Wikipedia

Choroba Alzheimera

nieuleczalna choroba neurodegeneracyjna

Choroba Alzheimera (łac. morbus Alzheimer, ang. Alzheimer’s disease, w skrócie AD) – najczęstsza postać otępienia, nieuleczalna i postępująca choroba neurodegeneracyjna, prowadząca do śmierci pacjenta. Opisał ją po raz pierwszy niemiecki neuropatolog Alois Alzheimer w 1906 i od jego nazwiska pochodzi jej nazwa[1]. Najczęściej spotyka się ją u osób po 65. roku życia[2], lecz pojawia się również wcześniej. W 2006 na świecie cierpiało na nią około 26,6 miliona chorych. Przewiduje się, że w 2050 dotknie ona jedną na 85 osób[3].

Choroba Alzheimera
morbus Alzheimer
Ilustracja
Porównanie budowy mózgu osoby zdrowej (po lewej) i osoby z chorobą Alzheimera (po prawej)
Klasyfikacje
DiseasesDB

29283

MedlinePlus

000739

MeSH

D003704

Chociaż choroba przebiega inaczej u każdego pacjenta, występuje wiele często spotykanych objawów[4]. Wczesne symptomy często są błędnie wiązane z wiekiem lub ze stresem[5]. We wczesnych stadiach najczęstszym objawem jest trudność w przypominaniu sobie niedawnych zdarzeń. W przypadku podejrzenia diagnoza stawiana jest dzięki testom oceniającym zachowanie i zdolności kognitywne, a następnie często jest wykonywane neuroobrazowanie, o ile istnieje taka możliwość[6]. Z postępem choroby pojawić się mogą takie objawy, jak splątanie, drażliwość, agresja, wahania nastroju, trudności językowe, utrata pamięci długotrwałej. Chorzy wyłączają się w końcu z życia rodzinnego i społecznego[5][7]. Stopniowo tracone są funkcje życiowe, co prowadzi do śmierci[8]. Choroba u każdego pacjenta przebiega odmiennie, wobec czego prognozowanie w przypadku konkretnej osoby napotyka trudności. Nim choroba ujawni się w pełni, przebiega skrycie przez nieznany i zmienny okres, potrafi postępować bez rozpoznania przez lata. Średnia długość życia po postawieniu diagnozy wynosi 7 lat[9], mniej niż 3% chorych przeżywa ponad 14 lat[10].

Przyczyny i postęp choroby Alzheimera wciąż są słabo poznane. Badania wskazują, że wiąże się ona z plakami i splątkami neurofibrylarnymi (ang. tangle) w mózgu[11]. Obecnie możliwe jest jedynie leczenie objawowe. Nieznana jest terapia zatrzymująca lub odwracająca postęp choroby. Według stanu na 2012 w ponad 1000 badań klinicznych próbowano znaleźć sposoby leczenia AD, nie wiadomo jednak, czy którakolwiek z badanych metod zadziała[12]. Ćwiczenia umysłowe, fizyczne i zrównoważona dieta są sugerowanymi sposobami na opóźnienie momentu ewentualnego powstania problemów z funkcjami poznawczymi (ale nie patologii mózgu) u zdrowych starszych osób, nie ma jednak dowodu potwierdzającego taki efekt[13].

Z uwagi na nieuleczalność i wyniszczający charakter choroby cierpiący na nią wymagają pomocy otoczenia. Rolę głównego opiekuna obejmuje zazwyczaj małżonek lub bliski krewny[14]. AD związana jest z wielkim ciężarem nakładanym na opiekunów, obejmującym wiele płaszczyzn: społeczną, psychologiczną, fizyczną i ekonomiczną[15][16][17]. W krajach rozwiniętych choroba należy do najbardziej kosztownych dla społeczeństwa[18][19].

Charakterystyka

edytuj

Przebieg choroby podzielono na 4 etapy o postępujących wzorcach uszkodzeń poznawczych i funkcjonalnych.

Predemencja

edytuj

Pierwsze objawy często mylnie przypisuje się starzeniu lub stresowi fizjologicznemu (inaczej biologicznemu lub somatycznemu)[5]. Szczegółowe testy neuropsychologiczne mogą ujawnić łagodne zaburzenia sfery poznawczej do ośmiu lat przed spełnieniem przez pacjenta klinicznych kryteriów pozwalających na postawienie diagnozy AD[20]. Te wczesne objawy mogą dotyczyć najbardziej złożonych czynności codziennych[21]. Najbardziej widoczny jest ubytek pamięci w postaci trudności z przypominaniem sobie niedawno zapamiętanych faktów i niemożność zapamiętywania nowych informacji[20][22].

Subtelne zaburzenia funkcji wykonawczych, na przykład uwagi, zdolności planowania, elastyczności poznawczej, myślenia abstrakcyjnego, lub uszkodzenie pamięci semantycznej (obejmującej znaczenia i powiązania między pojęciami) również mogą być symptomatyczne we wczesnych stadiach AD[20]. Często obserwuje się wtedy apatię, pozostającą najbardziej uporczywym objawem neuropsychiatrycznym w przebiegu choroby[23]. Przedkliniczny okres AD nazywa się także fazą łagodnych zaburzeń poznawczych (MCI – Mild Cognitive Impairment)[22], aczkolwiek cały czas trwa dyskusja, czy ten termin określa pierwszy etap choroby, czy też osobne rozpoznanie diagnostyczne[24]. Dla AD charakterystyczna jest postać amnestyczna MCI, w której dominują zaburzenia pamięci. Choroba ta może się też rozwinąć z MCI z nieznacznie zaburzonymi wieloma funkcjami poznawczymi, ta postać MCI może także przejść w otępienie naczyniopochodne, a inne postacie MCI w otępienie czołowo-skroniowe, otępienie z ciałami Lewy’ego lub otępienie w chorobie Parkinsona[25].

Wczesny etap

edytuj

Narastające pogorszenie zdolności uczenia się i pamięci prowadzi do ostatecznej diagnozy u pacjentów cierpiących na chorobę Alzheimera. W małym odsetku trudności językowe, związane z funkcjami wykonawczymi, percepcją (agnozja) czy wykonywaniem ruchów (apraksja) wydają się odgrywać większą rolę niż zaburzenia pamięci[26]. AD nie niszczy w jednakowym stopniu wszystkich rodzajów pamięci. Pamięć długotrwała (epizodyczna), semantyczna i proceduralna są w mniejszym stopniu objęte chorobą niż zapamiętywanie nowych faktów oraz przywołanie niedawnych wspomnień[27][28].

Problemy językowe wynikają głównie z zubożenia słownictwa i spadającej fluencji słownej, co prowadzi do zubożenia języka mówionego i pisanego[26][29]. Na tym etapie pacjent zazwyczaj jest zdolny do adekwatnego komunikowania podstawowych myśli[26][29][30]. Podczas wykonywania czynności wymagających ruchów precyzyjnych (pisanie, rysowanie, ubieranie się) może wystąpić apraksja w postaci trudności w koordynacji i planowaniu pewnych ruchów; zazwyczaj jest ona niezauważana[26]. Pacjenci często mogą próbować samodzielnie wykonywać liczne czynności, potrzebują jednak pomocy lub nadzoru w czynnościach wymagających sprawnych funkcji kognitywnych[26].

Etap umiarkowany

edytuj

Postęp choroby w końcu uniemożliwia samodzielność. Chorzy nie są w stanie wykonać najczęstszych codziennych czynności[26]. Trudności językowe stają się wyraźne z powodu niemożliwości nazywania (anomia). Skutkuje to częstymi nieprawidłowymi zamianami słów (parafazja). Umiejętności czytania i pisania są także progresywnie tracone[26][30]. Złożone sekwencje ruchowe stają się mniej skoordynowane wraz z postępem choroby, wzrasta więc też ryzyko upadków[26]. Na tym etapie pogarszają się problemy z pamięcią, chory może mieć trudności z rozpoznawaniem bliskich krewnych[26]. Pamięć długotrwała, wcześniej nietknięta, ulega uszkodzeniu[26].

Pojawiają się zmiany behawioralne i neuropsychiatryczne. Częstą manifestację stanowi błądzenie, złość i labilność afektu, co prowadzi do płaczu, wybuchów agresji i oporu stawianego opiekunom[26]. Występuje również sundowning (objawy ulegają zaostrzeniu w godzinach popołudniowych i wieczornych)[31]. Średnio 30% ludzi cierpiących na chorobę Alzheimera rozwija urojeniowy syndrom błędnej identyfikacji i inne objawy urojeniowe[26]. Tracą oni również wgląd na rozwój choroby i związane z tym ograniczenia (anosognozja)[26]. Może rozwinąć się nietrzymanie moczu[26]. Objawy te prowadzą do stresu obejmującego krewnych czy innych opiekunów. Może go zredukować przeniesienie chorego spod opieki domowej do odpowiedniej placówki[26][32].

Etap zaawansowany

edytuj

W końcowym okresie choroby Alzheimera pacjent wykazuje całkowitą zależność od opiekunów[26]. Jego język ulega redukcji do kilku fraz czy nawet kilku pojedynczych słów, w końcu może to doprowadzić do całkowitej utraty zdolności mowy[26][30]. Pomimo utraty werbalnych umiejętności lingwistycznych chorzy mogą często rozumieć i odpowiadać na sygnały emocjonalne[26]. W końcu nie są oni w stanie wykonać samodzielnie nawet najprostszego zadania bez pomocy[26]. Masa mięśniowa i mobilność zmniejszają się, przykuwając pacjenta do łóżka, następuje utrata zdolności do samodzielnego jedzenia[26]. Choroba prowadzi do śmierci pacjenta, która następuje zazwyczaj na skutek czynników zewnętrznych, jak infekcja odleżyn czy zapalenie płuc[26].

Przyczyny

edytuj

Przyczyna choroby Alzheimera pozostaje zasadniczo nieznana[33][34], pomijając od 1 do 5% przypadków, w których zidentyfikowano odmienności genetyczne.

Przyczynę próbuje wyjaśnić kilka konkurencyjnych hipotez.

Hipoteza cholinergiczna

edytuj

Najstarsza jest hipoteza cholinergiczna, na której bazują dostępne obecnie sposoby farmakoterapii[35]. Proponuje ona, że za AD stoi zmniejszona synteza neuroprzekaźnika acetylocholiny. Hipoteza ta nie ma mocnego oparcia, bowiem leki mające za zadanie ingerować w niedobór acetylocholiny nie okazały się zbyt skuteczne. Zaproponowano też inne czynniki związane z układem cholinergicznym, jak inicjacja wielkoskalowej agregacji amyloidu[36], prowadząca do uogólnionego zapalenia tkanki nerwowej[37].

