Carl Friedrich Gauss: Różnice pomiędzy wersjami

|imię i nazwisko = Carl Friedrich Gauss

|imię i nazwisko org = Johann Friedrich Carl Gauss

|grafika = Carl Friedrich Gauss.jpg

|opis grafiki = Portret Carla Friedricha Gaussa pędzla [[Gottlieb Biermann (1824-1908)|Gottlieba Biermanna]] (1887)

|podpisalt grafiki = Carl Friedrich Gauß= signature.svg

|data urodzenia = [[30 kwietnia]] [[1777]]

|miejsce urodzenia = [[Brunszwik]]

|data śmierci = [[23 lutego]] [[1855]]

|miejsce śmierci = [[Getynga]]

|zawód = [[naukowiec]]: [[matematyk]], [[fizyk]], [[astronom]], [[geodeta]], wynalazca

|narodowość = [[Niemcy|niemiecka]]

|Alma Mater = [[Uniwersytet w Getyndze]]

|odznaczeniafaksymile = {{order|PM|NS}}Carl Friedrich Gauß {{order|LH}}signature.svg

|wikicytatycommons = Category:Carl Friedrich GaussGauß

|www wikicytaty = Carl Friedrich Gauss

Gauss bywa nazywany jednym z największych matematyków wszech czasów{{odn|Jahnke|2003|s=205}} – obok [[Archimedes]]a i [[Isaac Newton|Newtona]] – a przez sobie współczesnych był określany „księciem matematyków” (łac. ''Princeps Mathematicorum''){{fakt|data=2022-02}}. Oprócz terminów specjalistycznych upamiętniają go nazwy szeregu miejsc i instytucji, pomnik w rodzinnym Brunszwiku, a także wizerunki na znaczkach pocztowych i banknotach.

W 1788 roku przy wsparciu Büttnera Gauss został przyjęty do szkoły średniej w Brunszwiku – ''Gymnasium Catharineum'' – od razu do klasy drugiej{{odn|Wußing|1989|s=11}}. Szkoła kładła nacisk na naukę [[Język grecki|greki]] i [[Łacina|łaciny]], które Gauss szybko opanował{{odn|Wußing|1989|s=12}}. Posługujący się dotychczas [[dialekt]]em, Gauss nauczył się wówczas również [[Język wysokoniemiecki|standardowego języka niemieckiego]] (niem. ''Hochdeutsch''){{odn|Bühler|2012}}. W 1788 roku Bartels został przyjęty do [[Uniwersytet Techniczny w Brunszwiku|Collegium Carolinum]] w Brunszwiku, gdzie matematyki nauczał [[Eberhard August Wilhelm von Zimmermann]] (1743–1815) i którego prawdopodobnie Bartels poinformował o talencie Gaussa{{odn|Wußing|1989|s=12}}. Zimmermann dostarczał Gaussowi kolejnych podręczników i zaaranżował w 1791 roku spotkanie z księciem Brunszwiku [[Karol Wilhelm (książę Brunszwiku)|Karolem Wilhelmem]] (1735–1806){{odn|Wußing|1989|s=12}}. Książę zapewnił Gaussowi [[stypendium|stypendium naukowe]] w wysokości 10 talarów rocznie{{odn|Bühler|2012}}, co umożliwiło podjęcie studiów w Collegium Carolinum (1792–1795) i ich kontynuację na [[Uniwersytet w Getyndze|uniwersytecie w Getyndze]] (1795–1798){{odn|Neue Deutsche Biographie|1964}}. Podczas pobytu w Collegium Carolinum, korzystając z dobrze zaopatrzonej biblioteki, Gauss samodzielnie zapoznał się z dziełami [[Leonhard Euler|Eulera]], [[Joseph Louis Lagrange|Lagrange’a]] i [[Isaac Newton|Newtona]]{{odn|Allgemeine Deutsche Biographie|1878}}. Opracował wówczas [[Metoda najmniejszych kwadratów|metodę najmniejszych kwadratów]]{{odn|Dunnington|2004|s=19}}{{refn|grupa=uwaga|Metodę tę opracowali również niezależnie szwajcarski matematyk [[Daniel Huber (matematyk)|Daniel Huber]] (1768–1829) i francuski matematyk [[Adrien-Marie Legendre]] (1752–1833), który opublikował ją w 1805 roku; metoda Gaussa została opublikowana w 1809 roku, zob. {{odn|ref=nie|Dunnington|2004|s=19}}.}}. W okresie tym Gauss zajmował się [[Teoria liczb|teorią liczb]], w tym [[LiczbaLiczby pierwszapierwsze|liczbami pierwszymi]]{{odn|Voigt|2005}}.

