Adam Schaff

Adam Schaff (ur. 10 marca 1913 we Lwowie, zm. 12 listopada 2006 w Warszawie) – polski filozof pochodzenia żydowskiego. Początkowo prezentujący poglądy konserwatywnego nurtu filozofii marksistowskiej, specjalizujący się w epistemologii (teorii poznania); następnie ideolog eurokomunizmu, pod koniec życia zbliżający się w poglądach do współczesnych antyglobalistów.

Adam Schaff

Data i miejsce urodzenia	10 marca 1913 Lwów
Data i miejsce śmierci	12 listopada 2006 Warszawa
Doktor nauk filozoficznych
Specjalność: filozofia marksistowska
Alma Mater	Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie
Doktorat	1941 – filozofia Uniwersytet Moskiewski
Habilitacja	1945 – filozofia Instytut Filozofii Akademii Nauk ZSRR
Polska Akademia Nauk
Status	członek rzeczywisty (1961)
Nauczyciel akademicki
Uczelnia	Uniwersytet Łódzki
Stanowisko	profesor
Okres zatrudn.	1945–1949
Uczelnia	Uniwersytet Warszawski
Stanowisko	profesor
Okres zatrudn.	1949–1968
rektor
Szkoła wyższa	Instytut Nauk Społecznych przy KC PZPR
Okres spraw.	1954–1957
dyrektor
Instytut naukowy	Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk
Okres spraw.	1956–1968
Odznaczenia

Adam Schaff na Kongresie Intelektualistów w Obronie Pokojowej Przyszłości Świata w hotelu Victoria w Warszawie (1986)

Grób Adama Schaffa na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie

Życiorys

Urodził się w zasymilowanej rodzinie żydowskiej. Był synem wziętego lwowskiego adwokata. W latach 1931–1936 studiował prawo i ekonomię polityczną na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, które ukończył z podwójnym magisterium oraz we własnym jedynie zakresie filozofię. Wiedzę uzupełniał w paryskiej École des Sciences Économiques et Politiques, gdzie gromadził materiały do przygotowywanej pod kierunkiem Stanisława Grabskiego rozprawy doktorskiej z zakresu ekonomii.

W 1932 wstąpił do KPP. W 1937 został aresztowany za działalność w komunistycznej organizacji studenckiej. Od 1945 działał w PPR, a od 1948 w PZPR.

Od 1941 przebywał w Moskwie, gdzie na Uniwersytecie Moskiewskim ukończył studia filozoficzne i uzyskał stopień kandydata nauk filozoficznych (1941), a w Instytucie Filozofii Akademii Nauk ZSRR stopień doktora nauk filozoficznych (habilitację) (1945). Nawiązał kontakt z lwowskim profesorem, filozofem Leonem Chwistkiem (zm. 1944), który pozytywnie ocenił jego pracę doktorską. W latach 1944–1946 kierował polskim zespołem Radia Moskwa.

Od 1945 zajmował stanowisko profesora na Uniwersytecie Łódzkim, a od 1949 na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie kierował Katedra Materializmu Dialektycznego i Historycznego na Wydziale Humanistycznym. Był członkiem Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej. W tych latach reprezentował poglądy stalinowskie. I sekretarz POP PZPR na Uniwersytecie Warszawskim. Rok później pod patronatem KC PZPR założył ideologiczny Instytut Kształcenia Kadr Naukowych, którym kierował do 1954. W tym roku stanął na czele Instytutu Nauk Społecznych przy KC PZPR, w 1957 został kierownikiem Wyższej Szkoły Nauk Społecznych przy KC PZPR, którą kierował do 1968. Od 1950 należał do Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. W latach 1951–1956 był redaktorem naczelnym „Myśli Filozoficznej”. W latach 1952–1953 był kierownikiem Instytutu Filozoficznego Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 50. znany był także z publikacji prasowych bezkrytycznie opiewających Stalina, od 1956 związany z „frakcją” puławian. Wykładał również na Wieczorowym Uniwersytecie Marksizmu-Leninizmu, który w tamtych latach kończył m.in. Wojciech Jaruzelski. Schaff był uważany za głównego i oficjalnego ideologa PZPR. Od 1952 był członkiem Polskiej Akademii Nauk (krajowy członek rzeczywisty) kierując w latach 1956–1968 Instytutem Filozofii i Socjologii PAN i wchodząc w skład prezydium PAN w latach 1958-1968. W 1969 został członkiem Klubu Rzymskiego. W latach 1969–1985 przewodniczył Radzie Dyrektorów Europejskiego Ośrodka Koordynacji Badań i Dokumentacji w Naukach Społecznych (CEUCORS) w Wiedniu. Od 1987 był pierwszym prezesem Polskiego Towarzystwa Współpracy z Klubem Rzymskim.

