocznic i kolei wewnątrzzakładowych o prześwicie 785&nbsp;mm, na Górnym Śląsku istniały też koleje wąskotorowe o innym prześwicie. Służyły transportowi wewnątrzzakładowemu (na zwałowiska odpadów, w cegielniach itp.) lub jako naziemne koleje górnicze obsługujące prawie każdy wydobywczy lub materiałowy szyb kopalniany. Najczęściej spotykane prześwity to: 600&nbsp;mm, 630&nbsp;mm, 800&nbsp;mm, 900&nbsp;mm, 1050&nbsp;mm. Nierzadko jeden zakład posiadał kilka systemów wąskotorowych o różnych szerokościach toru. Ponadto w [[Park Śląski|Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku w Chorzowie]] zbudowano wąskotorową [[Kolej parkowa w Parku Śląskim|kolej parkową]]. Nie były one połączone z siecią GKW.

Pierwotna sieć zbudowana została przez [[Kolej Górnośląska|Towarzystwo Kolei Górnośląskiej]] w latach 1851-18571851–1857. Początkowo część ruchu była obsługiwana przez zaprzęgi konne. W latach 1851-18521851–1852 powstało kilka oddzielnych odcinków między zakładami przemysłowymi, o łącznej długości 35&nbsp;km. Za datę ich uruchomienia przyjmuje się 1853 rok<ref name=stal/>. W latach 1854-18571854–1857 zbudowano dwa podstawowe odcinki [[Tarnowskie Góry]] – [[Wirek]] (25&nbsp;km) i [[Bytom Karb]] – [[Bogucice]] – [[Zawodzie (Katowice)|Huta Kunegunda]] (15&nbsp;km), przez co powstała zorganizowana sieć łącznej długości ok. 75&nbsp;km. Przewożono wówczas ok. 250 tys.000 ton towarów rocznie<ref name=mt>Krzysztof Soida: „Wąskotorowe drogi: koleje polskie” w: Młody Technik nr 5/1986, s. 7-10.</ref>. Sieć kolejowa była początkowo [[dzierżawaDzierżawa|dzierżawiona]] przez [[Rudolf Pringsheim|Rudolfa Pringsheima]]. 1 marca 1884 koleje górnośląskie przeszły na własność [[Królestwo Prus|Królestwa Prus]]<ref name=mt /> i były dalej rozbudowane przez państwowy zarząd kolejowy ([[Pruskie koleje państwowe|KPEV]]). W 1887latach r.1899–1901 powstałaprzedsiębiorstwo tramwajowe odrębnazbudowało linialinię [[Trynek (Gliwice)|Gliwice Trynek]] – [[Rudy (województwo śląskie)|Rudy]] – [[Racibórz]] (48&nbsp;km)<ref name=mt />. W 1901 roku długość linii sięgnęła 169&nbsp;km<ref name=stal/>. System Górnośląskich Kolei Wąskotorowych został podzielonyrozdzielony naw kilku miejscach granicą państwową w konsekwencji skutekprzyznania podziałuczęści Górnego Śląska pomiędzyPolsce Polskęw 1922&nbsp;r. Jako że zarząd, warsztaty naprawcze i Niemcygłówne węzły pozostały w 1922Bytomiu r.w Wrazgranicach zNiemiec, kryzysemkonieczna gospodarczymokazała się budowa dodatkowych odcinków łączących północną, zahamowałowschodnią toi rozwójpołudniową koleiczęść sieci po polskiej stronie w okresie międzywojennym<ref name=mt />. CzęściW odróżnieniu od większości kolei byływąskotorowych zarządzanych wówczas przez samorządy lokalne GKW znalazły się wówczas pod państwowymi zarządami kolejowymi [[Rzesza|Rzeszy Niemieckiej]] ([[Deutsche Reichsbahn|DR]]) i [[Polska|Polski]] ([[Polskie Koleje Państwowe|PKP]]).

Po 1945 roku, w konsekwencji przesunięcia granicy Polskiej na zachód, Górnośląskie koleje Wąskotorowe (które w okresie II wojny światowej ponownie scalono pod zarządem niemieckim), a także linię Gliwice Trynek – Racibórz (na której prowadzony był do 1991 roku regularny ruch pasażerski) połączono pod zarządem PKP. GKW były kluczowym elementem lokalnego [[systemSystem transportowy|systemu transportowego]] w miastach [[Górnośląski Okręg Przemysłowy|GOP]], a sieć licząca w szczytowym okresie rozwoju ponad 230&nbsp;km długości obejmowała trójkątny obszar sięgający po miejscowości [[Żyglin-Żyglinek|Żyglin]] i [[Bibiela]] na północy, [[Racibórz]] na płd.południowym zachodzie, [[Mysłowice]] na płd.południowym wschodzie. W szczytowym okresie rozwoju w połowie XX wieku sieć liczyła 233&nbsp;km długości<ref name=stal/>. GKW łączyły setki [[kopalniaKopalnia|kopalń]], [[Hutnictwo|hut]], [[fabrykaFabryka|fabryk]] i [[elektrowniaElektrownia|elektrowni]] aglomeracji, służąc lokalnemu transportowi ładunków masowych, a w szczytowym okresie przewozów 1950-1970w latach 1950–1970 masa ładunków przewożonych rocznie przez GKW wynosiła 5-6 milionów ton.

W okresie przemian ustrojowych po 1989 roku [[Polskie Koleje Państwowe|PKP]] stopniowo zrezygnowały z obsługi [[kolejKolej wąskotorowa|kolei wąskotorowych]] i przystąpiły do ich likwidacji,. przyNa czymkoniec na1999 roku długość eksploatacyjna sieci wynosiła tylko 40&nbsp;km<ref name=stal/>. Na mocy ustawy o restrukturyzacji [[Polskie Koleje Państwowe|PKP]] zaistniała jednak możliwość nieodpłatnego przejęcia ich majątku przez gminy. Skorzystały z niej w 2002 roku miasta [[Bytom]], [[Tarnowskie Góry]] i [[Miasteczko Śląskie]], a także [[Kuźnia Raciborska]] i Racibórz. Od(w 2002przypadku rokudwóch rolęostatnich głównegogmin właścicielabył GKWto przejąłprecedens, samorządjako miastaże [[Bytom]],na aich operatoremterenie koleiod zostało1996 [[Stowarzyszenieroku Górnośląskichnie Koleibyło Wąskotorowych]]czynnych szlaków). W 2003 roku GKW obchodziły 150-lecie istnienia.

[[Kategoria:Historia kolei w Polsce]]

[[Kategoria:Koleje wąskotoroweObiekty w PolsceGliwicach wpisane do gminnej ewidencji zabytków]]