W 1798 roku wrócił do Brunszwiku{{odn|Neue Deutsche Biographie|1964}}. W tym czasie ukończył doktorat ''in absentia'' u [[Johann Friedrich Pfaff|Johanna Friedricha Pfaffa]] (1765–1825) na [[Uniwersytet w Helmstedt|uniwersytecie w Helmstedt]]{{odn|Neue Deutsche Biographie|1964}}{{refn|grupa=uwaga|Napisanie doktoratu w Helmstedt, a nie w Getyndze, przypisywane jest dwóm czynnikom – czołowy matematyk w Getyndze [[Abraham Gotthelf Kästner]] (1719–1800) był zaawansowany wiekiem i nie był w stanie docenić nowych przemyśleń Gaussa; promotor Gaussa książę Brunszwiku życzył sobie, by jego podopieczny ukończył studia w księstwie [[Księstwo Brunszwiku|Brunszwiku-Wolfenbüttel]], a nie w księstwie Brunszwiku-Lüneburga, które od 1714 roku pozostawało w [[Unia personalna|unii personalnej]] z [[Królestwo Wielkiej Brytanii|Królestwem Wielkiej Brytanii]]{{r|<ref name=":15}}" />.}}. W 1799 roku w swojej [[Doktor (stopień naukowy)|pracy doktorskiej]]{{refn|grupa=uwaga|[[Encyklopedia Britannica|Encyclopædia Britannica]] podaje rok 1797, zob. {{odn|ref=nie|Encyclopædia Britannica|2020}}.}} podał pierwszy ''poprawny'' dowód [[Zasadnicze twierdzenie algebry|podstawowego twierdzenia algebry]]{{odn|Encyklopedia PWN – algebry twierdzenie podstawowe}}, mówiącego, że każde [[Wielomian|równanie wielomianowe]] o współczynnikach rzeczywistych lub zespolonych ma tyle pierwiastków (rozwiązań), ile wynosi jego [[Stopień wielomianu|stopień]] (największa [[Potęgowanie|potęga]] zmiennej){{odn|Encyclopædia Britannica|2020}}{{refn|grupa=uwaga|Później podał jeszcze trzy inne dowody tego twierdzenia, zob. {{odn|ref=nie|Encyclopædia Britannica|2020}}.}}. Dowód Gaussa był tak przekonujący, że został on zwolniony z egzaminów ustnych i publicznej obrony rozprawy{{r|<ref name=":15}}" />.

W 1802 roku otrzymał ofertę pracy w [[Petersburg]]u, którą jednak odrzucił{{odn|Neue Deutsche Biographie|1964}}. Po śmierci księcia Karola Wilhelma w 1806 roku przyjął ofertę z Getyngi{{odn|Neue Deutsche Biographie|1964}}, gdzie w 1807 roku został profesorem astronomii i dyrektorem [[Obserwatorium astronomiczne w Getyndze|obserwatorium astronomicznego]] na uniwersytecie w Getyndze – funkcje te piastował do końca życia{{odn|Encyklopedia PWN}}. Inne oferty, m.in. z [[Tartu|Dorpatu]], [[Lipsk]]a i [[Berlin]]a konsekwentnie odrzucał{{odn|Neue Deutsche Biographie|1964}}. Od 1808 roku mieszkał i pracował w bezpośrednim sąsiedztwie obserwatorium{{r|<ref name=":29}}" /> – od 1816 roku aż do śmierci w zachodnim skrzydle nowego gmachu obserwatorium{{r|<ref name=":30}}" />.

[[Plik:Göttingen-Grave. of. Carl Friedrich Gauß. at Albani-Friedhof Göttingen 2017 02.JPGjpg|thumb|Grób Gaussa (zdjęcie z 20062017)]]

Najbliższa rodzina nie miała zrozumienia dla pracy Gaussa, którą postrzegano jako stratę czasu, a samego matematyka jako człowieka niespełna rozumu{{odn|Neue Deutsche Biographie|1964}}.fiufiufiu

Gauss zajmował się różnymi działami matematyki i jej zastosowaniami w innych dziedzinach{{odn|Encyklopedia PWN}}. Był uznanym autorytetem w całej Europie, a jemu współcześni nazywali go „księciem matematyków” (łac. ''princeps mathematicorum''){{odn|Encyklopedia PWN}}. Bywał nazywany jednym z trzech największych matematyków w historii, obok [[Archimedes]]a (III w. p.n.e.) i [[Isaac Newton|Newtona]] (XVII–XVIII w.){{odn|Bell|2000|s=295}}{{r|<ref name=":24}}" />.

