Wikipedia

Carl Friedrich Gauss: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
(Pokaż wszystkie zmiany oczekujące na przejrzenie)
[wersja nieprzejrzana][wersja oczekująca na przejrzenie]
← poprzednia edycja
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
jd
 
(Nie pokazano 30 wersji utworzonych przez 22 użytkowników)
Linia 1:
{{Inne znaczenia|niemieckiego matematyka i fizyka|[[Gauss|inne znaczenia słowa ''Gauss'']]}}
{{Biogram infobox
|imię i nazwisko = Carl Friedrich Gauss
|imię i nazwisko org = Johann Friedrich Carl Gauss
|grafika = Carl Friedrich Gauss.jpg
|opis grafiki = Portret Carla Friedricha Gaussa pędzla [[Gottlieb Biermann (1824-1908)|Gottlieba Biermanna]] (1887)
|podpisalt grafiki = Carl Friedrich Gauß= signature.svg
|data urodzenia = [[30 kwietnia]] [[1777]]
|miejsce urodzenia = [[Brunszwik]]
|data śmierci = [[23 lutego]] [[1855]]
|miejsce śmierci = [[Getynga]]
|zawód = [[naukowiec]]: [[matematyk]], [[fizyk]], [[astronom]], [[geodeta]], wynalazca
|narodowość = [[Niemcy|niemiecka]]
|Alma Mater = [[Uniwersytet w Getyndze]]
|odznaczeniafaksymile = {{order|PM|NS}}Carl Friedrich Gauß {{order|LH}}signature.svg
|odznaczenia = {{order|PM|NS}} {{order|LH}}<br />[[Plik:Joseph_Lister,_Copley_Medal_(gold),_1902_Wellcome_M0007837.jpg |30px| link= Medal Copleya]]
|commons = Category:Carl Friedrich Gauß
|wikicytatycommons = Category:Carl Friedrich GaussGauß
|www wikicytaty = Carl Friedrich Gauss
}}
 
Linia 23 ⟶ 22:
W matematyce zajmował się praktycznie wszystkimi dyscyplinami swojej epoki i współtworzył nowe – zarówno [[Matematyka czysta|teoretyczne]] (czyste), jak i [[Matematyka stosowana|stosowane]]. Przysłużył się dla [[Teoria liczb|teorii liczb]], [[Geometria|geometrii]], [[Algebra|algebry]], [[Analiza matematyczna|analizy]], [[Teoria prawdopodobieństwa|probabilistyki]], [[Metoda numeryczna|metod numerycznych]], [[Statystyka matematyczna|statystyki]] i [[Fizyka matematyczna|fizyki matematycznej]]; jest uważany za jednego z pionierów [[Geometria nieeuklidesowa|geometrii nieeuklidesowej]] obok [[János Bolyai|Jánosa Bolyaia]] i [[Nikołaj Łobaczewski|Nikołaja Łobaczewskiego]]. Zajmował się też problemami [[Konstrukcje klasyczne|konstrukcji klasycznych]], był współtwórcą [[Geometria różniczkowa|geometrii różniczkowej]] (dowodząc ''[[Theorema Egregium]]''), [[Arytmetyka modularna|arytmetyki modularnej]] i pierwszego pełnego dowodu [[Zasadnicze twierdzenie algebry|zasadniczego twierdzenia algebry]], dokończonego przez [[Jean-Robert Argand|Jeana-Roberta Arganda]]. Jest też kojarzony z [[Rozkład normalny|rozkładem normalnym]], zwanym rozkładem Gaussa, choć nie opisał go jako pierwszy. Opracował również [[Szybka transformacja Fouriera|szybką transformację Fouriera]] (ang. ''FFT'') – ponad 150 lat przed pojawieniem się tej techniki w społeczności matematyków (w latach 60. XX w.)<ref>Heideman, M.; Johnson, D.; Burrus, C.: ''[http://www.cis.rit.edu/class/simg716/Gauss_History_FFT.pdf Gauss and the history of the fast fourier transform]'', IEEE ASSP Magazine, 1984, vol. 1, 4, pp. 14–21, doi 10.1109/MASSP.1984.1162257.</ref> – oraz [[kwaterniony]] ponad dwie dekady przed [[William Rowan Hamilton|W.R. Hamiltonem]]<ref>{{otwarty dostęp}} Pujol, J., "[https://projecteuclid.org/journals/communications-in-mathematical-analysis/volume-13/issue-2/Hamilton-Rodrigues-Gauss-Quaternions-and-Rotations-a-Historical-Reassessment/cma/1349803591.full Hamilton, Rodrigues, Gauss, Quaternions, and Rotations: A Historical Reassessment]" ''Communications in Mathematical Analysis'' (2012), 13(2), 1–14</ref>.
 
Jako fizyk był i [[Fizyka teoretyczna|teoretykiem]], i [[Fizyka doświadczalna|eksperymentatorem]]. Zajmował się [[Elektryczność|elektrycznością]] i [[magnetyzm]]em, rozszerzył odpowiedni [[układ jednostek miar]], skonstruował jeden z pierwszych [[telegraf]]ów, [[magnetometr]] i zastosował go do badań [[geomagnetyzm]]u. [[Prawo Gaussa (elektryczność)|Prawo Gaussa]] pozwoliło na opis [[Pole elektryczne|pola elektrycznego]] w sposób równoważny [[Prawo Coulomba|prawu Coulomba]], lecz często bardziej efektywny obliczeniowo. Stało się ono jednym z czterech [[Równania Maxwella|równań Maxwella]] zasadniczych dla [[Elektrodynamika klasyczna|elektrodynamiki klasycznej]] i znalazło zastosowanie także do opisu [[Grawitacja|grawitacji]]. Fizyka upamiętnia niemieckiego uczonego przez nazwy jednostki [[gaus]] (Gs) należącej do [[Układukład jednostek miar CGS|układu CGS]], jednej z odmian tego układu<ref name="epwn-uklad">{{Encyklopedia PWN | id = 3904291 | tytuł = Gaussa układ | data dostępu = 2022-02-06}}</ref> oraz [[Działo Gaussa|działa Gaussa]].
 
