Wikipedia

Języki północnohalmaherskie

rodzina językowa występująca w Indonezji
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez 83.21.90.55 (dyskusja) o 13:05, 25 mar 2020. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.

Języki północnohalmaherskie – rodzina nieaustronezyjskich języków używanych we wschodniej Indonezji, tj. w prowincji Moluki Północne. Ich zasięg geograficzny koncentruje się na północnej części wyspy Halmahera oraz na okolicznych wyspach: Ternate, Tidore, Makian (zachodni fragment) i Morotai[1], a w swoim obszarze funkcjonowania są otoczone przez niespokrewnione języki austronezyjskie[2]. Zakorzeniły się w tym regionie najprawdopodobniej w wyniku migracji z terenów Nowej Gwinei[3][4], przypuszczalnie jeszcze przed napływem języków austronezyjskich[4]. Odrębność języków północnej Halmahery względem rodziny austronezyjskiej stwierdził po raz pierwszy Robidé van der Aa w 1872 r., a w 1915 r. wykazał ten fakt lingwista Hendrik van der Veen[5][2].

Języki północnohalmaherskie
Obszar

Indonezja (Moluki Północne)

Użytkownicy

ludy północnohalmaherskie

Klasyfikacja genetyczna

języki zachodniopapuaskie (?)

Prajęzyk

język prapółnocnohalmaherski

Podział

• grupa galela-tobelo
• grupa sahu
• grupa ternate-tidore
• język makian zachodni

Kody rodziny językowej
Glottolog nort2923
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unicode.

W XIX i XX w. holenderscy misjonarze prowadzili szeroko zakrojone prace dokumentacyjne nad tymi językami, czego owocem stał się szereg słowników, opisów gramatycznych i zbiorów baśni ludowych[5]. Najbardziej znanym językiem północnohalmaherskim jest język ternate, pełniący w regionie funkcję lingua franca. Języki ternate i tidore były macierzystymi językami miejscowych sułtanatów (Ternate i Tidore), znanych ze swojego udziału w handlu korzennym.

Do charakterystycznych cech języków północnohalmaherskich należą: szyk wyrazów SOV, formy czasowników wyrażające podmiot i dopełnienie oraz szyk possessor-possessed w konstrukcjach dzierżawczych[6].

Związki genetyczne i arealne

Status języków północnohalmaherskich nie został w pełni ustalony na gruncie lingwistyki. Tworzą grupę odrębną od języków austronezyjskich, dominujących w Indonezji. Niekiedy włącza się je w ramy większej rodziny zachodniopapuaskiej, wraz z językami nowogwinejskiego półwyspu Ptasia Głowa[3], ale bywają także rozpatrywane jako samodzielna rodzina językowa, pozbawiona pokrewieństwa z innymi językami[7]. Badacze wskazują na bliski związek języków północnej Halmahery z językami z zachodniej Ptasiej Głowy, sugerując możliwość historycznej migracji z tego terenu północnej Halmahery[8]. Ger Reesink nie znajduje jednak jednoznacznych dowodów na potwierdzenie pokrewieństwa między różnymi grupami języków „zachodniopapuaskich”, sugeruje zatem traktować grupę zachodniopapuaską jako geograficzną sieć niespokrewnionych rodzin językowych[9].

Uwagę zwraca również niezgodność cech fizycznych ludności z hipotetyczną klasyfikacją językową. Ludy północnohalmaherskie, reprezentujące typ mongoloidalny[10], nie przypominają bowiem mieszkańców Nowej Gwinei[11], a cechy typowo papuaskie w większej mierze wykazują lokalne ludy austronezyjskie, zamieszkujące obszar południowej Halmahery[12]. Robert Blust tłumaczy ten paradoks dawną zamianą językową wśród miejscowej ludności i złożoną historią osadnictwa ludzkiego w tym regionie[12]. Podejmowano także próby łączenia języków północnohalmaherskich z językami timor-alor-pantar (Mark Donohue)[13] oraz andamańskimi (Joseph Greenberg)[14].