Pierwszym ważnym odkryciem matematycznym Gaussa było podanie konstrukcji [[Siedemnastokąt foremny|siedemnastokąta foremnego]] przy użyciu cyrkla i linijki (1796){{odn|Encyklopedia PWN}}{{odn|Jahnke|2003|s=205}}.

Jako pierwszy przedstawił ''poprawny'' dowód [[Zasadnicze twierdzenie algebry|podstawowego twierdzenia algebry]] (praca doktorska z 1799 roku){{odn|Jahnke|2003|s=205}}, podając później jeszcze trzy inne dowody tego twierdzenia{{odn|Neue Deutsche Biographie|1964}} (w 1815, 1816 i 1849 roku{{odn|Voigt|2005}}). W swojej pracy doktorskiej skrytykował najpierw wcześniejsze dowody, m.in. ten przedstawiony przez francuskiego matematyka [[Jean le Rond d’Alembert|Jean’a d’Alemberta]] (1717–1783), po czym przedstawił własny, oparty na założeniach o [[krzywa algebraiczna|krzywych algebraicznych]]{{odn|The Maths Book|2019|s=208}}. Założenia te były wiarygodne, jednak nie zostały ściśle udowodnione przez Gaussa{{odn|The Maths Book|2019|s=209}}{{refn|grupa=uwaga|Założenia te udowodnił dopiero w latach 20. XX w. ukraiński matematyk [[Aleksander Ostrowski (matematyk)|Aleksander Ostrowski]] (1893–1986), zob. {{odn|ref=nie|The Maths Book|2019|s=209}}.}}. W czwartym dowodzie z 1849 roku Gauss użył liczb zespolonych, które wcześniej przedstawił w liście do [[Friedrich Wilhelm Bessel|Friedricha Wilhelma Bessela]] (1784–1846) i wprowadził w publikacji z 1832 roku ''Theoria Residuorum biquadraticorum. Commentatio secunda''{{odn|Neue Deutsche Biographie|1964}}. Jednak nie rozważył równań zbudowanych z liczb zespolonych, co uczynił w 1806 roku szwajcarski matematyk [[Jean-Robert Argand]] (1768–1822), przedstawiając pierwszy ''ścisły'' dowód zasadniczego twierdzenia algebry{{odn|The Maths Book|2019|s=209}}.

W 1818 roku Gauss zajął się tematyką związaną z [[geodezja|geodezją]], a dokładniej z matematycznym problemem związanym z określeniem kształtu i rozmiarów [[Ziemia|Ziemi]]{{odn|Voigt|2005}}. Aby zwiększyć dokładność danych, Gauss skonstruował przyrząd, tzw. [[heliotrop (przyrząd)|heliotrop]] (1821{{odn|Voigt|2005}}), w którym wykorzystuje się promienie Słońca do pomiaru krzywizny{{r|<ref name=":0}}" />.

Gauss opracował także [[odwzorowanie kartograficzne|odwzorowania kartograficzne]], np. odwzorowanie Gaussa elipsoidy na kulę{{odn|Wieczorek|Zalewski|2005|s=202}} czy odwzorowanie elipsoidy obrotowej na płaszczyznę (zwane potocznie odwzorowaniem [[Odwzorowanie Gaussa-Krügera|Gaussa-Kruegera]]){{odn|Encyklopedia PWN – Gaussa–Krügera odwzorowanie}}, które jest podstawą dwóch obecnie obowiązujących w Polsce odwzorowań – [[Układ współrzędnych 2000|układu 2000]] (dla map wielkoskalowych){{r|<ref name=":25}}" /> i [[Układ współrzędnych 1992|1992]] (dla map średnio- i małoskalowych){{r|<ref name=":26}}" />.

Kamienie oznaczające punkty pomiarowe (niem. ''Gaußstein''), używane przez Gaussa w latach 20. XIX w. do pomiaru ziemi, zachowały się do XXI wieku{{r|<ref name=":19|"/><ref name=":20|"/><ref name=":21|"/><ref name=":22|"/><ref name=":23}}"/>.

* 1832: [[Królewskie Towarzystwo Astronomiczne]] Wielkiej Brytanii (ang. ''Royal Astronomical Society''){{r|<ref name=":16}}" />

* Od 1949 roku [[Braunschweigische Wissenschaftliche Gesellschaft]] (BWG) (tłum. „Brunszwickie Towarzystwo Naukowe”) przyznaje corocznie [[medal Gaussa]] za wybitne osiągnięcia naukowe{{r|<ref name=":2}}" />.

* Od 2001 roku [[Niemieckie Stowarzyszenie Matematyków]] (niem. ''Deutsche Mathematiker-Vereinigung'') organizuje dwa razy do roku wykłady im. Gaussa, wygłaszane przez wybitnych matematyków{{r|<ref name=":3}}" />.