Hipoteza amyloidowa

edytuj

W 1991 pojawiła się hipoteza amyloidowa głosząca, że fundamentalną rolę w patogenezie choroby odgrywają depozyty β-amyloidu[38][39]. Postulat ten wspiera fakt położenia genu APP (ang. amyloid precursor protein, prekursorowe białko amyloidu) na chromosomie 21. Informacja ta wiąże się z prawie pewnym rozwinięciem AD przez 40 pierwszych lat życia u osób z zespołem Downa spowodowanym trisomią chromosomu 21[40][41]. Poza tym specyficzna izoforma apolipoproteiny, APOE4, należy do głównych genetycznych czynników ryzyka AD. Apolipoproteina zwiększa rozpad β-amyloidu, jednakże niektóre jej formy, jak APOE4 właśnie, nieefektywnie spełniają to zadanie. W efekcie w mózgu gromadzi się nadmiar amyloidu[42]. Dalsze argumenty pochodzą z badań nad transgenicznymi myszami, u których wywołano ekspresję zmutowanej ludzkiej formy genu APP. Gryzonie te wytwarzały włókienkowate plaki amyloidowe i przypominającą spotykaną w chorobie Alzheimera patologię mózgu z deficytami uczenia przestrzennego[43].

Stworzono eksperymentalną szczepionkę mającą usuwać płytki amyloidowe, przeprowadzono badania pierwszej fazy na ludziach, nie przyniosły one jednakże znacznego efektu w zwalczaniu demencji[44]. Przywiodło to badaczy do podejrzeń, że nietworzące płytek oligomery βA stanowią pierwotną patogenną formę amyloidu. Te toksyczne oligomery, nazywane także ADDLs (ang. amyloid-derived diffusible ligands, ligandy będące pochodnymi Aβ), wiążą powierzchniowe receptory neuronów i zmieniają strukturę synaps, zaburzając w ten sposób komunikację neuronalną[45]. Jeden z receptorów dla oligomerów βA może stanowić białko prionowe, które wiąże się także z chorobą szalonych krów, czyli gąbczastą encefalopatią bydła, jak również z ludzką chorobą Creutzfeldta-Jakoba, przez co mechanizm prowadzący do neurodegeneracji w tym chorobach wiąże się ze spotykanym w chorobie Alzheimera[46].

W 2009 hipotezę uaktualniono, sugerując, że bliski krewny białka Aβ, a niekoniecznie ono samo, może stanowić winowajcę. Wedle tego poglądu opierający się na amyloidzie mechanizm redukujący połączenia neuronalne w mózgu w fazie szybkiego wzrostu na początku życia osobniczego może zostać aktywowany przez związane ze starzeniem się procesy w starszym wieku, co prowadzi do charakterystycznego dla AD zamierania neuronów[47]. N-APP, N-końcowy fragment APP, sąsiaduje z β-amyloidem; uwalnia go z cząsteczki APP ten sam enzym. N-APP aktywuje szlak samodestrukcji przez przyłączenie do neuronalnego receptora zwanego DR6 (ang. death receptor 6, receptor śmierci 6, zwany też TNFRSF21)[47]. DR6 cechuje się wysoką ekspresją w regionach mózgu człowieka najbardziej obejmowanych przez chorobę, możliwe więc, że szlak N-APP/DR6 może prowadzić do uszkodzeń w starzejącym się mózgu. W tym modelu plaki beta-amyloidowe odgrywają uzupełniającą rolę, upośledzając funkcję synaps.

Niska skuteczność terapii zorientowanych na powstrzymanie odkładania się β-amyloidu w połączeniu ze znaczną niekiedy obecnością tego białka w zdrowych mózgach mogą sugerować, że hipoteza amyloidowa jest błędna[48][49].

Hipoteza tau

edytuj

Hipoteza tau zakłada, że nieprawidłowości białka tau rozpoczynają chorobowy łańcuch zdarzeń[39]. W tym modelu hiperfosforylowane nici białka τ zaczynają łączyć się ze sobą. W końcu tworzą splątki neurofibrylarne (tangle) wewnątrz ciał neuronów[50]. Powoduje to dezintegrację mikrotubuli, niszcząc system transportu neuronalnego[51]. Skutkuje to wpierw upośledzeniem funkcjonowania komunikacji biochemicznej pomiędzy neuronami a później śmiercią komórek[52].

Zanieczyszczenie powietrza

edytuj

Od pierwszej dekady XXI wieku opublikowano bardzo wiele prac naukowych wiążących zanieczyszczenia środowiska z zaburzeniami funkcji poznawczych[53]. Najbardziej powszechna postać choroby, LOAD (Late Onset Alzheimer’s Disease), jest obecnie wiązana w 40–65% z czynnikami środowiskowymi, wśród których kluczowe jest zanieczyszczenie środowiska.

Jedną z pierwszych poszlak wiążących jakość powietrza ze zmianami w mózgu były badania[54] bezpańskich psów w Meksyku – najbardziej zanieczyszczonego miasta na świecie według ONZ – przeprowadzone na początku pierwszej dekady XXI wieku. Wykryto u nich zmiany patologiczne przypominające te typowe dla choroby Alzheimera. Badania u ludzi z lat 2004–2008[55][56][57] roku potwierdziły, że „wdychanie zanieczyszczonego powietrza powinno być uznane za czynnik ryzyka”.

W kolejnych latach podobne wnioski wysnuto z badań[53] przeprowadzonych w Wielkiej Brytanii[58], Szwecji, na Tajwanie, i USA. W tych ostatnich badaniach objęły 60 milionów ludzi w wieku powyżej 65 lat, tj. prawie 97% populacji USA w tym przedziale wiekowym[59]. Wszystkie te badania wskazują na silną korelację wczesnych zmiany neurodegeneracyjnych w mózgu z zanieczyszczeniami powietrza. Zmiany te odnajdywane są u ludzi w każdym wieku, nawet u niemowląt[53].

Za największa zagrożenie uznano cząstki pyłu zawieszonego PM2,5, tak jak o średnicy mniejszej od 2,5 mikrometra. Wiadomo już w sposób niepodważalny[53], że tak małe cząstki przenikają z płuc do układu krwionośnego, a potem, pokonując barierę krew-mózg, do mózgu. Mogą też dostawać się bezpośrednio do opuszki węchowej poprzez nos i nerw węchowy. U osób narażonych na regularny kontakt z zanieczyszczeniami częściej diagnozowano demencję. Zależność była szczególnie silna między cząstkami PM2,5 a chorobą Alzheimera.

Badanie związku przyczynowo-skutkowego nastręcza jednak pewnych problemów. Ze względów etycznych nie można zbudować ochotniczej grupy kontrolnej, która miałaby celowo wdychać zanieczyszczone powietrze. Brak jest centralnych rejestrów pacjentów, co umożliwiłoby badanie dużych kohort pacjentów. W niektórych miejscach świata jakość powietrza jest tak zła, że ludzie wcześniej umierają na choroby serca niż objawi się u nich choroba Alzheimera. Trudno jest też określić szkodliwość konkretnych cząstek pyłu zawieszonego[53].

Badania na zwierzętach (myszach[60], szczurach[61]) jednoznacznie wskazują, że im większa jest koncentracja pyłów w powietrzu, tym większe uszkodzenia mózgu powstają. Metale ciężkie w powietrzu w ciągu paru miesięcy potrafią przeniknąć do mózgu szczurów, gdzie, możliwe, że aktywują geny odpowiedzialne za zmiany nowotworowe i neurodegeneracyjne.

Zmiany inicjowane przez toksyny z zanieczyszczonego powietrza zachodzą zgodnie ze znanymi już mechanizmami rozwoju choroby Alzheimera. Zarówno u zwierząt, jak i ludzi, zanieczyszczenia powodują wydzielanie cytokin z komórek mikrogleju, odpowiedzialnych za odpowiedź zapalną. Przewlekła odpowiedź zapalna może prowadzić do obumierania komórek nerwowych[53]

Inne hipotezy

edytuj

Wirus opryszczki pospolitej typu 1 również podejrzewano o odgrywanie roli w powodowaniu choroby u ludzi o podatnych izoformach genu apolipoproteiny E[62].

Jeszcze inna hipoteza utrzymuje, że choroba Alzheimera może powodować związany z wiekiem rozpad mieliny w mózgu. Zaproponowano wydzielane podczas rozpadu mieliny żelazo jako przyczynę dalszych uszkodzeń. Homeostatyczna naprawa mieliny przyczynia się do rozwoju depozytów białkowych, takich jak beta-amyloid czy tau[63][64][65]. Stwierdzono, że w powstawaniu blaszek amyloidowych odgrywają rolę metale przejściowe żelazo, miedź i cynk[66].

Stres oksydacyjny i zaburzenia homeostazy metabolizmu metali mogą grać ważną rolę w tworzeniu się patologii[67][68].

Chorzy z chorobą Alzheimera wykazują siedemdziesięcioprocentowy ubytek komórek miejsca sinawego wytwarzającego neuroprzekaźnik noradrenalinę, która dyfunduje lokalnie wśród neuronów, gleju i naczyń krwionośnych kory nowej i hipokampa jako endogenny czynnik przeciwzapalny[69]. Wykazano, że noradrenalina stymuluje mikroglej mysi do supresji indukowanej β-amyloidem produkcji cytokin i fagozytozy βA[69]. Sugeruje to, że degeneracja miejsca sinawego może odpowiadać za zwiększone odkładanie βA w mózgach chorych[69].

Stwierdzono znamiennie wyższe poziomy aktywacji komórek mikrogleju u osób z chorobą Alzheimera i otępieniem czołowo-skroniowym[70].

Patofizjologia

edytuj
 
Obraz histopatologiczny płytek starczych w korze mózgu chorego na AD w impregnacji srebrem

Neuropatologia

edytuj

Choroba Alzheimera charakteryzuje się utratą neuronów i synaps kory mózgu i pewnych regionów podkorowych. Skutkuje to zanikiem w zajętych obszarach z degeneracją w płatach skroniowych i ciemieniowych, jak też w części płatów czołowych i zakrętach obręczy[37]. Badania z użyciem MRI i PET udokumentowały redukcję rozmiarów specyficznych obszarów mózgu chorych na AD, gdy przechodzili oni z etapu łagodnych zaburzeń poznawczych do choroby Alzheimera, w porównaniu ze zdrowymi ludźmi w podeszłym wieku[71][72].

Płytki starcze i splątki neurofibrylarne dobrze widać pod mikroskopem w mózgach dotkniętych chorobą Alzheimera[11]. Płytki tworzą gęste, w większości nierozpuszczalne złogi peptydów beta-amyloidowych i materiału komórkowego na zewnątrz komórek, wokół neuronów. Splątki neurofibrylarne to agregaty białek tau związanych z mikrotubulami, ulegających hiperfosforylacji, odkładających się w obrębie komórek. Chociaż niektórzy ludzie w starszym wieku wykształcają pewną ilość płytek i splątków w konsekwencji starzenia się, mózgi ludzi z chorobą Alzheimera cechują się większą ich liczbą w określonych rejonach mózgu, jak płat skroniowy[73]. W mózgach cierpiących na chorobę Alzheimera nierzadkie są również ciała Lewy’ego[74].