W 1959 promował badania filozofii średniowiecznej prowadzone przez absolwentów Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Był protektorem zakładanego przez Adama Michnika Klubu Poszukiwaczy Sprzeczności. W 1965 opublikował książkę Marksizm a jednostka ludzka, w której postawił ryzykowną wówczas tezę, że w społeczeństwie socjalistycznym alienacja jednostki może istnieć w dalszym ciągu. Zyskał przez to u ówczesnych władz opinię rewizjonisty. Na fali zmian 1968, wskutek antysemickiej nagonki prasowej, w dniach 6–7 lipca został usunięty z KC PZPR i odsunięty od wpływu na naukę filozofii w PRL. We wspomnieniach pisał, że miał podstawy, by bać się wtedy o swoje życie.

W czasie trwania stanu wojennego był ostrym krytykiem Solidarności; znana była jego propozycja zgłoszenia kandydatury Wojciecha Jaruzelskiego do Pokojowej Nagrody Nobla. Współpracował z MSW PRL w akcjach wywiadowczych przeciwko USA. 27 czerwca 1984 został wydalony z PZPR mimo poparcia udzielonego gen. Jaruzelskiemu. Powodem było to, że swoje poglądy na temat ideologii i polityki PZPR ośmielił się prezentować poza oficjalnym forum partyjnym. Po przemianach społecznych w 1989 pozostał konsekwentny i nadal wierny swoim ideom, prezentując m.in. pogląd marksizmu demokratycznego jako recepty na kapitalizm, który według niego nie poradzi sobie z głodem i bezrobociem strukturalnym, że przyszłością ludzkości jest nadal socjalizm, choć ten przyszły ustrój nie musi się tak nazywać.

Otrzymał doktoraty honorowe uniwersytetów Michigan w Ann Arbor, Nancy oraz paryskiej Sorbony.

Zmarł w Warszawie, pochowany w grobie rodzinnym na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera II B 28-9-27).

Główne prace

• Pojęcie i słowo. Próba analizy marksistowskiej, Spółdzielnia Wydawnicza „Książka”, Łódź 1946.
• Wstęp do teorii marksizmu. Zarys materializmu dialektycznego i historycznego, Spółdzielnia Wydawnicza „Książka”, Warszawa 1947 (wyd. V: 1950).
• Narodziny i rozwój filozofii marksistowskiej, Książka i Wiedza, Warszawa 1950.
• Z zagadnień marksistowskiej teorii prawdy, Książka i Wiedza, Warszawa 1951.
  • Przekłady na niemiecki (1954), serbskochorwacki (1960), hiszpański (1964).
  • Wydanie drugie, niemieckie, rozszerzone przez autora: Theorie der Wahrheit. Versuch einer marxistischen Analyse, Europa, Wiedeń 1971.
• Obiektywny charakter praw historii. Z zagadnień marksistowskiej metodologii historiografii, PWN, Warszawa 1955.
  • Przekład czeski (1957).
• Spór o zagadnienie moralności, Książka i Wiedza, Warszawa 1958.
• Wstęp do semantyki, PWN, Warszawa 1960.
  • Przekłady na niemiecki (1960), angielski (1962), czeski, rosyjski (1963), hiszpański, rumuński (1966), szwedzki, węgierski (1967), francuski (1968), japoński (1969), włoski (1974), chiński (1979).
• Marksizm a egzystencjalizm, Książka i Wiedza, Warszawa 1961 (wyd. II z 1963 i III z 1965 jako Filozofia człowieka. Marksizm a egzystencjalizm)
  • Przekłady na angielski (1963), hiszpański, norweski, słowacki, słoweński (1964), niemiecki (1965), duński (1970), grecki (1979), chiński (2014).
• Główne zagadnienia i kierunki filozofii. Wykłady na Uniwersytecie Warszawskim 1957–1958. Cz. 1: Teoria poznania, PWN, Warszawa 1962.
• Język a poznanie, PWN, Warszawa 1964.
  • Przekłady na niemiecki (1964), angielski (1973, ze wstępem Noama Chomsky'ego), włoski (1973), francuski, japoński, portugalski (1974).
• Marksizm a jednostka ludzka, PWN, Warszawa 1965.
  • Przekłady na niemiecki (1965), słowacki (1966), serbskochorwacki (1967), francuski, węgierski (1968), angielski (1970, ze wstępem Ericha Fromma), włoski (1973).
• Szkice z filozofii języka, Książka i Wiedza, Warszawa 1967.
  • Przekłady na niemiecki (1968), francuski, włoski (1969), hiszpański (1973).
• Historia i prawda, Książka i Wiedza, Warszawa 1970.
  • Przekłady na niemiecki (1970), francuski (1971), japoński (1973), hiszpański (1974), angielski (1976), duński (1977), chiński (2014).
• Gramatyka generatywna a koncepcja idei wrodzonych, Książka i Wiedza, Warszawa 1972.
• Structuralisme et marxisme, tłum. Claire Brendel, Anthropos, Paryż 1974 (również w wersji niemieckiej 1974, włoskiej 1976 i angielskiej 1978).
• (z Lucienem Sèvem) Marxismo e umanesimo. Per un'analisi semantica delle "Tesi su Feuerbach" di K. Marx, Dedalo, Bari 1975.
• Humanismus, Sprachphilosophie, Sprachphilosophie, Erkenntnistheorie des Marxismus. Philosophische Abhandlungen, Europa, Wiedeń 1975.
  • Przekład na włoski (1977).
• Szkice o strukturalizmie, Książka i Wiedza, Warszawa 1975.
  • Przekład na chiński (2009).
• Entfremdung als soziales Phänomen, Europa, Wiedeń 1977.
  • Przekłady na hiszpański (1979), angielski (1980), japoński (1984), chiński (2015).
  • Wydanie polskie: Alienacja jako zjawisko społeczne, Książka i Wiedza, Warszawa 1999, ISBN 83-05-13097-5
• Stereotypen und das menschliche Handeln, Europa, Wiedeń 1980.
  • Wydanie polskie: Stereotypy a działanie ludzkie, Książka i Wiedza, Warszawa 1981.
• Die kommunistische Bewegung am Scheideweg, Europa, Wiedeń 1982.
  • Przekłady na francuski (1982), duński (1983), serbskochorwacki (1985).
  • Wydanie polskie: Ruch komunistyczny na rozdrożu, Instytut Badania Współczesnych Problemów Kapitalizmu, Warszawa 1984.
• Polen heute, Europa, Wiedeń 1984.
• Wohin führt der Weg? Die gesellschaftlichen Folgen der zweiten industriellen Revolution, Europa, Wiedeń 1985.
  • Wydanie polskie: Dokąd prowadzi droga? Skutki społeczne drugiej rewolucji przemysłowej, Glob, Szczecin 1988.
  • Przekład portugalski (1990), perski (1997).
• Wohin führt der Weg? Überleben in der Informationsgesellschaft, Goldmann, Monachium 1987.
• Perspektiven des modernen Sozialismus, Europa, Wiedeń 1988.
  • Wydanie polskie: Perspektywy współczesnego socjalizmu, Glob, Szczecin 1990.
  • Przekład perski (1998), hiszpański (2000).
• Ökumenischer Humanismus, O. Müller, Salzburg 1992.
  • Przekład hiszpański (1993).
  • Wydanie polskie: Humanizm ekumeniczny, Wydawnictwo „Kto jest Kim”, Warszawa 2012. ISBN 978-83-906213-7-1
• Pora na spowiedź, Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, Warszawa 1993, ISBN 83-7066-513-6 (autobiograficzna).
• El marxismo a final de siglo, Ariel, Barcelona 1994.
• Notatki kłopotnika, BGW, Warszawa 1995, ISBN 83-7066-648-5.
  • Przekład hiszpański (1997).
• Medytacje, Wydawnictwo Projekt, Warszawa 1997, ISBN 83-203-1243-7.
  • Przekład francuski, włoski (2001).
• Próba podsumowania, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1999, ISBN 83-87367-53-2 (autobiograficzna).
• Książka dla mojej żony, Wydawnictwo JJK, Warszawa 2001, ISBN 83-913643-2-1 (autobiograficzna).
• Korespondencja, Mag, Warszawa 2010.