Języki północnohalmaherskie wykazują znaczne wpływy austronezyjskie, zarówno w zakresie słownictwa, jak i gramatyki[15]. Naleciałości gramatyczne są szczególnie zaznaczone w językach ternate, tidore, makian zachodnim i sahu[4]. Bert Voorhoeve zauważył także szereg podobieństw leksykalnych między językami północnohalmaherskimi a językami centralnopapuaskimi z południowego wybrzeża Papui-Nowej Gwinei, które mogą świadczyć o historycznym kontakcie językowym[4].

Podział wewnętrzny

Rodzina północnohalmaherska jest rozdrobniona dialektalnie, a granice między różnymi językami są niejednoznaczne i trudne do wyznaczenia. Choć autorzy różnie określają liczbę języków wchodzących w skład tejże rodziny[16], istnieje ogólna zgoda co do wewnętrznego jej podziału[5].

Clemens L. Voorhoeve (1988) zaproponował poniższą klasyfikację[17]:

Wpływ austronezyjski w języku makian zachodnim sprawia, że jest on szczególnie odrębny względem pozostałych przedstawicieli tej rodziny. Dawniej był zaliczany do rodziny austronezyjskiej[18]. Należy go odróżnić od języka makian wschodniego (taba), niespokrewnionego języka austronezyjskiego[5].

Między językami galela–tobelo istnieje pewien stopień wzajemnej zrozumiałości, Voorhoeve 1988 uznał je zatem za dialekty jednego języka „północno-wschodniohalmaherskiego”, chociaż większość użytkowników postrzega te etnolekty jako odrębne języki. Ethnologue odnotowuje również język kao, włączając go w ramy języka sahu, ale zwraca uwagę, że może to być marginalny dialekt języka pagu.

Etnolekty ternate i tidore są przeważnie traktowane jako samodzielne języki, choć dystans (Abstand) między nimi jest stosunkowo niewielki, a rozróżnienie wydaje się oparte na czynnikach socjopolitycznych[16]. Voorhoeve grupuje te etnolekty jako warianty języka „ternate-tidore”[5], Miriam van Staden natomiast klasyfikuje je jako odrębne języki[5], podobnie uczynili autorzy bazy Ethnologue[16]. Pozostałe języki północnohalmaherskie, takie jak galela i tobelo, cechują się znacznymi naleciałościami z języka ternate. Jest to konsekwencja historycznej dominacji Sułtanatu Ternate w archipelagu Moluków[19]. Liczne pożyczki z języka ternate obecne są również w języku sahu[20].

Prajęzyk

W taki oto sposób przedstawia się system spółgłoskowy języka prapółnocnohalmaherskiego (na podstawie Voorhoeve 1994: 68, cytat w Holton i Klamer 2018: 584)[20]. Język prapółnocnohalmaherski dysponuje spółgłoską zwartą z retrofleksją dźwięczną (*ɖ), czym wyróżnia się na tle języków papuaskich, w których często brak spółgłosek z retrofleksją.

p t k q
b d ɖ g
m n ŋ
f s h
w
l (r)

Następujące rekonstrukcje podali Holton i Klamer (2018: 620–621)[20]. Większość form podanych przez tych autorów zaczerpnięto z Wada (1980)[21].