Jako astronom teoretyczny rozwinął [[Mechanika nieba|mechanikę nieba]] – przewidując orbity [[Planetoida|planetoid]] jak [[(1) Ceres|Ceres]]<ref group="uwaga">Obiekt ten zaliczono potem do grupy [[Planeta karłowata|planet karłowatych]].</ref> i [[(2) Pallas|Pallas]] – oraz obliczenia kalendarzowe, podając nowy [[algorytm]] wyznaczania [[Wielkanoc#Metoda Gaussa|daty Wielkanocy]]. Geodezja zawdzięcza mu wynalezienie [[Heliotrop (przyrząd)|heliotropu]] i jednego z [[Odwzorowanie kartograficzne|odwzorowań kartograficznych]] ([[Odwzorowanie Gaussa-Krügera|Gaussa-Krügera]]). Wszystkie trzy nauki – fizyka, astronomia i geodezja – korzystają z opracowanej przez niego [[Analiza błędów|analizy niepewności pomiarowych]]. W tej dziedzinie należy do twórców [[Metoda najmniejszych kwadratów|metody najmniejszych kwadratów]] rozwiązywania problemu [[Regresja liniowa|regresji liniowej]], obecnego w rozmaitych [[Nauki empiryczne|naukach empirycznych]].
 
Gauss bywa nazywany jednym z największych matematyków wszech czasów{{odn|Jahnke|2003|s=205}} – obok [[Archimedes]]a i [[Isaac Newton|Newtona]] – a przez sobie współczesnych był określany „księciem matematyków” (łac. ''Princeps Mathematicorum''){{fakt|data=2022-02}}. Oprócz terminów specjalistycznych upamiętniają go nazwy szeregu miejsc i instytucji, pomnik w rodzinnym Brunszwiku, a także wizerunki na znaczkach pocztowych i banknotach.
 
== Życiorys ==
Linia 49 ⟶ 48:
[[Plik:Gauß-Denkmal - Braunschweig, Germany - DSC04436.JPG|thumb|Pomnik Gaussa w [[Brunszwik]]u (zdjęcie z 2014)]]
 
W 1788 roku przy wsparciu Büttnera Gauss został przyjęty do szkoły średniej w Brunszwiku – ''Gymnasium Catharineum'' – od razu do klasy drugiej{{odn|Wußing|1989|s=11}}. Szkoła kładła nacisk na naukę [[Język grecki|greki]] i [[Łacina|łaciny]], które Gauss szybko opanował{{odn|Wußing|1989|s=12}}. Posługujący się dotychczas [[dialekt]]em, Gauss nauczył się wówczas również [[Język wysokoniemiecki|standardowego języka niemieckiego]] (niem. ''Hochdeutsch''){{odn|Bühler|2012}}. W 1788 roku Bartels został przyjęty do [[Uniwersytet Techniczny w Brunszwiku|Collegium Carolinum]] w Brunszwiku, gdzie matematyki nauczał [[Eberhard August Wilhelm von Zimmermann]] (1743–1815) i którego prawdopodobnie Bartels poinformował o talencie Gaussa{{odn|Wußing|1989|s=12}}. Zimmermann dostarczał Gaussowi kolejnych podręczników i zaaranżował w 1791 roku spotkanie z księciem Brunszwiku [[Karol Wilhelm (książę Brunszwiku)|Karolem Wilhelmem]] (1735–1806){{odn|Wußing|1989|s=12}}. Książę zapewnił Gaussowi [[stypendium|stypendium naukowe]] w wysokości 10 talarów rocznie{{odn|Bühler|2012}}, co umożliwiło podjęcie studiów w Collegium Carolinum (1792–1795) i ich kontynuację na [[Uniwersytet w Getyndze|uniwersytecie w Getyndze]] (1795–1798){{odn|Neue Deutsche Biographie|1964}}. Podczas pobytu w Collegium Carolinum, korzystając z dobrze zaopatrzonej biblioteki, Gauss samodzielnie zapoznał się z dziełami [[Leonhard Euler|Eulera]], [[Joseph Louis Lagrange|Lagrange’a]] i [[Isaac Newton|Newtona]]{{odn|Allgemeine Deutsche Biographie|1878}}. Opracował wówczas [[Metoda najmniejszych kwadratów|metodę najmniejszych kwadratów]]{{odn|Dunnington|2004|s=19}}{{refn|grupa=uwaga|Metodę tę opracowali również niezależnie szwajcarski matematyk [[Daniel Huber (matematyk)|Daniel Huber]] (1768–1829) i francuski matematyk [[Adrien-Marie Legendre]] (1752–1833), który opublikował ją w 1805 roku; metoda Gaussa została opublikowana w 1809 roku, zob. {{odn|ref=nie|Dunnington|2004|s=19}}.}}. W okresie tym Gauss zajmował się [[Teoria liczb|teorią liczb]], w tym [[LiczbaLiczby pierwszapierwsze|liczbami pierwszymi]]{{odn|Voigt|2005}}.
 
W Getyndze studiował szereg przedmiotów:
Linia 62 ⟶ 61:
Podczas studiów w Getyndze Gauss zaprzyjaźnił się z węgierskim matematykiem [[Farkas Bolyai|Wolfgangiem Bolyai]] (1775–1856), ojcem [[János Bolyai|Jánosa]] – odkrywcy [[Geometria nieeuklidesowa|geometrii nieeuklidesowej]]{{odn|Bell|2000|s=306}}.
 