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (3 lutego 1998)
• Order Sztandaru Pracy I klasy (1964)
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (22 lipca 1951)

Nagrody

• Nagroda Państwowa I stopnia za pracę w zakresie filozofii w minionym dziesięcioleciu (1955)
• Nagroda Państwowa I stopnia z okazji 20-lecia Polski Ludowej (22 lipca 1964)

Bibliografia i filmografia przedmiotowa

• Nie tędy droga! Adam Schaff w rozmowie z Tadeuszem Kraśko, BGW, Warszawa 1991, ISBN 83-7066-206-4.
• Nowa encyklopedia powszechna PWN t. 5, Warszawa 1998.
• Nie ma innej drogi – film dokumentalny o Adamie Schaffie w realizacji Ewy Żmigrodzkiej i Krzysztofa Zwolińskiego, Telewizja Polska – Agencja Produkcji Audycji Telewizyjnych, Warszawa 2003.
• Bohdan Chwedeńczuk Dialogi z Adamem Schaffem, Wydawnictwo „Iskry”, Warszawa 2005, ISBN 83-207-1777-9.
• JerzyJ. Szacki JerzyJ., Adam Schaff 1913–2006, [w:] WaldemarW. Baraniewski, WojciechW. Tygielski, Andrzej KajetanA.K. Wróblewski (red.), Portrety Uczonych. Profesorowie Uniwersytetu Warszawskiego po 1945, S–Ż, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2016, s. 56–65, ISBN 978-83-235-2085-6 .

Linki zewnętrzne

• Polemiczny tekst Stefana Kisielewskiego w „Więzi” nr 7–8(39) z 1961 r.. wiez.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-03-26)].
• Egzemplarz nowego typu – krytyczny tekst Lecha Stępniewskiego.
• Artykuły w wortalu lewica.pl: Rozmowa z Adamem Schaffem, Warszawa: Pogrzeb Adama Schaffa, Chwedeńczuk: Nad grobem Adama Schaffa.
• Prof. zw. dr hab. cz Adam Schaff, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI PIB) [dostęp 2006-11-12] .
• Mateusz Kuryła, Adam Schaff – portret marksistowskiego filozofa.