Bytom Odrzański
Bytom Odrzański (tuż po wojnie Białobrzezie[2], ⓘ; niem. Beuthen an der Oder) – miasto w zachodniej Polsce, w województwie lubuskim w powiecie nowosolskim, siedziba gminy Bytom Odrzański. Położone jest 22 km na zachód od Głogowa i 12 km na wschód od Nowej Soli.
| miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||||
 Rynek i ratusz w Bytomiu Odrzańskim | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||
| Powiat | |||||
| Gmina | |||||
| Burmistrz |
Jacek Sauter | ||||
| Powierzchnia |
2,3[1] km² | ||||
| Populacja (2022) • liczba ludności • gęstość |
|||||
| Strefa numeracyjna |
+48 68 | ||||
| Kod pocztowy |
67-115 | ||||
| Tablice rejestracyjne |
FNW | ||||
Położenie na mapie Polski  | |||||
Położenie na mapie województwa lubuskiego  | |||||
Położenie na mapie powiatu nowosolskiego  | |||||
Położenie na mapie gminy Bytom Odrzański  | |||||
 51°43′52″N 15°49′19″E/51,731111 15,821944
| |||||
| TERC (TERYT) |
0804024 | ||||
| SIMC |
0988359 | ||||
Urząd miejski ul. Rynek 167-115 Bytom Odrzański | |||||
| Strona internetowa | |||||
Pod względem historycznym Bytom Odrzański leży w północnej części Dolnego Śląska[3].
W latach 1975–1998 miasto należało administracyjnie do województwa zielonogórskiego.
Geografia
edytujMiasto leży na lewym, silnie zanieczyszczonym na tym odcinku, brzegu Odry (Środkowe Nadodrze) w obrębie Pradoliny Barycko-Głogowskiej (na jej skraju). Ok. 6 km na południe od miasta znajdują się Wzgórza Dalkowskie.
Nazwa
edytujNazwa miejscowości wywodzi się od polskiej, potocznej nazwy egzystencji - bytu określającej miejsce do życia[4]. Niemiecki językoznawca Heinrich Adamy swoim dziele o nazwach miejscowości na Śląsku wydanym w 1888 roku we Wrocławiu wymienia jako najwcześniejsze zanotowane nazwy miejscowości w dokumencie z 1109 roku Bytom oraz Butum podając ich znaczenie „Wohnsitz, Niederlassung” czyli po polsku „miejsce bytowania, osadnictwa”[4].
Miejscowość w obecnej formie Bytom we fragmencie castrum Bytom[5] (pol. gród Bytom)[6] notuje Gall Anonim w swojej Kronice polskiej spisanej w latach 1112–1116[7].
Nazwę miejscowości w zlatynizowanej formie Bitom wielokrotnie notuje spisana po łacinie w latach 1269–1273 Księga henrykowska[8]. W księdze łacińskiej Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol. Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego) spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna w latach 1295–1305 miejscowość wymieniona jest w zlatynizowanej formie Bythom[9][10]. W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińskie nazwy: Beuthena, Bythonia[11].
Historia
edytuj_Schlesien_p042_-_Beuthen_an_der_Oder.jpg)
Średniowieczny gród słowiański znany z obrony przed wojskami niemieckimi cesarza Henryka V Salickiego w 1109 roku (idącego wówczas na Głogów) wymienia w swoich kronikach Gall Anonim.
(...) A gdy chciał ze sprawionymi szykami wyminąć gród Bytom, jako niemożliwy do zdobycia ze względu na obwarowania i naturalne położenie wśród opływających go wód i oblegających moczar i bagien, niektórzy słynniejsi z jego rycerzy zboczyli pod gród, pragnąc okazać w Polsce swą cnotę rycerską, a wypróbować siły i odwagę Polaków. A grodzianie, otwarłszy bramy, wyszli naprzeciw z dobytymi mieczami, nie obawiając się ani mnogości różnorodnych wojsk, ani napastliwości Niemców, ani obecności samego cesarza, lecz czołowo stawiając im odważny i mężny opór. Widząc to cesarz niesłychanie się zdumiał, że tak ludzie bez zbroi ochronnej walczyli gołymi mieczami przeciw tarczownikom, a tarczownicy przeciw pancernym, spiesząc tak ochoczo do walki jakoby na biesiadę. Wtedy jakoby rozgniewany na zakusy swoich rycerzy cesarz posłał tam kuszników i łuczników, aby przynajmniej przed ich groźbą grodzianie ustąpili i cofnęli się do grodu. Ale Polacy na pociski i strzały zewsząd lecące tyle zwracali uwagi co na śnieg lub na krople deszczu. Tam też cesarz po raz pierwszy przekonał się o odwadze Polaków, bo nie wszyscy jego rycerze wyszli cało z tej walki. (...)