Biochemia

edytuj
 
Enzymy działają na prekursorowe białko amyloidu, tnąc je na fragmenty beta-amyloidowe, z których formują się płytki starcze, typowe dla obrazu mikroskopowego choroby Alzheimera[11][75]

Chorobę Alzheimera zaliczono do chorób spowodowanych nieprawidłowościami białkowymi, dokładniej nieprawidłowym fałdowaniem łańcucha białkowego. Powoduje ją bowiem akumulacja nieprawidłowo sfałdowanego białka amyloidu beta i tau w mózgu[76]. Płytki składają się z niewielkich peptydów liczących od 39 do 43 reszt aminokwasowych, nazywanych Aβ (amyloid beta). Stanowią one fragmenty większych białek zwanych APP (prekursorowe białko amyloidu). APP to białko przezbłonowe, penetrujące aksolemmę. Białko to pełni krytyczną rolę we wzroście neuronu, jego przeżyciu, jak i naprawie po uszkodzeniu[77][78]. W chorobie Alzheimera nieznany bliżej proces powoduje podział APP na mniejsze fragmenty przez enzymy (proteoliza)[79]. Jeden z powstałych tak fragmentów daje początek włóknom amyloidowym tworzącym skupiska odkładające się na zewnątrz neuronów w gęstych tworach zwanych płytkami starczymi[11][75]

 
W chorobie Alzheimera zmiany białka tau prowadzą do dezintegracji mikrotubuli neuronów mózgu

Chorobę Alzheimera uznaje się również za tauopatię z powodu nieprawidłowej agregacji białka tau. Każdy neuron posiada cytoszkielet, wewnętrzne rusztowanie komórki tworzone częściowo przez mikrotubule. Uczestniczą one w transporcie substancji, w tym substancji odżywczych, z perykarionu wzdłuż aksonu do jego końca i w kierunku odwrotnym. Białko tau stabilizuje mikrotubule, gdy ulegnie fosforylacji, tworząc wtedy białko związane z mikrotubulami (MAP, od ang. microtubule-associated protein). W chorobie Alzheimera rzeczone białko przechodzi modyfikacje chemiczne, podlega hiperfosforylacji. Zyskuje wtedy zdolność łączenia się z innymi łańcuchami, tworząc splątki neurofibrylarne i dezintegrując układ transportujący w neuronie[80].

Mechanizm choroby

edytuj

Nie wiadomo dokładnie, jak zaburzenia tworzenia i agregacja amyloidowych peptydów dają początek patologii[81][82]. Hipoteza amyloidowa tradycyjnie skupia się na akumulacji peptydów betaamyloidowych jako kluczowym elemencie spustowym dla degeneracji neuronów. Akumulacja zagregowanych włókien amyloidowych uważanych za toksyczną formę białek odpowiedzialnych za rozkojarzenie homeostazy wapniowej indukuje apoptozę, czyli programowaną śmierć komórki[83] Wiadomo też, że βA selektywnie tworzy się w mitochondriach komórek mózgów dotkniętych AD, potrafiąc hamować funkcje pewnych enzymów i zużycie glukozy przez neurony[84].

Różne procesy zapalne i cytokiny mogą również grać rolę w patologii choroby Alzheimera. Zapalenie uważa się za marker uszkodzenia tkanek oraz odpowiedzi immunologicznej[85].

Zmiany w dystrybucji różnych czynników neurotropowych i w ekspresji receptorów również opisano w AD. Wymienia się tutaj BDNF (brain derived neurotrophic factor)[86][87].

Genetyka

edytuj

Olbrzymią większość przypadków AD stanowią zachorowania sporadyczne. Oznacza to brak wpływów czynników dziedzicznych, wynikających z genów. Jednakże niektóre warianty genetyczne mogą stanowić czynniki ryzyka. Z drugiej bowiem strony około 1 promila przypadków AD stanowią formy rodzinne, dziedziczące się autosomalnie dominująco. Choroba rozpoczyna się w takim wypadku zazwyczaj przed 65. rokiem życia[88]. Mówi się tutaj o chorobie Alzheimera o wczesnym początku.

Większość rodzinnych, dziedziczonych autosomalnie dominująco otępień w chorobie Alzheimera przypisuje się mutacjom trzech genów: prekursorowego białka amyloidu (APP) oraz presenilin 1 i 2[89]. Większość mutacji w genach APP czy presenilin zwiększa wytwarzanie małego białka zwanego βA42, stanowiącego główny składnik płytek starczych[90]. Niektóre mutacje po prostu zmieniają stosunek pomiędzy βA42 i innymi formami, jak βA40, nie zwiększając poziomu βA42[91][92]. Sugeruje to, że mutacje preseniliny mogą powodować chorobę nawet wtedy, gdy zmniejszają całkowitą ilość produkowanego βA. Może to wskazywać na inne funkcje preseniliny lub też rolę zmian w funkcjonowaniu APP lub jego fragmentów innych niż βA.

Większość przypadków choroby Alzheimera nie wykazuje jednak dziedziczenia autosomalnego dominującego. Określa się je mianem sporadycznych. Niemniej odmienności genetyczne mogą grać w nich rolę czynników ryzyka. Najlepiej poznany genetyczny czynnik ryzyka to allel ε4 genu kodującego apolipoproteinę E (APOE)[93][94]. Pomiędzy 40 i 80% chorych na chorobę Alzheimera posiada co najmniej jeden allel APOEε4[94]. Allel ten zwiększa ryzyko choroby trzykrotnie w przypadku heterozygot, a piętnastokrotnie u homozygot[88]. Jednakże efekt ten nie jest jedynie funkcją genów. Przykładowo niektóre populacje nigeryjskie nie wykazują powiązań pomiędzy obecnością czy ilością APOEε4 i występowaniem czy czasem ujawnienia się choroby[95][96]. Genetycy zgadzają się, że liczne inne geny również wpływają na rozwój choroby Alzheimera o późnym początku, grając rolę czynników ryzyka lub wykazując działanie ochronne[89], jednak rezultaty takie, jak w przypadku badań z Nigerii, jak również niecałkowita penetracja wszystkich genów-czynników ryzyka sporadycznej AD wskazują na znaczną rolę czynników środowiskowych. Ponad 400 genów zostało przebadanych pod kątem związku ze sporadyczną chorobą Alzheimera o późnym początku[89], w większości bez rezultatu[88].

Mutacje w genie TREM2 powiązano z 3–5 razy wyższym ryzykiem rozwoju choroby Alzheimera[97][98]. Ma on działanie przeciwzapalne[97].

Diagnoza

edytuj
 
Skan PET mózgu osoby cierpiącej na AD, widoczna utrata funkcji w płacie skroniowym

AD diagnozuje się zazwyczaj klinicznie na podstawie medycznej historii pacjenta, uzupełnionej wywiadem rodzinnym i obserwacjami klinicznymi, bazując na obecności charakterystycznych cech neurologicznych i neuropsychologicznych oraz przeprowadzeniu rozpoznania różnicowego (diagnoza z wykluczenia)[99][100]. Zaawansowane metody obrazowania, jak tomografia komputerowa (CT) czy magnetyczny rezonans jądrowy (MRI), a nawet pozytonowa tomografia emisyjna (PET) i tomografia emisyjna pojedynczego fotonu (SPECT), stanowią narzędzie pomocne w wykluczeniu innych patologii mózgowych lub innych typów otępień[101]. Co więcej, mogą one posłużyć do przewidzenia przejścia z etapów prodromalnych, jak łagodne zaburzenia poznawcze, do choroby[102].

Ocena funkcji intelektualnych, w tym testy pamięci, mogą na dalszym etapie scharakteryzować stan chorego[5]. Organizacje medyczne stworzyły kryteria diagnostyczne mające za zadanie ułatwić i wystandaryzować proces diagnostyczny lekarzom. Diagnozę można potwierdzić z dużym stopniem pewności badaniem pośmiertnym. Wymaga ono dostępnego materiału z mózgu zmarłego. Podlega on wtedy badaniu histopatologicznemu[103].

Kryteria

edytuj

National Institute of Neurological and Communicative Disorders and Stroke (NINCDS) i Alzheimer's Disease and Related Disorders Association (ADRDA, obecnie Alzheimer's Association) sporządziły używane najpowszechniej w diagnostyce choroby Alzheimera NINCDS-ADRDA Alzheimer's Criteria w 1984[103], unowocześniane w szerokim zakresie do 2007[104]. Kryteria te wymagają obecności upośledzenia poznawczego i podejrzenia zespołu demencji potwierdzonych przez badania neuropsychologiczne dla postawienia rozpoznania prawdopodobnej choroby Alzheimera. Potwierdzenie histopatologiczne obejmuje badanie mikroskopowe tkanek mózgu, jest konieczne dla postawienia ostatecznej diagnozy choroby Alzheimera. Wykazano dobre rzetelność i trafność pomiędzy kryteriami diagnostycznymi i ostatecznym rozpoznaniem histopatologicznym[105]. Uszkodzeniu ulega najczęściej 8 domen kognitywnych: pamięć, język, percepcja, uwaga, zdolności konstruktywne, orientacja, rozwiązywanie problemów i zdolności funkcjonalne. Domeny te są równoważne kryteriom NINCDS-ADRDA, wymienia je DSM-IV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders), stworzony przez American Psychiatric Association[106][107].

Techniki

edytuj
 
Neuropsychologiczny test przesiewowy może być przydatny w postawieniu diagnozy AD. W testach badanemu poleca się skopiować rysunek podobny do pokazanego wyżej, zapamiętywać słowa, czytać, odejmować seryjnie liczby

Testy neuropsychologiczne, jak MMSE, są szeroko używane do ewaluacji uszkodzeń zdolności kognitywnych, potrzebnych do postawienia rozpoznania. Bardziej wyczerpujące arkusze testowe wymagane są dla uzyskania wyników bardziej wiarygodnych, zwłaszcza na wcześniejszych etapach choroby[108][109]. Badanie neurologiczne we wczesnej AD zazwyczaj nie wykazuje odchyleń poza oczywistym pogorszeniem funkcji kognitywnych, mogą one nie różnić się od zaburzeń wywołanych innymi procesami chorobowymi, w tym innymi typami demencji.

W diagnostyce różnicowej kluczowe są badania neurologiczne[5]. Wywiady z członkami rodziny również okazują się pomocne w ocenie choroby. Opiekunowie mogą dostarczyć ważnych informacji o zdolności chorego do wykonywania czynności codziennych, jak również pogarszaniu się funkcji umysłowych w miarę upływu czasu[110]. Punkt widzenia opiekuna jest bardzo ważny, bowiem pacjent często nie zdaje sobie sprawy z własnych deficytów (anosognozja)[111]. Wielokrotnie rodzina również ma trudności z wykryciem początkowych objawów i nie komunikuje lekarzowi dokładnych informacji[112].

Inny nowy obiektywny marker choroby stanowi analiza płynu mózgowo-rdzeniowego pod kątem obecności amyloidu β i białka τ[113], zarówno stężenia całkowitego, jak i postaci fosforylowanej tau181P[114]. Wykrycie wymienionych białek za pomocą punkcji lędźwiowej pozwala przewidzieć wykrycie choroby Alzheimera z czułością pomiędzy 94% a 100%[114]. Użycie tej metody wespół z neuroobrazowaniem umożliwia lekarzom identyfikację ludzi ze znacznymi ubytkami pamięci, którzy dopiero rozwijają chorobę[114]. Testy badające płyn mózgowo-rdzeniowy są na świecie dostępne komercyjnie, w przeciwieństwie do najnowszych metod neuroobrazowania[115]. Chorobę Alzheimera zdiagnozowano u ⅛ ludzi bez objawów w badaniu z 2010. Oznacza to, że choroba postępuje, zanim pojawią się objawy[116].