W 1798 roku wrócił do Brunszwiku{{odn|Neue Deutsche Biographie|1964}}. W tym czasie ukończył doktorat ''in absentia'' u [[Johann Friedrich Pfaff|Johanna Friedricha Pfaffa]] (1765–1825) na [[Uniwersytet w Helmstedt|uniwersytecie w Helmstedt]]{{odn|Neue Deutsche Biographie|1964}}{{refn|grupa=uwaga|Napisanie doktoratu w Helmstedt, a nie w Getyndze, przypisywane jest dwóm czynnikom – czołowy matematyk w Getyndze [[Abraham Gotthelf Kästner]] (1719–1800) był zaawansowany wiekiem i nie był w stanie docenić nowych przemyśleń Gaussa; promotor Gaussa książę Brunszwiku życzył sobie, by jego podopieczny ukończył studia w księstwie [[Księstwo Brunszwiku|Brunszwiku-Wolfenbüttel]], a nie w księstwie Brunszwiku-Lüneburga, które od 1714 roku pozostawało w [[Unia personalna|unii personalnej]] z [[Królestwo Wielkiej Brytanii|Królestwem Wielkiej Brytanii]]{{r|<ref name=":15}}" />.}}. W 1799 roku w swojej [[Doktor (stopień naukowy)|pracy doktorskiej]]{{refn|grupa=uwaga|[[Encyklopedia Britannica|Encyclopædia Britannica]] podaje rok 1797, zob. {{odn|ref=nie|Encyclopædia Britannica|2020}}.}} podał pierwszy ''poprawny'' dowód [[Zasadnicze twierdzenie algebry|podstawowego twierdzenia algebry]]{{odn|Encyklopedia PWN – algebry twierdzenie podstawowe}}, mówiącego, że każde [[Wielomian|równanie wielomianowe]] o współczynnikach rzeczywistych lub zespolonych ma tyle pierwiastków (rozwiązań), ile wynosi jego [[Stopień wielomianu|stopień]] (największa [[Potęgowanie|potęga]] zmiennej){{odn|Encyclopædia Britannica|2020}}{{refn|grupa=uwaga|Później podał jeszcze trzy inne dowody tego twierdzenia, zob. {{odn|ref=nie|Encyclopædia Britannica|2020}}.}}. Dowód Gaussa był tak przekonujący, że został on zwolniony z egzaminów ustnych i publicznej obrony rozprawy{{r|<ref name=":15}}" />.
 
W roku 1800 opublikował w ''Monatliche Correspondenz zur Beförderung der Erd- und Himmelskunde'' artykuł przedstwiajcyprzedstawiający opracowaną przez siebie [[Wielkanoc#Metoda Gaussa|metodę obliczania daty]] [[Wielkanoc]]y (niem. ''Gauß’sche Osterformel''){{odn|Dunnington|2004|s=69}}.
 
Po ukończeniu studiów, dzięki wsparciu księcia Brunszwiku, mógł całkowicie poświęcić się nauce – w 1801 roku otrzymywał rocznie 400 talarów, a od 1803 roku – 600 oraz bezpłatne zakwaterowanie{{odn|Allgemeine Deutsche Biographie|1878}}.
Linia 71 ⟶ 70:
[[Plik:Goe Sternwarte pano.jpg|mały|300px|Gmach obserwatorium astronomicznego w Getyndze, gdzie Gauss mieszkał i pracował w latach 1816–1855]]
 
W 1802 roku otrzymał ofertę pracy w [[Petersburg]]u, którą jednak odrzucił{{odn|Neue Deutsche Biographie|1964}}. Po śmierci księcia Karola Wilhelma w 1806 roku przyjął ofertę z Getyngi{{odn|Neue Deutsche Biographie|1964}}, gdzie w 1807 roku został profesorem astronomii i dyrektorem [[Obserwatorium astronomiczne w Getyndze|obserwatorium astronomicznego]] na uniwersytecie w Getyndze – funkcje te piastował do końca życia{{odn|Encyklopedia PWN}}. Inne oferty, m.in. z [[Tartu|Dorpatu]], [[Lipsk]]a i [[Berlin]]a konsekwentnie odrzucał{{odn|Neue Deutsche Biographie|1964}}. Od 1808 roku mieszkał i pracował w bezpośrednim sąsiedztwie obserwatorium{{r|<ref name=":29}}" /> – od 1816 roku aż do śmierci w zachodnim skrzydle nowego gmachu obserwatorium{{r|<ref name=":30}}" />.
 
W Getyndze zajmował się przede wszystkim [[astronomia|astronomią]], [[geodezja|geodezją]] i [[fizyka|fizyką]]{{odn|Neue Deutsche Biographie|1964}}. W 1816 roku{{refn|grupa=uwaga|Voigt podaje, że zlecenie zbadania [[Królestwo Hanoweru|Królestwa Hanoweru]] Gauss otrzymał w 1820 roku, zob. {{odn|ref=nie|Voigt|2005}}.}} otrzymał zlecenie zbadania [[Królestwo Hanoweru|Królestwa Hanoweru]]; prace trwały 25 lat{{odn|Neue Deutsche Biographie|1964}}. W tym samym roku otrzymał tytuł Królewskiego Radcy Dworu (niem. ''Königlicher Hofrat''){{odn|Voigt|2005}}. W 1828 roku wziął udział w spotkaniu niemieckich przyrodników i lekarzy w Berlinie, gdzie spotkał fizyka [[Wilhelm Weber (fizyk)|Wilhelma Webera]] (1804–1891), którego ściągnął do Getyngi{{odn|Neue Deutsche Biographie|1964}}. Razem z Weberem zbudował m.in. [[Telegraf|telegraf elektromagnetyczny]]{{odn|Neue Deutsche Biographie|1964}}. W latach 1833–1834, 1841–1842 i 1845–1846 pełnił funkcję dziekana wydziału filozofii na uniwersytecie w Getyndze{{odn|Voigt|2005}}. W 1839 roku został sekretarzem [[Akademia Nauk w Getyndze|Królewskiego Towarzystwa Naukowego w Getyndze]]{{odn|Voigt|2005}}. W 1845 roku otrzymał tytuł [[Tajny radca|tajnego radcy]] (niem. ''Geheimer Hofrath''){{odn|Voigt|2005}}.
Linia 77 ⟶ 76:
=== Śmierć i jej następstwa ===
[[Plik:Carl Friedrich Gauss on his Deathbed, 1855.jpg|mały|Gauss na łożu śmierci w 1855 roku]]
[[Plik:Göttingen-Grave. of. Carl Friedrich Gauß. at Albani-Friedhof Göttingen 2017 02.JPGjpg|thumb|Grób Gaussa (zdjęcie z 20062017)]]
 