W 1157 roku gród został spalony przez wycofujące się przed Niemcami wojska polskie. Prawa miejskie miasto uzyskało około połowy XIII wieku. W latach 1289–1504 Bytom należał do Piastów śląskich. Od 1331 roku znalazł się pod zwierzchnictwem Czech.
W 1469 roku miasto przeszło w ręce prywatnych właścicieli. Nabywcą był ród rycerski Glaubitzów. W latach 1526–1561 właścicielami miasta byli Rechenbergowie. Od 1561 roku miasto należało do rodziny Schönaichów. Pod rządami Habsburgów, od 1526 roku, następuje rozkwit miasta - największy w latach 1580–1618, za panowania Fabiana i Jerzego von Schönaich. W latach 1601–1628 działało tutaj znane w Europie kalwińskie gimnazjum akademickie z prawem nadawania tytułów bakałarza i magistra - tzw. „Schönaichianum”. Około roku 1615–1618 w Bytomiu działała drukarnia, aczkolwiek zachowało się niewiele jej publikacji[12].
Od 1742 roku miasto należało do Prus. W XIX wieku posiadało kanalizację i wodociągi.
13 lutego 1945 roku miasto zostało zajęte przez wojska radzieckie. Poważnie zniszczone miasto przejęła wkrótce administracja polska. Dotychczasowi mieszkańcy zostali wysiedleni do Niemiec i zastąpieni polskimi osadnikami.
4 czerwca 1988 roku na przejeździe kolejowo-drogowym pod Bytomiem miała miejsce tragiczna katastrofa drogowo-kolejowa – wojskowa ciężarówka marki Star 66, wioząca trzynastu żołnierzy do prac melioracyjnych na pobliskich łąkach wjechała (z winy kierowcy) pod pociąg jadący z prędkością 70 km/h. W wyniku zderzenia eksplodowały kanistry z benzyną wiezione w wozie wojskowym. Na miejscu zginęło 5 osób, kolejnych pięć zmarło po przewiezieniu do szpitali[13].
Obecnie mieszkańcy osiągają dochody głównie z przemysłu oraz usług. Nieopodal znajdują się huty oraz kopalnie miedzi należące do KGHM. W mieście znajdują się zakłady z branży metalowej oraz meblowej. Co roku odbywa się tu Festiwal Twórczości Muzycznej Niewidomych oraz Flis Odrzański.
Zabytki
edytuj
Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są[14]:
- miasto, z połowy XIII wieku
- kościół parafialny pod wezwaniem świętego Hieronima, gotycki z XIV-XVII wieku, przebudowany w XVIII wieku
- kościół ewangelicki z XVIII wieku. Wybudowany w latach 1741–1746 z wykorzystaniem murów dawnego późnorenesansowego protestanckiego gimnazjum Schönacha. Salowy, murowany z cegły, wewnątrz otoczony dwupiętrowymi, drewnianymi emporami. Obok kościoła neogotycka wieża dobudowana w 1846 roku. Obecnie pusty, nieużywany. W 2006 roku zakupiony został przez Fundację Archeologiczną z Zielonej Góry. Do roku 2012 zaplanowano ukończenie renowacji budynku i utworzenie w nim Archiwum Archeologicznego, ul. Kościelna
- remiza straży pożarnej, pl. Szpitalny, ul. Kopernika, z 1764 roku, w XIX wieku
- plebania, z połowy XIX wieku
- ratusz, późnorenesansowy z XVII w. został wybudowany w latach 1602–1609 w zachodniej pierzei rynku, na dwóch połączonych, średniowiecznych działkach
- dom, ul. Cmentarna 20, z XVIII wieku
- domy, ul. Dworcowa 2, 20, 27, 28, 29, z XVIII wieku, XIX/XX wieku