Uzupełniające testy dostarczają dodatkowych informacji na temat pewnych cech choroby, mogą też wykluczyć inne rozpoznania. Badanie krwi identyfikuje inne, niealzheimerowskie przyczyny otępień[5]. Niektóre z nich mogą być odwracalne, choć zdarza się to rzadko[117]. Często określa się funkcję tarczycy, oznacza się poziom witaminy B12, wyklucza kiłę i zaburzenia metaboliczne (przeprowadzając badania pracy nerek, oznaczając stężenia elektrolitów, wykluczając cukrzycę), oznacza się obecność metali ciężkich (ołowiu, rtęci), diagnozuje niedokrwistość, wyklucza się majaczenie.

Przeprowadza się też badania psychiatryczne w kierunku depresji, ponieważ depresja może pojawiać się równolegle z chorobą Alzheimera, może stanowić wczesny sygnał uszkodzenia funkcji kognitywnych[118] czy nawet ich przyczynę[119][120].

Poznawcze potencjały wywołane pozwalają na ocenę procesów poznawczych u człowieka, zaś wartość latencji i amplitudy fali P300 może być miernikiem nasilenia procesów otępiennych[121].

Obrazowanie

edytuj

Jeśli są dostępne, metody neuroobrazowania za pomocą SPECT i PET mogą zostać użyte do potwierdzenia diagnozy choroby Alzheimera w połączeniu z oceną stanu umysłowego[122]. U osoby już wykazującej otępienie SPECT wydaje się mieć przewagę w różnicowaniu choroby Alzheimera i innych możliwych przyczyn nad zwyczajowym postępowaniem z użyciem testów umysłowych i analizą historii choroby[123]. Korzyści te doprowadziły do propozycji nowych kryteriów diagnostycznych[5][104].

Nowa technika znana jako PiB PET została stworzona w celu dokładnego i czytelnego obrazowania złogów betaamyloidowych in vivo z użyciem znacznika wiążącego się selektywnie z depozytami amyloidu β[124]. PiB-PET wiąże się z użyciem izotopu 11C. Niedawne badania podają, że PiB-PET cechuje się dokładnością 86% w predykcji AD u ludzi z MDI w okresie dwóch lat, a w 92% wyklucza rozwój choroby Alzheimera[125].

PiB PET wymaga jeszcze badań, choć podobna metoda zastosowania PET z użyciem radiofarmaceutyku zwana florbetapir, nuklidu o dłuższym okresie zaniku 18F, została przetestowana jako narzędzie diagnostyczne i FDA wyraziła zgodę na takie użycie[126][127][128]. Florbetapir, jak PiB, wiąże się z amyloidem β, jednakże używa wymienionego izotopu 18 fluoru o czasie połowicznego zaniku 110 minut, podczas gdy PiB stosuje radionuklid o okresie półtrwania 20 minut. Wong et al. podali, że dłuższy okres połowicznego rozpadu pozwala znacznikowi znacznie lepiej zakumulować się w mózgach cierpiących na chorobę Alzheimera, zwłaszcza w obszarach związanych z odkładaniem się depozytów betaamyloidowych[128].

Jeden z przeglądów przewiduje, że obrazowanie amyloidu prawdopodobnie wejdzie do użycia w połączeniu z innymi markerami, nie jako ich rozłączna alternatywa[129].

Magnetyczny rezonans jądrowy wolumetryczny może wykryć zmiany objętości obszarów mózgu. Pomiary objętych zanikiem obszarów mózgów chorych na chorobę Alzheimera podczas progresji choroby może stać się w przyszłości wskaźnikiem diagnostycznym. Pociąga za sobą mniejsze koszty, niż inne badane obecnie metody[130].

Inne biomarkery

edytuj

Badania opublikowane w 2009 wykazały, że pacjenci z chorobą Alzheimera cechują się zmniejszonym poziomem glutaminianu (Glu), a także zmniejszonymi wartościami stosunków glutaminian/kreatyna (Cr), glutaminian/mioinozytol (mI), glutaminian/N-acetyloasparaginian (NAA) oraz NAA/Cr w porównaniu z ludźmi zdrowymi. Zarówno obniżona wartość NAA/Cr i obniżona zawartość glutaminianu w hipokampie mogą stanowić wczesne wskaźniki AD[131].

Wczesne eksperymenty na modelach mysich również mogły zidentyfikować markery choroby. Jednakże ich stosowalność nie została poznana[132].

Niewielkie badanie na ludziach z 2011 wykazało, że monitorowanie zmian poziomu dehydroepiandrosteronu (DHEA) we krwi w odpowiedzi na stres oksydacyjny może stanowić użyteczny test: pacjenci z MCI nie wykazują zmienności DHEA, w przeciwieństwie do zdrowych ludzi z grupy kontrolnej[133].

Opracowano mapę drogową badań klinicznch biomarkerów w AD stosując zasady podobne do badania biomarkerów w chorobach nowotworowych. Prioritety badawcze obejmują wartości biomarkerów dla wczesnego wykrywania choroby, opracowanie algorytmów diagnostycznych i rozwój zaleceń klicznych dla stosowania biomarkerów w praktyce klinicznej[134].

Prewencja

edytuj
 
Aktywność intelektualna, jak choćby szachy, czy regularne interakcje społeczne wiążą się z redukcją ryzyka AD, co wynika z badań epidemiologicznych. Nie znaleziono dotychczas zależności przyczynowo-skutkowej.

Nie istnieje dowód, by jakiekolwiek szczególne działania były efektywne w prewencji choroby Alzheimera[135]. Badania globalne działań zmierzających do opóźnienia pojawienia się choroby Alzheimera dostarczyły sprzecznych rezultatów. Badania epidemiologiczne wykazują jednakże związek pomiędzy pewnymi czynnikami modyfikowalnymi, jak między innymi dieta, ryzyko sercowo-naczyniowe, farmaceutyki, aktywność intelektualna i ryzykiem populacyjnym rozwinięcia choroby Alzheimera. Jednakże dopiero przyszłe badania, w tym badania kliniczne, mogą rozstrzygnąć, czy te czynniki mogą ustrzec przed chorobą Alzheimera[136].

Choć czynniki ryzyka sercowo-naczyniowego, jak hipercholesterolemia, nadciśnienie, cukrzyca i palenie, wiążą się z wyższym ryzykiem rozwinięcia się i przebiegu AD[137][138], statyny, leki obniżające poziom cholesterolu, nie okazały się efektywne w prewencji lub poprawie przebiegu choroby[139][140]. Składniki diety śródziemnomorskiej, obejmującej owoce, warzywa, chleb, pszenicę i inne zboża, oliwę z oliwek, ryby, wino czerwone, mogą indywidualnie lub wspólnie obniżać ryzyko i wpływać na przebieg choroby[141][142]. Jako mechanizm tego działania zaproponowano pozytywny wpływ diety na układ sercowo-naczyniowy[141]. Istnieją ograniczone argumenty za tym, że umiarkowane spożycie alkoholu, szczególnie czerwonego wina, wiąże się z mniejszym ryzykiem choroby Alzheimera[143].

Badania przeglądowe na temat stosowania witamin nie podają wystarczających dowodów na skuteczność, by rekomendować stosowanie witaminy C[144], E[144][145] czy kwasu foliowego z lub bez witaminy B12[146] jako prewencji czy leczenia choroby. Dodatkowo witamina E wiąże się z poważnym ryzykiem zdrowotnym[144]. Badania z użyciem kwasu foliowego i innych witamin z grupy B nie wykazały żadnego istotnego związku z ubytkiem zdolności poznawczych[147][148].

Długofalowe używanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych wiąże się ze zmniejszonym prawdopodobieństwem rozwinięcia choroby Alzheimera[149]. Ludzkie badania pośmiertne, modele zwierzęce i eksperymenty in vitro także wspierają tezę, że NLPZ mogą redukować zapalenie związane z płytkami amyloidowymi[149]. Badania oceniające ich zastosowanie w leczeniu paliatywnym nie dały pozytywnych rezultatów, natomiast eksperymentów dotyczących ich użycia w prewencji nie ukończono[149]. Kurkumina z pikantnego ostryżu długiego w curry wykazała pewną efektywność w prewencji uszkodzenia mózgu w modelu mysim z powodu swych właściwości przeciwzapalnych[150][151]. Hormonalna terapia zastępcza przestała być uznawana za zapobiegającą otępieniu, a w niektórych przypadkach może być nawet z nim związana[152][153]. Nie ma zgody ani przekonującego dowodu na pozytywny efekt miłorzębu w uszkodzeniu funkcji poznawczych i demencji[154]. Niedawne badanie stwierdza brak efektu redukcji częstości choroby Alzheimera[155]. Dwudziestojednoletnie badanie wykazało, że pijący od 3 do 5 filiżanek kawy dziennie wykazywali o 65% mniejsze ryzyko demencji[156].

Ludzie angażujący się w aktywność intelektualną, jak czytanie, gry planszowe, krzyżówki, gra na instrumentach muzycznych czy regularne kontakty społeczne, wykazują zmniejszone ryzyko choroby Alzheimera[157]. Zgadza się to z teorią rezerwy kognitywnej, wedle której pewne doświadczenia życiowe skutkują bardziej sprawnym funkcjonowaniem sieci neuronalnej, co zapewnia jednostce rezerwę kognitywną opóźniającą początek manifestowania się demencji[157]. Edukacja opóźnia początek choroby, nie wiążąc się z wcześniejszą śmiercią po diagnozie[158]. Aktywność psychiczna również wiąże się ze zredukowanym ryzykiem choroby Alzheimera[158].

Dwa badania wykazały, że medyczne użycie marihuany może być efektywne w hamowaniu postępu choroby Alzheimera. Składnik aktywny marihuany, tetrahydrokannabinol (THC), może zapobiegać tworzeniu w mózgu depozytów związanych z chorobą. Odkryto, że THC może hamować aktywność acetylocholinoesterazy bardziej efektywnie niż dostępne komercyjnie leki[159][160][161]. Jeden przegląd badań klinicznych pokazał brak dowodów na efektywność kannabinoidów w poprawie zaburzeń zachowania lub w leczeniu innych objawów choroby Alzheimera lub demencji. Padł wniosek, że potrzeba jeszcze randomizowanych podwójnie zaślepionych kontrolowanych placebo badań klinicznych, by ustalić, czy kannabinoidy są efektywne klinicznie w terapii tej choroby[162]. Przegląd z 2012 z Philosophical Transactions of a Royal Society B zasugerował, że aktywacja układu kannabinoidowego może pobudzać antyoksydanty w mózgu, usuwając uszkodzone komórki i polepszając wydajność mitochondriów. Przegląd podaje, że kannabinoidy mogą spowalniać pogorszenie funkcji kognitywnych[163][164].