Przypisy

  1. ↑ Indonesia - Maps [online], Ethnologue [zarchiwizowane z adresu 2017-07-03] (ang.).
  2. ↑ a b Michaił Czlenow, North Halmahera languages: a problem of internal classification, „Papers in New Guinea Linguistics”, No. 24. A-70, Pacific Linguistics, The Australian National University, 1986, s. 39–44, DOI: 10.15144/PL-A70.39 (ang.).
  3. ↑ a b Roger Blench, Matthew Spriggs, Archaeology and język: Correlating archaeological and linguistic hypotheses, Psychology Press, 1998, s. 136, ISBN 978-0-415-11761-6 (ang.).
  4. ↑ a b c d Peter Bellwood: The Spice Islands in Prehistory: Archaeology in the Northern Moluccas, Indonesia. ANU Press, 2019, s. 216–220. ISBN 978-1-76046-291-8. (ang.).
  5. ↑ a b c d e f Bill Palmer, The Languages and Linguistics of the New Guinea Area: A Comprehensive Guide, Walter de Gruyter GmbH & Co KG, 2017, s. 577–578, ISBN 978-3-11-029525-2 (ang.).
  6. ↑ Miriam van Staden, The body and its parts in Tidore, a Papuan language of Eastern Indonesia, „Language Sciences”, 28 (2-3), 2006, s. 324–325, DOI: 10.1016/j.langsci.2005.11.013 (ang.).
  7. ↑ Nick Enfield, Bernard Comrie, Languages of Mainland Southeast Asia: The State of the Art, Walter de Gruyter GmbH & Co KG, 2015, s. 269, ISBN 978-1-5015-0168-5 (ang.).
  8. ↑ William Foley, The Languages of New Guinea, „Annual Review of Anthropology”, 29, 2000, s. 357–404, JSTOR: 223425 (ang.).
  9. ↑ Ger Reesink, West Papuan Languages, [w:] Concise Encyclopedia of Languages of the World, Elsevier, 2010, ISBN 978-0-08-087775-4 (ang.).
  10. ↑ Frank M. LeBar, George N. Appell, Ethnic Groups of Insular Southeast Asia: Indonesia, Andaman Islands, and Madagascar, Human Relations Area Files Press, 1972, s. 119, ISBN 978-0-87536-403-2 (ang.).
  11. ↑ Северохальмахерские народы (Индонезия) [online], Etnolog.ru [zarchiwizowane z adresu 2020-03-07] (ros.).
  12. ↑ a b Robert Blust, The Austronesian languages, Asia-Pacific Linguistics, School of Culture, History and Language, College of Asia and the Pacific, The Australian National University, 2013, s. 9, ISBN 978-1-922185-07-5 (ang.).
  13. ↑ Gary Holton, Laura C. Robinson, The Linguistic Position Of The Timor-Alor-Pantar Languages, Zenodo, 2017, DOI: 10.5281/zenodo.569391 (ang.).
  14. ↑ Marta Mirazón Lahr, The Evolution of Modern Human Diversity, t. 18, 1996 (Cambridge studies in biological anthropology), s. 299–300, ISBN 978-0-521-47393-4.
  15. ↑ C.L. Voorhoeve, Contact-induced change in the non-Austronesian languages in the north Moluccas, Indonesia, [w:] Tom Dutton, Darrell T. Tryon, Language Contact and Change in the Austronesian World, wyd. reprint 2010, Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 1994, ISBN 978-3-11-088309-1 (ang.).
  16. ↑ a b c John Bowden: Emic and etic classifications of languages in the North Maluku region. Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. (ang.).
  17. ↑ Clemens L. Voorhoeve, The languages of the northern Halmaheran stock., „Papers in New Guinea Linguistics” (26), Pacific Linguistics A-76, Canberra: Australian National University, 1988, s. 181–209 (ang.).
  18. ↑ The West Makian language, North Moluccas, Indonesia: a fieldwork report, [w:] Clemens L. Voorhoeve, The Makian Languages and Their Neighbours, wolumin 12, Pacific Linguistics, 1982 (Materials in languages of Indonesia), s. 46 (ang.).
  19. ↑ Andrew Dalby, Dictionary of Languages: The definitive reference to more than 400 languages, Bloomsbury Publishing, 2015, s. 620, ISBN 978-1-4081-0214-5 (ang.).
  20. ↑ a b c Gary Holton, Marian Klamer, The Papuan languages of East Nusantara and the Bird’s Head, [w:] Bill Palmer (red.), The Languages and Linguistics of the New Guinea Area: A Comprehensive Guide, wolumin 4, Berlin: De Gruyter Mouton, 2018 (The World of Linguistics), s. 569–640, ISBN 978-3-11-028642-7 (ang.).
  21. ↑ Yuiti Wada, Correspondence of consonants in North Halmahera languages and the conservation of archaic sounds in Galela, [w:] Ishige Naomichi (red.), The Galela of Halmahera: A Preliminary Survey, Osaka: Museum of Ethnology, 1980, s. 497–527 (ang.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Języki_północnohalmaherskie&oldid=59189186”