- domy mieszczańskie z XVIII i XIX wieku przy ul. Głogowskiej:
- domy, ul. Głogowska 30, 31, 33, 38, z XVIII wieku
- wille z ogrodami, ul. Głogowska 18, 23, z połowy XIX wieku, z 1920 roku
- „Dom Napoleona”, ul. Górna 1, z XVIII wieku
- dom, ul. Kopernika 12, z 1869 roku
- domy, ul. Kościelna 7, 9, z XVIII wieku
- domy, ul. Kożuchowska 13 (d.25), 26, 27, 28, 29/30, z XVII wieku, z XVIII wieku
- domy, ul. Krzywoustego 6, 9, 26, z XVIII wieku
- komora celna, ul. Mostowa 1, 1935 roku
- domy, ul. Nadbrzeżna 2, 5, 5a, 8, 9, z XVIII wieku, z XIX wieku
- domy, ul. Nowe Miasto 3, 9, 17, 23, 28, z XVIII wieku
- odrestaurowany zespół architektoniczny zabytkowej starówki - późnorenesansowe, barokowe, klasycystyczne i eklektyczne kamieniczki wokół Rynku:
- domy, Rynek 2, 3 - nie istnieje, 4, 5, 6, 8, 9, 9a, 10, 11, 12, 13/14, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, z XVII wieku, z XVIII wieku/XIX wieku
- hotel „Pod Złotym Lwem”, Rynek 15/16, z 1711 roku
- budynek gospodarczy, ul. Szeroka 8, z XVIII wieku
- domy, ul. Szewska 4, 8, 15, 19, z XVIII wieku
- domy, ul. Szpitalna 6, 7, 10, 12, z XVIII wieku
- domy, ul. Wąska 1, 2, 3, 5, 7, z XVIII wieku
- domy, ul. Widok 1, 2, z XVIII wieku
- willa, ul. Żeromskiego 1, z 1908 roku
inne zabytki:
- pięć kamiennych, prawdopodobnie średniowiecznych, krzyży, wmurowanych w wieżę kościoła św. Hieronima; wiek krzyży oraz ich pochodzenie są nieznane, jedna z hipotez uznająca je za tzw. krzyże pokutne nie ma oparcia w żadnych dowodach i oparta jest wyłącznie na nieuprawnionym, błędnym założeniu, że wszystkie stare kamienne monolitowe krzyże, są krzyżami pokutnymi
- fontanna kolumnowa z końca XIX w.
- barokowa tablica pamiątkowa z napisem dotyczącym zniszczeń dokonanych w trakcie przejazdu lisowczyków 6 grudnia 1620 roku. Umiejscowiona na fasadzie budynku dawnej apteki w rynku.
- pozostałości fosy miejskiej.
Związki wyznaniowe
edytujNa terenie miasta działalność duszpasterską prowadzą następujące związki wyznaniowe:
Kościół Rzymskokatolicki
edytujKościół Zielonoświątkowy
edytujLudzie urodzeni w Bytomiu Odrzańskim
edytuj- George August Kunowski (ur. 25. czerwca 1757 r.; zm. † 21. stycznia 1838 w Swidnicy, przez 42 lata Pastor Primarius przy Kościele Pokoju w Swidnicy)
- Jochen Klepper – niemiecki pisarz, poeta, dziennikarz ur. 22. marca 1902 r. zm. 11.grudnia 1942
Ludzie związani z Bytomiem Odrzańskim
edytujTransport
edytuj
- port rzeczny
- linia kolejowa nr 273 Wrocław Główny - Szczecin Główny (została doprowadzona do Bytomia już w 1871 roku i funkcjonuje do dziś jako tzw. magistrala nadodrzańska). Miasto ma bezpośrednie połączenie m.in. z Przemyślem, Krakowem, Wrocławiem, Rzepinem.
- w mieście krzyżują się drogi wojewódzkie:
- Najbliższe mosty przez Odrę znajdują się w Nowej Soli i Głogowie[17].
Demografia
edytuj| Rok | Liczba ludności |
|---|---|
| 1787 | 2261 |
| 1825 | 2557 |
| 1905 | 3033 |
| 1939 | 3176 |
| 1961 | 2457 |
| 1970 | 3049 |
| 2004 | 3365 |
| 2010 | 4480 |
- Piramida wieku mieszkańców Bytomia Odrzańskiego w 2014 roku[18].