Pewne badania wykazały zwiększone ryzyko rozwinięcia choroby Alzheimera w przypadku pewnych środowiskowych czynników ryzyka, jak podaż metali, zwłaszcza glinu[165][166], czy też ekspozycja na rozpuszczalniki[167]. Jakość niektórych z tych badań zakwestionowano[168], a inne podawały brak związku pomiędzy tymi czynnikami środowiskowymi a rozwinięciem się AD[169][170][171][172].

Istnieją opinie, że pole elektromagnetyczne o skrajnie niskiej częstotliwości może zwiększać ryzyko choroby, jednakże hipoteza taka wymaga dalszych badań laboratoryjnych i epidemiologicznych[173]. Palenie stanowi ważny czynnik ryzyka choroby Alzheimera[174]. Ogólnoustrojowe markery wrodzonego układu immunologicznego stanowią czynniki ryzyka choroby o późnym początku[175].

Leczenie

edytuj

Nie można wyleczyć choroby Alzheimera. Dostępne leczenie oferuje jedynie niewielką redukcję objawów, pozostaje w zasadzie leczeniem paliatywnym. Obecne leczenie można podzielić na leczenie farmakoterapeutyczne, psychospołeczne i opiekę.

Farmakoterapia

edytuj
 
Trójwymiarowy model cząsteczki donepezilu, inhibitora acetylocholinoesterazy używanego w leczeniu objawów AD
 
Struktura cząsteczki memantyny, leku stosowanego na zaawansowane objawy AS

Farmakoterapia kognitywnych manifestacji choroby Alzheimera obejmuje obecnie pięć leków. Cztery z nich stanowią inhibitory acetylocholinoesterazy (takryna, rywastygmina, donepezil i galantamina). Ostatni z nich, memantyna, to antagonista receptora NMDA[176]. Żaden lek nie opóźnia ani nie zatrzymuje progresji choroby.

Redukcja aktywności neuronów cholinergicznych stanowi dobrze poznaną cechę AD[177]. Inhibitory acetylocholinoesterazy zmniejszają tempo rozkładu acetylocholiny (ACh), w związku z czym podnoszą stężenia tego neuroprzekaźnika w mózgu i przeciwdziałają utracie ACh spowodowanej śmiercią neuronów cholinergicznych[178]. Inhibitory cholinesterazy zarejestrowane dla leczenia objawów AD to donepezil (sprzedawany pod nazwą handlową Aricept)[179], galantamina (Razadyne)[180] i rywastigmina (Exelon[181]). Nie ma dowodów na skuteczność tych leków w łagodnej i umiarkowanej chorobie Alzheimera[182][183], istnieją pewne przesłanki za stosowaniem ich w zaawansowanym etapie choroby. Jednak tylko donepezil został zarejestrowany do użycia w zaawansowanej demencji spowodowanej chorobą Alzheimera[184]. Używanie tych środków w łagodnych zaburzeniach poznawczych nie odniosło żadnego efektu w postaci opóźnienia początku AD[185]. Najczęstsze objawy niepożądane to nudności i wymioty, spowodowane nadmiarem przekaźników cholinergicznych. Objawy uboczne pojawiają się średnio u 10–20% pacjentów, osiągają stopień łagodny lub umiarkowany. Mniej częste efekty uboczne obejmują kurcze mięśniowe, bradykardię, spadek apetytu, ubytek masy ciała, zwiększoną produkcję kwaśnego soku żołądkowego[186].

Kwas glutaminowy stanowi użyteczny neuroprzekaźnik pobudzający w układzie nerwowym, aczkolwiek jego nadmiar w mózgu może prowadzić do śmierci komórek w procesie ekscytotoksyczności, polegającym na nadmiernej stymulacji receptorów glutaminianowych. Ekscytotoksyczność notuje się nie tylko w chorobie Alzheimera, ale także w innych schorzeniach neurologicznych, jak choroba Parkinsona czy stwardnienie rozsiane[187]. Memantyna (nazwa handlowa Akatinol)[188] to niekompetencyjny antagonista receptora NMDA, użyty pierwotnie jako specyfik przeciwko grypie. Oddziałuje na układ glutaminianergiczny poprzez blokadę receptorów NMDA i inhibicję ich nadmiernej stymulacji przez glutaminian[187]. Pokazano, że memantyna wykazuje umiarkowaną skuteczność w leczeniu umiarkowanej i ciężkiej choroby Alzheimera. Jej efekty w początkowych stadiach choroby pozostają nieznane[189]. Odnotowane efekty uboczne memantyny nie zdarzają się często. Zaliczają się doń halucynacje, splątanie, zawroty głowy, ból głowy i uczucie zmęczenia[190]. Kombinacja memantyny i donepezilu wydaje się cechować istotną statystycznie, ale marginalną klinicznie efektywnością[191]

Leki przeciwpsychotyczne rzadko są używane w celu redukcji agresji i psychozy w chorobie Alzheimera z zaburzeniami behawioralnymi. Wiążą się jednak z poważnymi efektami ubocznymi, jak powikłania mózgowonaczyniowe, objawy pozapiramidowe czy spadek zdolności poznawczych. Nie używa się ich rutynowo[192][193]. Używane długoterminowo, wiążą się ze zwiększoną śmiertelnością[193].

Hupercyna A, choć obiecująca, wymaga dalszych badań, nim będzie można zalecić jej użycie[194].

Oddziaływania psychospołeczne

edytuj
 
Pokój stworzony specjalnie dla terapii sensory integration zwany snoezelen; należy do psychospołecznych oddziaływań na pacjentów z demencją

Oddziaływania psychospołeczne stosuje się dodatkowo poza leczeniem farmakologicznym. Wymienia się wśród nich podejścia nakierowane na zachowanie, emocje, zdolności poznawcze lub stymulację. Jednakże metody te nie posiadają badań potwierdzających ich skuteczność. Badania nad skutecznością poszczególnych terapii rzadko dotyczą wyłącznie choroby Alzheimera – zwykle obejmują różne postacie demencji[195].

Interwencje behawioralne starają się zidentyfikować i zmniejszyć wyznaczniki i konsekwencje zaburzeń behawioralnych. To podejście nie wykazało sukcesów w poprawie ogólnego funkcjonowania[196], ale może pomóc w redukcji pewnych specyficznych problemów behawioralnych, jak nietrzymanie moczu[197]. Brakuje wiarygodnych danych potwierdzających efektywności tych technik w przypadku innych problemów, takich jak bezcelowe wędrowanie (ang. wandering)[198][199].

Interwencje ukierunkowane na emocje obejmują terapię reminiscencyjną (terapia wspomnieniowa), terapię walidacyjną, psychoterapię wspierającą, terapię integracji sensorycznej, terapię Snoezelen, terapię obecności symulowanej. Jest niewiele dowodów naukowych na skuteczność wsparcia psychoterapeutycznego, jednak wielu lekarzy uważa, że pomaga ono chorym z łagodnymi zaburzeniami przystosować się do choroby[195]. Terapia reminiscencyjna polega na omówieniu dotychczasowych doświadczeń indywidualnie lub w grupie, często przy pomocy fotografii, artykułów gospodarstwa domowego, muzyki i nagrań dźwiękowych lub innych dobrze znanych przedmiotów z przeszłości. Chociaż istnieje niewiele badań o wysokiej jakości dotyczących skuteczności tej terapii, to może być ona korzystna dla funkcji poznawczych i nastroju[200].

Terapia obecności symulowanej jest oparta na teorii przywiązania, obejmuje odtwarzanie nagrania z głosami najbliższych krewnych pacjenta. Istnieją przesłanki wskazujące, że ta metoda może zmniejszyć trudne zachowania chorych[201]. Terapia walidacyjna opiera się na akceptacji rzeczywistości oraz subiektywnej prawdy doświadczeń życiowych, podczas gdy terapia integracji sensorycznej jest oparta na ćwiczeniach mających na celu stymulowanie zmysłów. Jest mało dowodów na przydatność tej terapii[202][203].

Celem interwencji zorientowanych na funkcje poznawcze, które obejmują terapię orientacji rzeczywistości i rehabilitacje neurosensoryczną, jest zmniejszenie deficytu poznawczego. Terapia orientacji rzeczywistości obejmuje prezentacje informacji o czasie, miejscu i chorym w celu ułatwienia zrozumienia przez pacjenta jego otoczenia i jego miejscu w nim. Rehabilitacja neurosensoryczna usiłuje polepszyć obniżoną zdolność do pobudzenia możliwości umysłowych. Obie metody wykazały pewną skuteczność w poprawie zdolności poznawczych[204][205], choć w niektórych badaniach efekty te były przemijające, odnotowywano również negatywne efekty, takie jak frustracja[195].

Interwencje zorientowane na stymulacje obejmują terapię sztuką, muzykoterapię, zooterapię, fizjoterapię i innego rodzaju zajęcia rekreacyjne. Terapia ma pewien wpływ na poprawę nastroju, zachowania, w mniejszym stopniu poprawia funkcjonowanie. Niemniej jednak równie ważna jest zmiana nawyków pacjenta[195].

Opieka nad chorymi

edytuj

Choroba Alzheimera jest nieuleczalna i stopniowo upośledza zdolność do samodzielnej egzystencji, dlatego opieka nad chorymi zasadniczo jest formą leczenia, powinna być więc ostrożnie stosowana na różnych etapach choroby.

Na wczesnym i umiarkowanym etapie choroby poprzez odpowiednie zmiany w otoczeniu chorego oraz jego stylu życia można zwiększyć poczucie bezpieczeństwa chorych i zmniejszyć obciążenia pacjentów[206][207]. Przykładem takich zmian może być stosowanie uproszczonych procedur medycznych, stosowanie zamków zabezpieczających, etykietowanie artykułów gospodarstwa domowego, aby wskazać zastosowanie przedmiotów codziennego użytku[195][208][209]. Pacjenci mogą być niezdolni do samodzielnego spożywania pokarmów, dlatego mogą oni wymagać podawania jedzenia w postaci drobnych kawałków lub przetartego[210].

W przypadku wystąpienia dysfagii może być konieczne zastosowanie zgłębnika. W tej sytuacji zarówno medyczna skuteczność, jak i wymiar etyczny są ważnymi aspektami dla opiekunów i rodziny chorego[211][212]. Unieruchomienie jest rzadko konieczne, choć zdarzają się sytuacje, że jest ono niezbędne, aby zapobiec szkodom wyrządzonym samemu pacjentowi lub jego opiekunom[195].

W miarę postępu choroby mogą pojawić się różne problemy medyczne, takie jak: choroby jamy ustnej i zębów, odleżyny, niedożywienie, problemy higieniczne, infekcje oddechowe, skórne lub oczne. Staranna opieka może zapobiegać tym powikłaniom, jednak gdy już wystąpią, konieczne jest specjalistyczne leczenie[213][214][215][216][217][218].

W ostatnich stadiach choroby leczenie koncentruje się na łagodzeniu dolegliwości[219]. W małym badaniu w Stanach Zjednoczonych wykazano, że pacjenci, których opiekunowie rzeczywiście rozumieli powikłania i rokowania późnego stadium demencji, pod koniec życia mieli mniej powikłań oraz konieczności intensywnego leczenia[220].