Gauss zmarł we śnie 23 lutego 1855 roku w Getyndze{{odn|Encyklopedia PWN}}. Został pochowany na lokalnym cmentarzu [[Albanifriedhof]]{{odn|Voigt|2005}}. Na cześć Gaussa, król Hanoweru [[Jerzy V (król Hanoweru)|Jerzy V]] (1819–1878) nakazał wybicie pamiątkowej monety, na której Gauss jest uhonorowany jako „Mathematicorum Princeps”{{odn|Voigt|2005}}.
Linia 93 ⟶ 92:
 
== Dorobek naukowy ==
Gauss zajmował się różnymi działami matematyki i jej zastosowaniami w innych dziedzinach{{odn|Encyklopedia PWN}}. Był uznanym autorytetem w całej Europie, a jemu współcześni nazywali go „księciem matematyków” (łac. ''princeps mathematicorum''){{odn|Encyklopedia PWN}}. Bywał nazywany jednym z trzech największych matematyków w historii, obok [[Archimedes]]a (III w. p.n.e.) i [[Isaac Newton|Newtona]] (XVII–XVIII w.){{odn|Bell|2000|s=295}}{{r|<ref name=":24}}" />.
 
Gauss nie stworzył własnej szkoły matematycznej i nie nauczał masowo{{odn|Neue Deutsche Biographie|1964}}. Skupił wokół siebie wybranych studentów, z którymi utrzymywał osobisty kontakt JD{{odn|Neue Deutsche Biographie|1964}}. Jego wykładów słuchali m.in.:
* [[Georg Karl Christian von Staudt]] (1798–1867),
* [[Richard Dedekind]] (1831–1916){{odn|Neue Deutsche Biographie|1964}},
Linia 107 ⟶ 106:
[[Plik:Gauss function.svg|thumb|Funkcja Gaussa związana z teorią liczb]]
 
Pierwszym ważnym odkryciem matematycznym Gaussa było podanie konstrukcji [[Siedemnastokąt foremny|siedemnastokąta foremnego]] przy użyciu cyrkla i linijki (1796){{odn|Encyklopedia PWN}}{{odn|Jahnke|2003|s=205}}.
 
Jako pierwszy przedstawił ''poprawny'' dowód [[Zasadnicze twierdzenie algebry|podstawowego twierdzenia algebry]] (praca doktorska z 1799 roku){{odn|Jahnke|2003|s=205}}, podając później jeszcze trzy inne dowody tego twierdzenia{{odn|Neue Deutsche Biographie|1964}} (w 1815, 1816 i 1849 roku{{odn|Voigt|2005}}). W swojej pracy doktorskiej skrytykował najpierw wcześniejsze dowody, m.in. ten przedstawiony przez francuskiego matematyka [[Jean le Rond d’Alembert|Jean’a d’Alemberta]] (1717–1783), po czym przedstawił własny, oparty na założeniach o [[krzywa algebraiczna|krzywych algebraicznych]]{{odn|The Maths Book|2019|s=208}}. Założenia te były wiarygodne, jednak nie zostały ściśle udowodnione przez Gaussa{{odn|The Maths Book|2019|s=209}}{{refn|grupa=uwaga|Założenia te udowodnił dopiero w latach 20. XX w. ukraiński matematyk [[Aleksander Ostrowski (matematyk)|Aleksander Ostrowski]] (1893–1986), zob. {{odn|ref=nie|The Maths Book|2019|s=209}}.}}. W czwartym dowodzie z 1849 roku Gauss użył liczb zespolonych, które wcześniej przedstawił w liście do [[Friedrich Wilhelm Bessel|Friedricha Wilhelma Bessela]] (1784–1846) i wprowadził w publikacji z 1832 roku ''Theoria Residuorum biquadraticorum. Commentatio secunda''{{odn|Neue Deutsche Biographie|1964}}. Jednak nie rozważył równań zbudowanych z liczb zespolonych, co uczynił w 1806 roku szwajcarski matematyk [[Jean-Robert Argand]] (1768–1822), przedstawiając pierwszy ''ścisły'' dowód zasadniczego twierdzenia algebry{{odn|The Maths Book|2019|s=209}}.
 
W 1801 roku Gauss opublikował dzieło ''[[Disquisitiones arithmeticae]]'', w którym podsumował stan wiedzy z zakresu teorii liczb, przedstawił [[Forma kwadratowa|teorię form kwadratowych]] i przeprowadził pierwszy dowód [[Prawo wzajemności reszt kwadratowych|prawa wzajemności reszt kwadratowych]]{{odn|Encyklopedia PWN}}. Dzieło zadedykował swojemu patronowi księciu Brunszwiku Karolowi Wilhelmowi{{odn|Bell|2000|s=307}}.
Linia 138 ⟶ 137:
 
=== Geodezja ===
[[Plik:10 DM Serie4 Vorderseite.jpg|thumb|Banknot 10-markowy z portretem Gaussa i [[Rozkład normalny|jego krzywą]] na tle budynków Getyngi (1990)]]
[[Plik:10 DM Serie4 Rueckseite.jpg|thumb|Heliotrop Gaussa na rewersie banknotu 10-markowego z 1990]]
 
W 1818 roku Gauss zajął się tematyką związaną z [[geodezja|geodezją]], a dokładniej z matematycznym problemem związanym z określeniem kształtu i rozmiarów [[Ziemia|Ziemi]]{{odn|Voigt|2005}}. Aby zwiększyć dokładność danych, Gauss skonstruował przyrząd, tzw. [[heliotrop (przyrząd)|heliotrop]] (1821{{odn|Voigt|2005}}), w którym wykorzystuje się promienie Słońca do pomiaru krzywizny{{r|<ref name=":0}}" />.
 