Sport
edytujOd 1947 roku w Bytomiu Odrzańskim działa klub piłkarski Miejski Klub Sportowy „Odra” Bytom Odrzański, który występuje w III lidze grupa III. Zespół domowe mecze rozgrywa na Stadionie Gminnym w Bytomiu Odrzańskim[19]. Dzięki doświadczonym, byłym zawodnikom sportów walki, także te dyscypliny cieszą się w mieście popularnością[według kogo?].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2022 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 7 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-08].
- ↑ Pierwsza powojenna mapa Polski wydana przez WIG Sztabu Generalnego w roku 1945
- ↑ Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie), t. 2: Dolny Śląsk, Dolne Łużyce, red. Zdzisław Kaczmarczyk, Andrzej Wędzki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Zielona Góra 1970, s. 125.
- ↑ a b Heinrich Adamy, Die schlesischen Ortsnamen, ihre Entstehung und Bedeutung. Ein Bild aus der Vorzeit, wyd. 2, Breslau: Verlag von Priebatsch’s Buchhandlung, 1888, s. 9, OCLC 456751858 (niem.).
- ↑ „Monumenta Germaniae Historica”, „Chronicae Polonorum”, tom IX, Hannoverae 1851 s.467
- ↑ „Kronika polska, Gall Anonim”, seria „Kroniki polskie”, Zakł. Narod. Ossolińskich, Wrocław, ISBN 978-3-939991-64-9, str. 128.
- ↑ „Monumenta Poloniae Historica”, Tom I, Akademia Umiejętności w Krakowie, Lwów 1864, str. 448.
- ↑ Stenzel 1854 ↓, s. 34.
- ↑ Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis online
- ↑ H. Markgraf, J. W. Schulte, „Codex Diplomaticus Silesiae T.14 Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis”, Breslau 1889
- ↑ Detlef Haberland: Die „Silesiographia” und „Breslo-Graphia” von Nicolaus Henel von Hennenfeld. Arkadiusz Cencora, Diana Codogni-Łańcucka. Wrocław: Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, 2011, s. 174. ISBN 978-83-910595-2-4.
- ↑ Ciurlok 2018 ↓, s. 69.
- ↑ Informacje zabrane na podstawie książki Jarosława Reszki - „Cześć, Giniemy!”
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych woj. lubuskiego. Narodowy Instytut Dziedzictwa. s. 37-40. [dostęp 2024-09-28]. (pol.).
- ↑ Zarząd Dróg Wojewódzkich w Zielonej Górze – Sieć dróg, wykaz dróg i mapa [online], www.zdw.zgora.pl [dostęp 2020-12-04].
- ↑ Problem z przeprawą [online], Radio Zachód [dostęp 2020-12-04] (pol.).
- ↑ 500 lat mostu, którego nie ma [online], Bytom Odrzański - Bytomski Serwis Informacyjny [dostęp 2020-12-04] (pol.).
- ↑ Bytom Odrzański w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-09], liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ 90minut.pl: Miejski Klub Sportowy Odra Bytom Odrzański. [dostęp 2011-09-01]. (pol.).
Bibliografia
edytuj- Gustav Adolf Stenzel: Liber Fundationis Claustri Sanctae Mariae Virginis in Henrichow. Breslau: Josef Max & Komp., 1854.
- Antonowicz, G., Województwo zielonogórskie vademecum turystyczne, Krajowa Agencja Wydawnicza, 1981
- Jerzy Ciurlok: O drukarzach, drukarniach i drukach śląskich. Mikołów, Katowice: Regionalny Instytut Kultury w Katowicach, 2018. ISBN 978-83-952024-1-4.
- Garbacz, K., Szlakiem zabytkowych miast, Zielona Góra, Agencja Wydawnicza PDN, 2005
- Lutsch, H., Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien [Bd. 3]: Die Kunstdenkmäler des. Reg.-Bezirks Liegnitz, Breslau, Wilh. Gottl. Korn., ss. 65-70, 1891
- Szczaniecki, M., Korcz, W., Dzieje ziemi lubuskiej w wypisach Warszawa, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1958
Linki zewnętrzne
edytuj- Oficjalna strona miasta
- Bytom niższy (2), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 519.