Zgłębniki

edytuj

Istnieją dowody na to, że żywienie dojelitowe w zaawansowanej chorobie nie pomaga zwiększyć masy, poprawić funkcjonowania, zapobiegać aspiracyjnemu zapaleniu płuc ani poprawić jakości życia[221][222][223][224].

Rokowanie

edytuj
 
DALY dla choroby Alzheimera i innych demencji na 100 000 mieszkańców (2004)

     brak danych

     ≤ 50

     50–70

     70–90

     90–110

     110–130

     130–150

     150–170

     170–190

     190–210

     210–230

     230–250

     ≥ 250

Na wczesnych etapach chorobę Alzheimera trudno rozpoznać. Ostateczna diagnoza stawiana jest zazwyczaj, kiedy upośledzenie funkcji poznawczych dotyczy czynności dnia codziennego, chociaż chory może jeszcze żyć samodzielnie. Objawy rozwijają się z łagodnych zaburzeń poznawczych, jak zaniki pamięci, poprzez etapy zaburzeń poznawczych i innych, wykluczając możliwość samodzielnego funkcjonowania, zwłaszcza w późnych stadiach choroby[26].

Przewidywana długość życia chorych jest skrócona[9][225][226]. Średnia długość życia po rozpoznaniu wynosi średnio 7 lat[9]. Mniej niż 3% chorych żyje ponad 14 lat[10]. Cechy choroby wykazujące silny związek ze zmniejszeniem przeżycia to zwiększone natężenie zaburzeń poznawczych, pogorszone funkcjonowanie, upadki w wywiadzie oraz nieprawidłowości w badaniu neurologicznym. Z krótszym przeżyciem wiążą się również choroby współistniejące: choroby serca, cukrzyca, alkoholizm[225][227][228]. Im wcześniejszy początek choroby, tym dłużej ona trwa, jednak długość życia jest wtedy szczególnie skrócona w porównaniu z osobami zdrowymi[226]. Rokowanie co do przeżycia u mężczyzn jest gorsze niż u kobiet[10][229].

Choroba stanowi główną przyczynę śmierci w 70% przypadków[9]. Bezpośrednimi przyczynami zgonu są najczęściej zapalenie płuc i odwodnienie, podczas gdy osoby chore rzadziej niż cała populacja umierają na nowotwory[9][229].

Epidemiologia

edytuj
Zapadalność
po ukończeniu 65 lat[230]
Wiek Nowe przypadki
na 1000
osobolat
65–69 3
70–74 6
75–79 9
80–84 23
85–89 40
90– 69

Podłużne badanie kohortowe ustaliło współczynnik zapadalności na 10–15 na 1000 osobolat dla otępień w ogólności oraz na 5–8 dla AD[230][231]. Oznacza to, że połowa nowo rozpoznawanych corocznie otępień powodowana jest przez chorobę Alzheimera. Najważniejszym czynnikiem ryzyka jest tutaj zaawansowany wiek. Na każde 5 lat po ukończeniu wieku lat 65 ryzyko zachorowania ulega podwojeniu, wzrastając od 3 do aż 69 na 1000 osobolat[230][231]. Występują różnice płciowe w zapadalności. Kobiety prezentują wyższe ryzyko rozwinięcia AD szczególnie w populacji po ukończeniu 85 lat[231][232].

Chorobowość związana z AD zależy od różnych czynników, w tym zachorowalności i przeżywalności. Jako że zachorowalność na AD wzrasta z wiekiem, szczególnie ważne jest uwzględnienie średniego wieku rozpatrywanej populacji. W roku 2000 w Stanach Zjednoczonych chorobowość wynosiła szacunkowo 1,6% w całej populacji (4,5 mln osób z AD na 281,4 mln osób) oraz w grupie wiekowej 65–74 (0,3 mln na 18,4 mln), przy czym wzrastała do 19% w grupie 75–84 (2,4 mln na 12,4 mln) i do 42% w grupie powyżej 84 lat (1,8 mln na 4,2 mln)[233]. Chorobowość w regionach gorzej rozwiniętych jest mniejsza[234]. Światowa Organizacja Zdrowia szacuje, że w 2005 0,379% ludzi na świecie cierpiało na otępienie, do 2015 wartość ta ma wzrosnąć do 0,441%, natomiast do 0,556% w 2030[235]. Inne badania wykazały podobne wnioski[234]. Inne badanie oszacowało, że w 2006 0,40% światowej populacji (zakres 0,17–0,89%; w liczbach bezwzględnych 26,6 miliona z zakresem 11,4–59,4 miliona) cierpiało na AD, chorobowość ma się potroić, a wartość bezwzględna wzrosnąć poczwórnie do 2050[3].

Historia

edytuj
 
Pacjentka Aloisa Alzheimera Auguste Deter w 1902, pierwszy opisany przypadek uznany za chorobę Alzheimera

Filozofowie i lekarze starożytnych Grecji i Rzymu wiązali starszy wiek z narastaniem otępienia[1]. Dopiero w 1901 niemiecki psychiatra Alois Alzheimer zidentyfikował pierwszy przypadek choroby nazwanej później jego nazwiskiem u pięćdziesięcioletniej kobiety, którą określał jako Auguste D. Zajmował się jej schorzeniem, nim zmarła w 1906, kiedy po raz pierwszy doniósł o tym[236]. Podczas następnych 5 lat w literaturze medycznej opisano 11 podobnych przypadków, niekiedy używając terminu „choroba Alzheimera”[1]. Jako odrębną chorobę opisał ją po raz pierwszy Emil Kraepelin po rezygnacji z pewnych objawów klinicznych (urojeń i omamów) i cech patologicznych (zmian arteriosklerotycznych) zawartych w oryginalnej pracy na temat Auguste D.[237] Chorobę Alzheimera, zwaną także „otępieniem przedstarczym”, uznano za podtyp „otępienia starczego” w 8. wydaniu podręcznika psychiatrii Kraepelina[238].

Przez większość XX wieku diagnoza choroby Alzheimera dotyczyła jedynie osób pomiędzy wiekiem 45 a 65 lat, które rozwijały objawy otępienia. Terminologię zmieniono po 1977, kiedy na konferencji na temat choroby Alzheimera padł wniosek, że kliniczne i patologiczne manifestacje otępienia przedstarczego i starczego są prawie identyczne, choć autorzy dodali też, że nie wyklucza to możliwości, że mają one odrębne przyczyny[239]. Doprowadziło to do możliwości postawienia diagnozy „choroba Alzheimera” niezależnie od wieku[240]. Termin „demencja starcza typu alzheimerowskiego” (senile dementia of the Alzheimer type, SDAT) używany był długo dla opisania sytuacji osoby w wieku powyżej 65 lat, podczas gdy klasyczną chorobą Alzheimera określano to schorzenie u młodszych pacjentów. W końcu nazwę „choroba Alzheimera” formalnie zaadaptowano w nomenklaturze medycznej dla osób w każdym wieku o charakterystycznym częstym wzorcu objawów, przebiegu choroby i neuropatologii[241].

Kwestie społeczne i kulturowe

edytuj

Koszty społeczne

edytuj

Otępienie, a zwłaszcza choroba Alzheimera, może należeć do najkosztowniejszych chorób dla społeczności Europy i Stanów Zjednoczonych[18][19], podczas gdy jej koszty w innych państwach, jak Argentyna[242] czy Korea Południowa[243], też są wysokie i nadal rosną. Prawdopodobnie powiększą się one wraz ze starzeniem się społeczeństwa, stając się ważnym problemem społecznym. Generowane przez AD koszty obejmują koszty bezpośrednie związane z medycyną, jak opieka pielęgniarska w domu, inne koszty bezpośrednie, jak codzienna opieka, oraz koszty niebezpośrednie, jak utrata produktywności pacjenta i jego opiekuna[19]. Liczby zmieniają się pomiędzy badaniami, ale światowe koszty demencji ocenia się na około 160 miliardów dolarów[244], z czego koszty choroby w samym USA mogą wynosić 100 miliardów dolarów rocznie[19].

Najwięcej kosztów dla społeczeństwa generuje opieka długoterminowa przez pracowników służby zdrowia i szczególnie instytucjonalizacja, co odpowiada 2/3 całkowitych kosztów społecznych[18]. Koszt życia w domu jest także bardzo wysoki[18], szczególnie gdy weźmie się pod uwagę koszty nieformalne ponoszone przez rodzinę, jak czas poświęcony przez opiekuna i jego utracone zarobki[245].

Koszty rosną wraz z ciężkością otępienia i pojawianiem się zaburzeń behawioralnych[246], wiążą się ze wzrastającym czasem, którego opiekun potrzebuje dla zapewnienia opieki fizycznej[245]. W związku z tym każde leczenie opóźniające spadek zdolności poznawczych, odwlekające instytucjonalizację i redukujące godziny poświęcane przez opiekuna przyniesie korzyści ekonomiczne. Ewaluacje ekonomiczne współczesnych terapii pokazują ich pozytywne skutki[19].

Opieka

edytuj

Rolę głównego opiekuna przyjmuje zwykle partner bądź bliski krewny[14]. Choroba znana jest ze znacznego obciążenia opiekuna pod względem społecznym, psychologicznym, fizycznym i ekonomicznym[15][16][17]. Pacjenci i ich rodziny preferują taką opiekę[247]. Opcja ta również opóźnia lub eliminuje zapotrzebowanie na bardziej profesjonalną i droższą opiekę[247][248]. Niemniej dwie trzecie chorych pozostających pod opieką domową ma otępienia[195].

Opiekunowie wykazują wyższe wskaźniki zaburzeń psychicznych i fizycznych[249]. Czynniki związane z większymi problemami psychospołecznymi głównych opiekunów obejmują posiadanie chorego w domu, pozostawanie z nim w związku, wymagające stany chorego, jak depresja, zaburzenia zachowania, halucynacje, problemy ze snem, zaburzenia chodzenia oraz izolację społeczną[250][251]. Uwzględniając problemy ekonomiczne, opiekunowie rodzinni często rezygnują z pracy, poświęcając osobie z AD średnio 47 godzin tygodniowo, przy czym koszty opieki są dla nich wysokie. Koszty bezpośrednie i niebezpośrednie opieki nad pacjentem z AD wynoszą średnio pomiędzy 18 tys. a 77,5 tys. dolarów rocznie w Stanach Zjednoczonych, w zależności od badania[14][245].

Terapia poznawczo-behawioralna indywidualnie bądź grupowo wykazały swoją skuteczność w poprawie zdrowia psychicznego opiekunów[15][252].

Znane przypadki

edytuj
 
Charlton Heston i Ronald Reagan na spotkaniu w Białym Domu. U obu zdiagnozowano później chorobę Alzheimera

Choroba Alzheimera występuje bardzo często, rozwinęła się u wielu znanych osób. Wymienia się wśród nich zwłaszcza prezydenta Stanów Zjednoczonych Ronalda Reagana i irlandzką pisarkę Iris Murdoch. Oboje zostali opisani w artykułach naukowych opisujących, jak zdolności poznawcze pogarszały się wraz z postępem choroby[253][254][255]. Inne przypadki to piłkarz Ferenc Puskás[256], premierzy Wielkiej Brytanii Harold Wilson i Hiszpanii Adolfo Suárez[257][258], aktorka Rita Hayworth[259], aktor Charlton Heston[260], pisarz Terry Pratchett[261], indyjski polityk George Fernandes[262] i laureat Nagrody Nobla z 2009 z fizyki Charles K. Kao[263].