Opracował teorię błędów pomiarowych, opartą na [[metoda najmniejszych kwadratów|metodzie najmniejszych kwadratów]] i zastosował ją m.in. do przeprowadzenia [[Triangulacja (geodezja)|triangulacji]] dużych obszarów Królestwa Pruskiego{{odn|Encyklopedia PWN}}. W latach 1802–1807 prowadził pomiary triangulacyjne w Brunszwiku i okolicach{{odn|Voigt|2005}}. Jego badania związane z teorią błędów pomiarowych doprowadziły w 1823 roku do odkrycia [[rozkład normalny|rozkładu normalnego]] [[zmienna losowa|zmiennej losowej]] (nazywany także [[rozkład normalny|rozkładem Gaussa]]), jednego z najważniejszych [[rozkład prawdopodobieństwa|rozkładów prawdopodobieństwa]]{{odn|Encyklopedia PWN}}.
 
Gauss opracował także [[odwzorowanie kartograficzne|odwzorowania kartograficzne]], np. odwzorowanie Gaussa elipsoidy na kulę{{odn|Wieczorek|Zalewski|2005|s=202}} czy odwzorowanie elipsoidy obrotowej na płaszczyznę (zwane potocznie odwzorowaniem [[Odwzorowanie Gaussa-Krügera|Gaussa-Kruegera]]){{odn|Encyklopedia PWN – Gaussa–Krügera odwzorowanie}}, które jest podstawą dwóch obecnie obowiązujących w Polsce odwzorowań – [[Układ współrzędnych 2000|układu 2000]] (dla map wielkoskalowych){{r|<ref name=":25}}" /> i [[Układ współrzędnych 1992|1992]] (dla map średnio- i małoskalowych){{r|<ref name=":26}}" />.
 
Kamienie oznaczające punkty pomiarowe (niem. ''Gaußstein''), używane przez Gaussa w latach 20. XIX w. do pomiaru ziemi, zachowały się do XXI wieku{{r|<ref name=":19|"/><ref name=":20|"/><ref name=":21|"/><ref name=":22|"/><ref name=":23}}"/>.
 
== Członkostwa ==
Linia 156 ⟶ 153:
* 1804: [[Royal Society|Towarzystwo Królewskie]] w [[Londyn]]ie (ang. ''Royal Society''){{odn|Encyklopedia PWN}}{{odn|Voigt|2005}}
* 1820: [[Francuska Akademia Nauk]] – współpracownik zagraniczny (fr. ''associé étranger''){{odn|Voigt|2005}}
* 1832: [[Królewskie Towarzystwo Astronomiczne]] Wielkiej Brytanii (ang. ''Royal Astronomical Society''){{r|<ref name=":16}}" />
* 1849: honorowy członek [[Kazański Uniwersytet Państwowy|Uniwersytetu w Kazaniu]]{{odn|Voigt|2005}}
 
Linia 230 ⟶ 227:
 
Wyróżnienia dla naukowców:
* Od 1949 roku [[Braunschweigische Wissenschaftliche Gesellschaft]] (BWG) (tłum. „Brunszwickie Towarzystwo Naukowe”) przyznaje corocznie [[medal Gaussa]] za wybitne osiągnięcia naukowe{{r|<ref name=":2}}" />.
* Od 2001 roku [[Niemieckie Stowarzyszenie Matematyków]] (niem. ''Deutsche Mathematiker-Vereinigung'') organizuje dwa razy do roku wykłady im. Gaussa, wygłaszane przez wybitnych matematyków{{r|<ref name=":3}}" />.
* Od 2006 roku Niemieckie Stowarzyszenie Matematyków wraz z [[Międzynarodowa Unia Matematyczna|Międzynarodową Unią Matematyczną]] (ang. ''International Mathematical Union'', IMU) przyznaje [[Nagroda Carla Friedricha Gaussa|Nagrodę Carla Friedricha Gaussa]] (ang. ''Carl Friedrich Gauss Prize for Applications of Mathematics'') za „wkład matematyczny, który ma znaczące zastosowania poza matematyką”{{r|<ref name=":4}}" />.
 
Badawcze [[Statek wodny|statki wodne]]:
* „[[Gauss (statek, 1901)|Gauss]]” z 1901 roku, należący do niemieckiej ekspedycji antarktycznej;
* „[[Gauss (statek, 1941)|Gauss]]” z 1941 roku;
* „[[Gauss (statek, 1980)|Gauss]]” z 1980 roku, należący do Federalnej Agencji Morskiej i Hydrograficznej Niemiec {{r|<ref name=":10}}" />.
 
Miejsca na [[Antarktyda|Antarktydzie]]:
* [[Gaussberg]] na [[Ziemia Wilhelma II|Ziemi Wilhelma II]]{{r|<ref name=":5}}" />{{refn|grupa=uwaga|Wygasły wulkan odkryty w lutym 1902 roku przez Niemiecką Ekspedycję Antarktyczną (GerAE) pod kierownictwem [[Erich Dagobert von Drygalski|Drygalskiego]]{{r|<ref name=":5}}" />, który nazwał go na cześć statku ekspedycyjnego „Gauss” nazwanego z kolei na cześć Gaussa, zob. {{odn|ref=nie|Landis|2001|s=266}}.}};
* [[Mount Gauss]] na [[Ziemia Wiktorii|Ziemi Wiktorii]]{{r|<ref name=":6}}" />;
* [[Gauss Glacier]] na [[Ziemia Wiktorii|Ziemi Wiktorii]]{{r|<ref name=":9}}" />.
 
Inne upamiętnienia nazewnicze Gaussa to:
* stowarzyszenie GAUSS-GESELLSCHAFT e.V., założone w 1962 roku w Getyndze. Ma ono na celu promocję wiedzy i badań naukowych oraz upamiętnienie Gaussa{{r|<ref name=":1}}" />;
* widokowa [[Wieża Gaussa]], wzniesiona w latach 60. XX w. w [[Dransfeld]]{{r|<ref name=":14}}" />;
* [[Gauss (krater księżycowy)|krater księżycowy Gauss]]{{r|<ref name=":7}}" />;
* planetoida [[(1001) Gaussia]]{{r|<ref name=":8}}" />;
* jeden z [[Rodzaj (biologia)|rodzajów]] palm (roślin [[Arekowate|arekowatych]]): ''[[Gaussia]]''{{odn|Gledhill|2008|s=175}}.
 