* Od 2006 roku Niemieckie Stowarzyszenie Matematyków wraz z [[Międzynarodowa Unia Matematyczna|Międzynarodową Unią Matematyczną]] (ang. ''International Mathematical Union'', IMU) przyznaje [[Nagroda Carla Friedricha Gaussa|Nagrodę Carla Friedricha Gaussa]] (ang. ''Carl Friedrich Gauss Prize for Applications of Mathematics'') za „wkład matematyczny, który ma znaczące zastosowania poza matematyką”{{r|<ref name=":4}}" />.

* „[[Gauss (statek, 1980)|Gauss]]” z 1980 roku, należący do Federalnej Agencji Morskiej i Hydrograficznej Niemiec {{r|<ref name=":10}}" />.

* [[Gaussberg]] na [[Ziemia Wilhelma II|Ziemi Wilhelma II]]{{r|<ref name=":5}}" />{{refn|grupa=uwaga|Wygasły wulkan odkryty w lutym 1902 roku przez Niemiecką Ekspedycję Antarktyczną (GerAE) pod kierownictwem [[Erich Dagobert von Drygalski|Drygalskiego]]{{r|<ref name=":5}}" />, który nazwał go na cześć statku ekspedycyjnego „Gauss” nazwanego z kolei na cześć Gaussa, zob. {{odn|ref=nie|Landis|2001|s=266}}.}};

* [[Mount Gauss]] na [[Ziemia Wiktorii|Ziemi Wiktorii]]{{r|<ref name=":6}}" />;

* [[Gauss Glacier]] na [[Ziemia Wiktorii|Ziemi Wiktorii]]{{r|<ref name=":9}}" />.

* stowarzyszenie GAUSS-GESELLSCHAFT e.V., założone w 1962 roku w Getyndze. Ma ono na celu promocję wiedzy i badań naukowych oraz upamiętnienie Gaussa{{r|<ref name=":1}}" />;

* widokowa [[Wieża Gaussa]], wzniesiona w latach 60. XX w. w [[Dransfeld]]{{r|<ref name=":14}}" />;

* [[Gauss (krater księżycowy)|krater księżycowy Gauss]]{{r|<ref name=":7}}" />;

* planetoida [[(1001) Gaussia]]{{r|<ref name=":8}}" />;

* W 1880 roku miasto Brunszwik wystawiło Gaussowi pomnik z okazji 100. rocznicy urodzin matematyka, przedstawiający uczonego w starszym wieku, w płaszczu obszytym futrem i charakterystycznej aksamitnej czapce{{r|<ref name=":17}}" />.

* W 1899 roku miasto Getynga wystawiło pomnik Gaussowi i Weberowi, upamiętniający wynalezienie telegrafu{{r|<ref name=":18}}" />.

* W 1929 roku w rodzinnym domu Gaussa w Brunszwiku powstało [[Gauß-Museum]], które zostało doszczętnie zniszczone podczas [[II wojna światowa|II wojny światowej]]{{r|<ref name=":13}}" />.

* W 1955 roku, z okazji 100. rocznicy śmierci Gaussa, [[Deutsche Bundespost]] wydała znaczek o nominale 10 [[fenig]]ów z portretem Gaussa{{r|<ref name=":11}}" />.

* W 1977 roku, dla uczczenia 200. rocznicy urodzin uczonego, ukazał się kolejny znaczek, tym razem o nominale 40 fenigów{{r|<ref name=":12}}" />.

* W 2005 roku ukazała się powieść o życiu Gaussa i przyrodnika [[Alexander von Humboldt|Alexandra von Humboldta]] (1769–1859) – ''[[Rachuba świata]]'' (niem. ''Die Vermessung der Welt'') autorstwa [[Daniel Kehlmann|Daniela Kehlmanna]]{{r|<ref name=":27}}" />.

* W 2012 roku na podstawie tej powieści [[Detlev Buck]] zrealizował film o tym samym tytule. W roli Gaussa wystąpił [[Florian David Fitz]]{{r|<ref name=":27}}" />.

* W 2018 roku – z okazji 241. urodzin Gaussa – wyszukiwarka [[Google]] uhonorowała naukowca okolicznościowym [[Google Doodle]]{{r|<ref name=":28}}" />.

* <ref name=":25">{{Dziennik Ustaw|20122024|0|1247342}}</ref>

[[Kategoria:OdznaczeniKawalerowie LegiąLegii HonorowąHonorowej]]

[[Kategoria:LudzieOsoby upamiętnieniupamiętnione nazwami twierdzeń geometrycznych]]