Chorych na chorobę Alzheimera sportretowano także w filmach takich jak: Iris (2001), bazującym na wspomnieniach Johna Bayleya o jego żonie Iris Murdoch[264], Pamiętnik (2004) na podstawie powieści Nicholasa Sparksa z 1996 o tym samym tytule[265], A Moment to Remember (2004), Thanmathra (2005)[266], Memories of Tomorrow (Ashita no Kioku) (2006), na podstawie książki Hiroshiego Ogiwary o tym samym tytule[267], Daleko od niej (2006) na podstawie książki Alice Munro The Bear Came over the Mountain[268]. Dokumenty na temat AD obejmują Malcolm and Barbara: A Love Story (1999) i Malcolm and Barbara: Love’s Farewell (2007), oba przedstawiające Malcolma Pointona[269].

Kierunki badań

edytuj

Wedle stanu na 2012 bezpieczeństwo i skuteczność ponad 400 farmakoterapii było badanych w 1012 badaniach klinicznych na całym świecie, średnio co czwarte z nich weszło do badań klinicznych III fazy, ostatniego etapu badań przed wprowadzeniem leku[12].

Jeden z obszarów badań klinicznych skupia się na patologii choroby. Redukcja ilości beta-amyloidu stanowi częsty cel badanych związków[270], wymienia się tu apomorfinę. Immunoterapia lub szczepienie przeciwko białku amyloidowemu stanowią jedną z możliwości poddawanych badaniu[271]. W przeciwieństwie do prewencyjnych szczepień przypuszczalna terapia byłaby adresowana do osób z dopiero co rozpoznaną chorobą. Bazuje ona na koncepcie wyćwiczenia układu immnologicznego w rozpoznawaniu, atakowaniu i odwracaniu odkładania się złogów amyloidu, zmieniając przebieg choroby[272]. Przykład takiej poddawanej badaniom szczepionki stanowi ACC-001[273][274], chociaż próby kliniczne zostały zawieszone w 2008[275]. Inny podobny środek stanowi bapineuzumab, przeciwciało identyczne z naturalnym indukowanym beta-amyloidem[276]. Inne próby obejmują środki neuroprotekcyjne, jak AL-108[277] i środki powodujące osłabienie interakcji z metaloproteinami, jak PBT2[278]. Białko fuzyjne spełniające funkcję fałszywego receptora dla TNF-α, etanercept, doczekało się zachęcających wyników[279].

W 2008 dwa odrębne badania kliniczne dały pozytywne rezultaty w modyfikowaniu przebiegu choroby w łagodnym lub umiarkowanym AD. Użyto w nich chlorku metylotionimy, który hamuje agregację białka tau[280][281], i dimebonu, pełniącego rolę leku antyhistaminowego[282]. Następcze badania kliniczne III fazy nie dały jednak pozytywnych efektów, zarówno w przypadku pierwotnych, jak i wtórnych punktów końcowych[283][284][285].

Wirus opryszczki pospolitej typu 1 gromadzi się razem z płytkami amyloidu[286]. Zasugerowało to możliwość leczenia i prewencji AD lekami przeciwwirusowymi[286][287].

Wstępne badania efektów medytacji na temat odzyskiwania pamięci i funkcji poznawczych były zachęcające. Ograniczenia badania adresuje się do przyszłych badań i bardziej szczegółowych analiz[288].

Panel FDA w anonimowym głosowaniu zarekomendował akceptację florbetapiru, obecnie używanego w badaniach. Środek ten służy do wizualizacji płytek w mózgach cierpiących na AD, jednakże wymaga on dodatkowych badań klinicznych przed możliwym zastosowaniem komercyjnym[289].

31 grudnia 2012 badanie wspierane przez NASA doniosło, że załogowe loty kosmiczne mogą uszkadzać mózgi astronautów i przyśpieszać początek choroby Alzheimera[290][291][292].

Klasyfikacja ICD10

edytuj
kod ICD10 nazwa choroby
ICD-10: G30 Choroba Alzheimera
ICD-10: G30.0 Choroba Alzheimera o wczesnym początku
ICD-10: G30.1 Choroba Alzheimera o późnym początku
ICD-10: G30.8 Inne postacie choroby Alzheimera
ICD-10: G30.9 Choroba Alzheimera nieokreślona
ICD-10: F00 Otępienie w chorobie Alzheimera
ICD-10: F00.0 Otępienie w chorobie Alzheimera o wczesnym początku
ICD-10: F00.1 Otępienie w chorobie Alzheimera o późnym początku
ICD-10: F00.2 Otępienie atypowe lub mieszane w chorobie Alzheimera
ICD-10: F00.9 Otępienie w chorobie Alzheimera nieokreślone