Linia 255 ⟶ 252:
[[Plik:DBP 1977 928 Carl Friedrich Gauß.jpg|mały|Niemiecki znaczek pocztowy z okazji 200. urodzin Gaussa (1977). Przedstawia on [[Płaszczyzna zespolona|płaszczyznę zespoloną]], czasem zwaną płaszczyzną Gaussa]]
 
* W 1880 roku miasto Brunszwik wystawiło Gaussowi pomnik z okazji 100. rocznicy urodzin matematyka, przedstawiający uczonego w starszym wieku, w płaszczu obszytym futrem i charakterystycznej aksamitnej czapce{{r|<ref name=":17}}" />.
* W 1899 roku miasto Getynga wystawiło pomnik Gaussowi i Weberowi, upamiętniający wynalezienie telegrafu{{r|<ref name=":18}}" />.
* W 1929 roku w rodzinnym domu Gaussa w Brunszwiku powstało [[Gauß-Museum]], które zostało doszczętnie zniszczone podczas [[II wojna światowa|II wojny światowej]]{{r|<ref name=":13}}" />.
* W 1955 roku, z okazji 100. rocznicy śmierci Gaussa, [[Deutsche Bundespost]] wydała znaczek o nominale 10 [[fenig]]ów z portretem Gaussa{{r|<ref name=":11}}" />.
* W 1977 roku, dla uczczenia 200. rocznicy urodzin uczonego, ukazał się kolejny znaczek, tym razem o nominale 40 fenigów{{r|<ref name=":12}}" />.
* W 1990 roku podobizna Gaussa znalazła się na 10-markowym banknocie{{odn|Deutsche Bundesbank|1995|s=8–10}}. Została sporządzona według kopii obrazu [[Christian Albrecht Jensen|Christiana Albrechta Jensena]] z 1840 roku, wykonanej w 1887 roku przez [[Gottlieb Biermann (malarz)|Gottlieba Biermanna]] (1824–1908){{odn|Deutsche Bundesbank|1995|s=47}}. Gaussa przedstawiono obok motywu historycznej Getyngi, na który nałożona była krzywa rozkładu normalnego, symbolizująca jego pracę w dziedzinie matematyki{{odn|Deutsche Bundesbank|1995|s=48}}. Na rewersie przedstawiono [[heliotrop (przyrząd)|heliotrop]] konstrukcji Gaussa na tle stylizowanych elementów przypominających orbity planet i pola magnetyczne; w białym polu widnieje [[siatka (grafika 3D)|siatka]] pomiarowa Gaussa{{odn|Deutsche Bundesbank|1995|s=48}}.
* W 2005 roku ukazała się powieść o życiu Gaussa i przyrodnika [[Alexander von Humboldt|Alexandra von Humboldta]] (1769–1859) – ''[[Rachuba świata]]'' (niem. ''Die Vermessung der Welt'') autorstwa [[Daniel Kehlmann|Daniela Kehlmanna]]{{r|<ref name=":27}}" />.
* W 2012 roku na podstawie tej powieści [[Detlev Buck]] zrealizował film o tym samym tytule. W roli Gaussa wystąpił [[Florian David Fitz]]{{r|<ref name=":27}}" />.
* W 2018 roku – z okazji 241. urodzin Gaussa – wyszukiwarka [[Google]] uhonorowała naukowca okolicznościowym [[Google Doodle]]{{r|<ref name=":28}}" />.
 
== Zobacz też ==
Linia 282 ⟶ 279:
* <ref name=":6">{{Cytuj stronę |url = https://data.aad.gov.au/aadc/gaz/scar/display_name.cfm?gaz_id=125578 |tytuł = Mount Gauss |autor = SCAR Composite Gazetteer of Antarctica |praca = data.aad.gov.au |język = en |data dostępu = 2020-12-26}}</ref>
* <ref name=":7">{{Cytuj stronę |url = https://planetarynames.wr.usgs.gov/Feature/2120 |tytuł = Gauss |autor = Gazetteer of Planetary Nomenclature |praca = planetarynames.wr.usgs.gov |język = en |data dostępu = 2020-12-26}}</ref>
* <ref name=":8">{{JPL|1001|(1001) Gaussia}}</ref>
* <ref name=":9">{{Cytuj stronę |url = https://data.aad.gov.au/aadc/gaz/scar/display_name.cfm?gaz_id=125575 |tytuł = Gauss Glacier |autor = SCAR Composite Gazetteer of Antarctica |praca = data.aad.gov.au |język = en |data dostępu = 2020-12-26}}</ref>
* <ref name=":10">{{Cytuj pismo |autor = Wegner, G |tytuł = Deutsche Forschungsschiffe und ihre Namen. T. 1, Eine Liste deutscher Forschungsschiffe seit 1862. |url = https://nbn-resolving.org/urn:nbn:de:0168-ssoar-55783-2 |czasopismo = Deutsches Schiffahrtsarchiv |wolumin = 23 |strony = 217–250 |język = de |data = 2000}}</ref>
Linia 299 ⟶ 296:
* <ref name=":23">{{Cytuj stronę |url = https://denkmalatlas.niedersachsen.de/viewer/metadata/47479406/1/-/ |tytuł = Gaußstein Garlste/Garlster Heide |autor = Niedersächsisches Landesamt für Denkmalpflege |praca = denkmalatlas.niedersachsen.de |język = de |data dostępu = 2020-12-27}}</ref>
* <ref name=":24">{{Cytuj stronę |url = http://webdoc.sub.gwdg.de/ebook/e/2005/gausscd/html/kapitel_mathematik.htm |tytuł = Gauß, der geniale Mathematiker |data = 2005 |praca = webdoc.sub.gwdg.de |język = de |data dostępu = 2020-12-27}}</ref>
* <ref name=":25">{{Dziennik Ustaw|20122024|0|1247342}}</ref>
* <ref name=":26">{{Dziennik Ustaw|2000|70|821}}</ref>
* <ref name=":27">{{Cytuj stronę | url = https://www.filmportal.de/en/movie/die-vermessung-der-welt_ae820798b7cb39d6e040007f01005299 | tytuł = Die Vermessung der Welt | praca = filmportal.de | język = de | data dostępu = 2021-09-03}}</ref>
* <ref name=":28">{{Cytuj stronę | url = https://www.google.com/doodles/johann-carl-friedrich-gaus-241st-birthday | tytuł = Johann Carl Friedrich Gauß’s 241st Birthday | data = 2018-04-30 | praca = www.google.com | język = en | data dostępu = 2021-09-03}}</ref>
* <ref name=":29">{{Cytuj stronę |url = http://webdoc.sub.gwdg.de/ebook/e/2005/gausscd/html/goe_wohnort2.htm|tytuł = Gauß' Wohnhaus 1808-1816 |data = 2005 |praca = webdoc.sub.gwdg.de |język = de |data dostępu = 2021-09-03}}</ref>
* <ref name=":30">{{Cytuj stronę |url = http://webdoc.sub.gwdg.de/ebook/e/2005/gausscd/html/gauss_bio3.htm|tytuł = 1807-1825 Frühe Professorenjahre in Göttingen und die Vermessung des Königreichs Hannover|data = 2005 |praca = webdoc.sub.gwdg.de |język = de |data dostępu = 2021-09-03}}</ref>
</references>
Linia 309 ⟶ 306:
== Bibliografia ==
* {{encyklopedia PWN|id = 3867784|tytuł=Algebry twierdzenie podstawowe|data dostępu=2020-12-25|odn={{odn/id|Encyklopedia PWN – algebry twierdzenie podstawowe}}}}
* {{Cytuj książkę |autor = Newman, James Roy |tytuł = The World of Mathematics |url = https://books.google.be/books?id=UQqLHyd8K0IC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false |wydawca = Courier Corporation |data = 2000 |strony = 295–339 |isbn = 9780486411538 |rozdział = The Prince of Mathematicians |autor r = [[Eric Temple Bell|Bell, Eric Temple]] |język = en |data dostępu = 2020-12-27 |odn = {{odn/id|Bell|2000}}}}
* {{Cytuj książkę | autor = Bragg Ewald, William | tytuł = From Kant to Hilbert | wydawca = OUP | miejsce = Oxford | data = 2005 | isbn = 9780191523106 | data dostępu = 2021-09-03 | url = https://books.google.be/books?id=BtZM33PzV9UC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false|język = en |odn = {{odn/id|Bragg|2005}}}}
* {{Cytuj książkę |autor = Bühler, W. K. |tytuł = Gauss: A Biographical Study |url = https://books.google.be/books?id=ZPtICAAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=nl#v=onepage&q&f=false |wydawca = Springer Science & Business Media |data = 2012 |isbn = 9783642492075 |język = en |data dostępu = 2020-12-25 |odn = {{odn/id|Bühler|2012}}}}
* {{Cytuj książkę |autor = [[Niemiecki Bank Federalny|Deutsche Bundesbank]]| tytuł = Von der Baumwolle zum Geldschein Eine neue Banknotenserie entsteht |url = https://www.bundesbank.de/resource/blob/607632/a591da7dd19c278ddb4a500f9a564db6/mL/von-der-baumwolle-zum-geldschein-data.pdf |wydawca = Deutsche Bundesbank |miejsce = Frankfurt am Main |data = 1995 |strony = 3-927951-82-X |język = de |data dostępu = 2020-12-26 |odn = {{odn/id|Deutsche Bundesbank|1995}}}}
* {{Cytuj książkę |autor = Dunnington, G. Waldo, Gray, Jeremy, Dohse, Fritz-Egbert |tytuł = Carl Friedrich Gauss: Titan of Science |url = https://books.google.be/books?id=4mwSrfxBSzkC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false |wydawca = The Mathematical Association of America |data = 2004 |isbn = 9780883855478 |język = en |data dostępu = 2020-12-25 |odn = {{odn/id|Dunnington|2004}}}}
* {{encyklopedia PWN|id = 3904283|tytuł=Gaus|data dostępu=2020-12-25|odn={{odn/id|Encyklopedia PWN – gaus}}}}
* {{encyklopedia PWN|id = 3904287|tytuł=Gaussa–Krügera odwzorowanie|data dostępu=2021-09-02|odn={{odn/id|Encyklopedia PWN – Gaussa–Krügera odwzorowanie}}}}
Linia 319 ⟶ 316:
* {{Cytuj książkę |tytuł = [[Allgemeine Deutsche Biographie]] |data = 1878 |strony = 430–445 [Online-Version] |tom = 8 |rozdział = Gauß, Carl Friedrich |adres rozdziału = https://www.deutsche-biographie.de/pnd104234644.html#adbcontent |język = de |odn = {{odn/id|Allgemeine Deutsche Biographie|1878}}}}
* {{Cytuj książkę |autor = Gledhill, D. |tytuł = The Names of Plants |url = https://books.google.be/books?id=NJ6PyhVuecwC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false |wydawca = Cambridge University Press |data = 2008 |isbn = 9780521866453 |język = en |data dostępu = 2020-12-26 |odn = {{odn/id|Gledhill|2008}}}}
* {{Cytuj książkę |tytuł = [[Encyklopedia Britannica|Encyclopædia Britannica]] |wydawcaid = Encyclopædia Britannica, inc. |data = 2020biography/Carl-04Friedrich-26Gauss |rozdziałtytuł = Carl Friedrich Gauss |autor r = Gray, Jeremy John |adres rozdziału = https://www.britannica.com/biography/Carl-Friedrich-Gauss |język = en |data dostępu = 2020-12-20 |odn = {{odn/id|Encyclopædia Britannica|2020}}}}
* {{Cytuj książkę |autor = Landis, Marilyn |tytuł = Antarctica: Exploring the Extreme |url = https://books.google.be/books?id=S0BnuvRte5cC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false |wydawca = Chicago Review Press |data = 2001 |isbn = 9781569765913 |język = en |data dostępu = 2020-12-26 |odn = {{odn/id|Landis|2001}}}}
* {{Cytuj książkę |autor = Lang, Kenneth R. |tytuł = The Cambridge Guide to the Solar System |url = https://books.google.be/books?id=S4xDhVCxAQIC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false |wydawca = Cambridge University Press |data = 2011 |isbn = 9781139494175 |język = en |data dostępu = 2020-12-26 |odn = {{odn/id|Lang|2011}}}}
* {{Cytuj książkę |autor = Parket, Matt (red.) |tytuł = The Maths Book: Big Ideas Simply Explained |url = https://books.google.be/books?id=sDifDwAAQBAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false |wydawca = Dorling Kindersley Ltd |data = 2019 |isbn = 9780241425893 |język = de |data dostępu = 2020-12-26 |odn = {{odn/id|The Maths Book|2019}}}}
* {{Cytuj książkę |tytuł = [[Neue Deutsche Biographie]] |data = 1964 |strony = 101–107 [Online-Version] |tom = 6 |rozdział = Gauß, Carl Friedrich |autor r = Stuloff, Nikolai |adres rozdziału = https://www.deutsche-biographie.de/pnd104234644.html#ndbcontent |język = de |data dostępu = 2020-12-25 |odn = {{odn/id|Neue Deutsche Biographie|1964}}}}
* {{Cytuj pismo |autor = Schweizer, Renate, Wittmann, Axel, Frahm, Jens |tytuł = A rare anatomical variation newly identifies the brains of C.F. Gauss and C.H. Fuchs in acollection at the University of Go ̈ttingenA rare anatomical variation newly identifies the brains of C.F. Gauss and C.H. Fuchs in a collection at the University of Go ̈ttingen |url = https://academic.oup.com/brain/article/137/4/e269/365559?login=true |czasopismo = Brain. A Journal of Neurology |wolumin = 137 |wydanie = 4 |strony = e269 |język = en |data = April 2014 |doi = 10.1093/brain/awt296 |odn = {{odn/id|Schweizer|Wittmann|Frahm|2014}}}}
* {{Cytuj pismo | autor = Wieczorek, M., Zalewski, W. | tytuł = Od Merkatora do Space Oblique Mercator | czasopismo = Polski Przegląd Kartograficzny | wydanie = 37 | wolumin = 3 | strony = 196–212 | issn = 0324-8321 | język = pl | data = 2005 | url = http://yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.baztech-article-BAR2-0007-0076/c/wieczorek_zalewski_od_merkatora_3_2005.pdf|odn = {{odn/id|Wieczorek|Zalewski|2005}}}}
* {{Cytuj książkę |autor = Wußing, Hans |tytuł = Carl Friedrich Gauß |url = https://books.google.be/books?id=VFPNBgAAQBAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false |wydawca = Springer-Verlag |data = 1989 |seria = Biographien hevorragender Naturwissenschaftler, Techniker und Mediziner |isbn = 9783322930408 |język = de |data dostępu = 2021-09-02 |odn = {{odn/id|Wußing|1989}}}}
* {{Cytuj stronę |url = http://www.gauss-gesellschaft-goettingen.de/gaussbio.html |tytuł = Biographie – Carl Friedrich Gauß (1777–1855) |autor = Voigt, Hans-Heinrich |praca = Niedersächsische Staats- und Universitätsbibliothek Göttingen |data = 2005 |język = de |data dostępu = 2020-12-26 |odn = {{odn/id|Voigt|2005}}}}
* {{Cytuj książkę |imię=Hans Niels |nazwisko=Jahnke |tytuł = A history of analysis |data = 2003 |data dostępu = 2021-07-19 |isbn = 0-8218-2623-9 |miejsce = Providence, RI |wydawca = [[Amerykańskie Towarzystwo Matematyczne|American Mathematical Society]] |oclc = 51607350 |odn=tak}}
 
== Linki zewnętrzne ==
* {{Pismo Delta | url = /media/articles/2022/06/delta-2022-06-princeps-mathematicorum.pdf | autor = Jarosław Górnicki | tytuł = Princeps Mathematicorum | data = czerwiec 2022 | data dostępu = 2023-12-10 }}
* {{MacTutor|id=Gauss}}
* {{Cytuj stronę | url = https://gauss.adw-goe.de/ | tytuł = Carl Friedrich Gauß Letters – The complete correspondence of Carl Friedrich Gauß| autor = Akademie der Wissenschaften zu Göttingen | praca = gauss.adw-goe.de | język = en | data dostępu = 2021-09-03}}
 
{{Laureaci Medalu Copleya (XIX wiek)}}
Linia 361 ⟶ 360:
[[Kategoria:Niemieccy wynalazcy]]
[[Kategoria:Członkowie Francuskiej Akademii Nauk]]
[[Kategoria:OdznaczeniKawalerowie LegiąLegii HonorowąHonorowej]]
[[Kategoria:Odznaczeni cywilnym Orderem Pour le Mérite]]
[[Kategoria:Ludzie upamiętnieni nazwami jednostek CGS]]
Linia 367 ⟶ 366:
[[Kategoria:Niemieccy fizycy upamiętnieni nazwami nagród]]
[[Kategoria:Astronomowie upamiętnieni nazwami nagród]]
[[Kategoria:LudzieOsoby upamiętnieniupamiętnione nazwami twierdzeń geometrycznych]]
[[Kategoria:Ludzie upamiętnieni nazwami krzywych płaskich]]
[[Kategoria:Ludzie upamiętnieni nazwami funkcji matematycznych]]
[[Kategoria:Osoby upamiętnione nazwami językówobiektów programowaniafizjograficznych na Ziemi]]
[[Kategoria:Laureaci Medalu Copleya]]
[[Kategoria:Urodzeni w 1777]]▼
[[Kategoria:Ludzie urodzeni w Brunszwiku]]▼
[[Kategoria:Absolwenci i studenci Uniwersytetu w Getyndze]]
[[Kategoria:Wykładowcy Uniwersytetu w Getyndze]]
▲[[Kategoria:Ludzie urodzeni w Brunszwiku]]
▲[[Kategoria:Urodzeni w 1777]]
[[Kategoria:Zmarli w 1855]]
[[Kategoria:Pochówki w Niemczech]]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Carl_Friedrich_Gauss”