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c Berchtold NC, Cotman CW. Evolution in the conceptualization of dementia and Alzheimer’s disease: Greco-Roman period to the 1960s. „Neurobiol. Aging”. 19 (3), s. 173–189, 1998. DOI: 10.1016/S0197-4580(98)00052-9. PMID: 9661992. 
  2. ↑ Brookmeyer R., Gray S., Kawas C. Projections of Alzheimer’s disease in the United States and the public health impact of delaying disease onset. „American Journal of Public Health”. 88 (9), s. 1337–1342, 09 1998. DOI: 10.2105/AJPH.88.9.1337. PMID: 9736873. PMCID: PMC1509089. 
  3. ↑ a b Ron Brookmeyer i inni, Forecasting the global burden of Alzheimer’s disease, „Alzheimer’s and Dementia”, 3, 3, 2007, s. 186–91, DOI: 10.1016/j.jalz.2007.04.381, PMID: 19595937 [dostęp 2014-08-19].
  4. ↑ What is Alzheimer’s disease?. Alzheimers.org.uk, 08 2007. [dostęp 2014-08-19].
  5. ↑ a b c d e f g Waldemar G, Dubois B, Emre M, J. Georges i inni. Recommendations for the diagnosis and management of Alzheimer’s disease and other disorders associated with dementia: EFNS guideline. „Eur J Neurol”. 14 (1), s. e1–26, 01 2007. DOI: 10.1111/j.1468-1331.2006.01605.x. PMID: 17222085. 
  6. ↑ Alzheimer’s diagnosis of AD. Alzheimer’s Research Trust. [dostęp 2014-08-19].
  7. ↑ Tabert MH, Liu X, Doty RL, Serby M, Zamora D, Pelton GH, Marder K, Albers MW, Stern Y, Devanand DP. A 10-item smell identification scale related to risk for Alzheimer’s disease. „Ann. Neurol.”. 58 (1), s. 155–160, 2005. DOI: 10.1002/ana.20533. PMID: 15984022. 
  8. ↑ About Alzheimer’s Disease: Symptoms. National Institute on Aging. [dostęp 2014-08-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-10-05)].
  9. ↑ a b c d e Mölsä PK, Marttila RJ, Rinne UK. Survival and cause of death in Alzheimer’s disease and multi-infarct dementia. „Acta Neurol Scand”. 74 (2), s. 103–107, 08 1986. DOI: 10.1111/j.1600-0404.1986.tb04634.x. PMID: 3776457. 
  10. ↑ a b c Mölsä PK, Marttila RJ, Rinne UK. Long-term survival and predictors of mortality in Alzheimer’s disease and multi-infarct dementia. „ActaNeurol Scand”. 91 (3), s. 159–164, 03 1995. PMID: 7793228. 
  11. ↑ a b c d Tiraboschi P, Hansen LA, Thal LJ, Corey-Bloom J. The importance of neuritic plaques and tangles to the development and evolution of AD. „Neurology”. 62 (11), s. 1984–1989, 06 2004. PMID: 15184601. 
  12. ↑ a b Clinical Trials. Found 1012 studies with search of: alzheimer. US National Institutes of Health. [dostęp 2014-08-19].
  13. ↑ More research needed on ways to prevent Alzheimer’s, panel finds. National Institute on Aging, 2006-08-29. [dostęp 2014-08-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-10-06)].
  14. ↑ a b c The MetLife study of Alzheimer’s disease: The caregiving experience. MetLife Mature Market Institute, 08 2006. [dostęp 2014-08-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-01-08)].
  15. ↑ a b c Thompson CA, Spilsbury K, Hall J, Birks Y, Barnes C, Adamson J. Systematic review of information and support interventions for caregivers of people with dementia. „BMC Geriatr”. 7, s. 18, 2007. DOI: 10.1186/1471-2318-7-18. PMID: 17662119. PMCID: PMC1951962. 
  16. ↑ a b Schneider J, Murray J, Banerjee S, Mann A. EUROCARE: a cross-national study of co-resident spouse carers for people with Alzheimer’s disease: I – Factors associated with carer burden. „International Journal of Geriatric Psychiatry”. 14 (8), s. 651–661, 08 1999. DOI: 10.1002/(SICI)1099-1166(199908)14:8<651::AID-GPS992>3.0.CO;2-B. PMID: 10489656. 
  17. ↑ a b Murray J, Schneider J, Banerjee S, Mann A. EUROCARE: a cross-national study of co-resident spouse carers for people with Alzheimer’s disease: II – A qualitative analysis of the experience of caregiving. „International Journal of Geriatric Psychiatry”. 14 (8), s. 662–667, 08 1999. DOI: 10.1002/(SICI)1099-1166(199908)14:8<662::AID-GPS993>3.0.CO;2-4. PMID: 10489657. 
  18. ↑ a b c d Bonin-Guillaume S, Zekry D, Giacobini E, Gold G, Michel JP. Impact économique de la démence (English: The economical impact of dementia). „Presse Med”. 34 (1), s. 35–41, 01 2005. ISSN 0755-4982. PMID: 15685097. (fr.). 
  19. ↑ a b c d e Meek PD, McKeithan K, Schumock GT. Economic considerations in Alzheimer’s disease. „Pharmacotherapy”. 18 (2 Pt 2), s. 68–73; discussion 79–82, 1998. PMID: 9543467. 
  20. ↑ a b c Bäckman L, Jones S, Berger AK, Laukka EJ, Small BJ. Multiple cognitive deficits during the transition to Alzheimer’s disease. „J Intern Med”. 256 (3), s. 195–204, 09 2004. DOI: 10.1111/j.1365-2796.2004.01386.x. PMID: 15324363. 
  21. ↑ Nygård L. Instrumental activities of daily living: a stepping-stone towards Alzheimer’s disease diagnosis in subjects with mild cognitive impairment?. „Acta Neurol Scand”. Suppl (179), s. 42–46, 2003. DOI: 10.1034/j.1600-0404.107.s179.8.x. PMID: 12603250. 
  22. ↑ a b Arnáiz E, Almkvist O. Neuropsychological features of mild cognitive impairment and preclinical Alzheimer’s disease. „Acta Neurol. Scand., Suppl.”. 179, s. 34–41, 2003. DOI: 10.1034/j.1600-0404.107.s179.7.x. PMID: 12603249. 
  23. ↑ Landes AM, Sperry SD, Strauss ME, Geldmacher DS. Apathy in Alzheimer’s disease. „J Am Geriatr Soc”. 49 (12), s. 1700–1707, Dec 2001. DOI: 10.1046/j.1532-5415.2001.49282.x. PMID: 11844006. 
  24. ↑ Petersen RC. The current status of mild cognitive impairment – what do we tell our patients?. „Nat Clin Pract Neurol”. 3 (2), s. 60–61, 02 2007. DOI: 10.1038/ncpneuro0402. PMID: 17279076. 
  25. ↑ Tomasz Sobów: Zaburzenia psychiczne wywołane organicznym uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego (otępienia, organiczne zaburzenia psychiczne). W: Marek Jarema, Jolanta Rabe-Jabłońska: Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2011, s. 62–63. ISBN 978-83-200-4180-4.
  26. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v Förstl H, Kurz A. Clinical features of Alzheimer’s disease. „European Archives of Psychiatry and Clinical Neuroscience”. 249 (6), s. 288–290, 1999. DOI: 10.1007/s004060050101. PMID: 10653284. 
  27. ↑ Carlesimo GA, Oscar-Berman M. Memory deficits in Alzheimer’s patients: a comprehensive review. „Neuropsychol Rev”. 3 (2), s. 119–169, 06 1992. DOI: 10.1007/BF01108841. PMID: 1300219. 
  28. ↑ Jelicic M, Bonebakker AE, Bonke B. Implicit memory performance of patients with Alzheimer’s disease: a brief review. „International Psychogeriatrics”. 7 (3), s. 385–392, 1995. DOI: 10.1017/S1041610295002134. PMID: 8821346. 
  29. ↑ a b Taler V, Phillips NA. Language performance in Alzheimer’s disease and mild cognitive impairment: a comparative review. „J Clin Exp Neuropsychol”. 30 (5), s. 501–556, 07 2008. DOI: 10.1080/13803390701550128. PMID: 18569251. 
  30. ↑ a b c Frank EM. Effect of Alzheimer’s disease on communication function. „J S C Med Assoc”. 90 (9), s. 417–423, 09 1994. PMID: 7967534. 
  31. ↑ Volicer L, Harper DG, Manning BC, Goldstein R, Satlin A. Sundowning and circadian rhythms in Alzheimer’s disease. „Am J Psychiatry”. 158 (5), s. 704–711, 05 2001. DOI: 10.1176/appi.ajp.158.5.704. PMID: 11329390. 
  32. ↑ Gold DP, Reis MF, Markiewicz D, Andres D. When home caregiving ends: a longitudinal study of outcomes for caregivers of relatives with dementia. „J Am Geriatr Soc”. 43 (1), s. 10–16, 01 1995. PMID: 7806732. 
  33. ↑ What We Know Today About Alzheimer’s Disease. Alzheimer’s Association. [dostęp 2014-08-19]. Cytat: While scientists know Alzheimer’s disease involves progressive brain cell failure, the reason cells fail isn’t clear.
  34. ↑ Alzheimer’s Disease: Causes. NYU Medical Center/NYU School of Medicine. [dostęp 2014-08-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-01-11)]. Cytat: The cause of Alzheimer’s disease is not yet known, but scientists are hoping to find the answers by studying the characteristic brain changes that occur in a patient with Alzheimer’s disease. In rare cases when the disease emerges before the age of sixty-five, these brain changes are caused by a genetic abnormality. Scientists are also looking to genetics as well as environmental factors for possible clues to the cause and cure of Alzheimer’s disease.
  35. ↑ Francis PT, Palmer AM, Snape M, Wilcock GK. The cholinergic hypothesis of Alzheimer’s disease: a review of progress. „J. Neurol. Neurosurg. Psychiatr.”. 66 (2), s. 137–147, 02 1999. DOI: 10.1136/jnnp.66.2.137. PMID: 10071091. PMCID: PMC1736202. 
  36. ↑ Shen ZX. Brain cholinesterases: II. The molecular and cellular basis of Alzheimer’s disease. „Med Hypotheses”. 63 (2), s. 308–321, 2004. DOI: 10.1016/j.mehy.2004.02.031. PMID: 15236795. 
  37. ↑ a b Wenk GL. Neuropathologic changes in Alzheimer’s disease. „J Clin Psychiatry”. 64 Suppl 9, s. 7–10, 2003. PMID: 12934968. 
  38. ↑ Hardy J, Allsop D. Amyloid deposition as the central event in the aetiology of Alzheimer’s disease. „Trends Pharmacol. Sci.”. 12 (10), s. 383–388, 10 1991. DOI: 10.1016/0165-6147(91)90609-V. PMID: 1763432. 
  39. ↑ a b Mudher A, Lovestone S. Alzheimer’s disease-do tauists and baptists finally shake hands?. „Trends Neurosci.”. 25 (1), s. 22–26, 01 2002. DOI: 10.1016/S0166-2236(00)02031-2. PMID: 11801334. 
  40. ↑ Nistor M, Don M, Parekh M, F. Sarsoza i inni. Alpha- and beta-secretase activity as a function of age and beta-amyloid in Down syndrome and normal brain. „Neurobiol Aging”. 28 (10), s. 1493–1506, 10 2007. DOI: 10.1016/j.neurobiolaging.2006.06.023. PMID: 16904243. 
  41. ↑ Lott IT, Head E. Alzheimer disease and Down syndrome: factors in pathogenesis. „Neurobiol Aging”. 26 (3), s. 383–389, 03 2005. DOI: 10.1016/j.neurobiolaging.2004.08.005. PMID: 15639317. 
  42. ↑ Polvikoski T, Sulkava R, Haltia M, Katariina Kainulainen i inni. Apolipoprotein E, dementia, and cortical deposition of beta-amyloid protein. „N Engl J Med”. 333 (19), s. 1242–1247, 11 1995. DOI: 10.1056/NEJM199511093331902. PMID: 7566000. 
  43. ↑ Games D, Adams D, Alessandrini R, Robin Barbour i inni. Alzheimer-type neuropathology in transgenic mice overexpressing V717F beta-amyloid precursor protein. „Nature”. 373 (6514), s. 523–527, 02 1995. DOI: 10.1038/373523a0. PMID: 7845465. Masliah E, Sisk A, Mallory M, Mucke L, Schenk D, Games D. Comparison of neurodegenerative pathology in transgenic mice overexpressing V717F beta-amyloid precursor protein and Alzheimer’s disease. „J Neurosci”. 16 (18), s. 5795–5811, 09 1996. PMID: 8795633. Hsiao K, Chapman P, Nilsen S, C. Eckman i inni. Correlative memory deficits, Abeta elevation, and amyloid plaques in transgenic mice. „Science”. 274 (5284), s. 99–102, 10 1996. DOI: 10.1126/science.274.5284.99. PMID: 8810256. Lalonde R, Dumont M, Staufenbiel M, Sturchler-Pierrat C, Strazielle C. Spatial learning, exploration, anxiety, and motor coordination in female APP23 transgenic mice with the Swedish mutation. „Brain Research (journal)”. 956 (1), s. 36–44, 2002. DOI: 10.1016/S0006-8993(02)03476-5. PMID: 12426044. 
  44. ↑ Holmes C, Boche D, Wilkinson D, Ghasem Yadegarfar i inni. Long-term effects of Abeta42 immunisation in Alzheimer’s disease: follow-up of a randomised, placebo-controlled phase I trial. „Lancet”. 372 (9634), s. 216–223, 07 2008. DOI: 10.1016/S0140-6736(08)61075-2. PMID: 18640458. 
  45. ↑ Lacor PN, MC Buniel, PW Furlow, AS Clemente i inni. Aß Oligomer-Induced Aberrations in Synapse Composition, Shape, and Density Provide a Molecular Basis for Loss of Connectivity in Alzheimer’s Disease. „Journal of Neuroscience”. 27 (4), s. 796–807, 01 2007. DOI: 10.1523/JNEUROSCI.3501-06.2007. PMID: 17251419. 
  46. ↑ Lauren J, Gimbel D, Haakon B. Nygaard, John W. Gilbert i inni. Cellular Prion Protein Mediates Impairment of Synaptic Plasticity by Amyloid-β Oligomers. „Nature”. 457 (7233), s. 1128–1132, 02 2009. DOI: 10.1038/nature07761. PMID: 19242475. PMCID: PMC2748841. 
  47. ↑ a b Nikolaev A, McLaughlin T, O’Leary D, Tessier-Lavigne M. APP binds DR6 to cause axon pruning and neuron death via distinct caspases. „Nature”. 457 (7232), s. 981–989, 19 February 2009. DOI: 10.1038/nature07767. ISSN 0028-0836. PMID: 19225519. PMCID: PMC2677572. 
  48. ↑ Panza i inni, A critical appraisal of amyloid-β-targeting therapies for Alzheimer disease, „Nat Rev Neurol”, 2019 (15), s. 73–88, DOI: 10.1038/s41582-018-0116-6.
  49. ↑ Kametani F and Hasegawa M, Reconsideration of Amyloid Hypothesis and Tau Hypothesis in Alzheimer’s Disease, „Front. Neurosci.”, 12:25, 2018, DOI: 10.3389/fnins.2018.00025.
  50. ↑ Goedert M, Spillantini MG, Crowther RA. Tau proteins and neurofibrillary degeneration. „Brain Pathol”. 1 (4), s. 279–286, 07 1991. DOI: 10.1111/j.1750-3639.1991.tb00671.x. PMID: 1669718. 
  51. ↑ Iqbal K, Alonso Adel C, Chen S, M. Omar Chohan i inni. Tau pathology in Alzheimer disease and other tauopathies. „Biochim Biophys Acta”. 1739 (2–3), s. 198–210, 01 2005. DOI: 10.1016/j.bbadis.2004.09.008. PMID: 15615638. 
  52. ↑ Chun W, Johnson GV. The role of tau phosphorylation and cleavage in neuronal cell death. „Front Biosci”. 12, s. 733–756, 2007. DOI: 10.2741/2097. PMID: 17127334. 
  53. ↑ a b c d e f Ellen Ruppel Shell. Alzheimer a smog. „Świat Nauki”. 346 (6/2020). s. 36–41. (pol.). 
  54. ↑ Lilian Calderón-Garcidueñas i in. Air Pollution and Brain Damage. „Toxicologic pathology”. 30, s. 373–389, 2002-05. (ang.). 
  55. ↑ Lilian Calderón-Garcidueñas i in. Brain Inflammation and Alzheimer’s-Like Pathology in Individuals Exposed to Severe Air Pollution. „Toxicologic pathology”. 32, s. 650–658, 2004-10. DOI: 10.1080/01926230490520232. 
  56. ↑ Lilian Calderón-Garcidueñas, William Reed. Air pollution and human brain pathology: A role for air pollutants in the pathogenesis of alzheimer’s disease. „Particle Toxicology”, s. 331–350, 2006-01. (ang.). 
  57. ↑ Lilian Calderón-Garcidueñas i in. Long-term Air Pollution Exposure Is Associated with Neuroinflammation, an Altered Innate Immune Response, Disruption of the Blood-Brain Barrier, Ultrafine Particulate Deposition, and Accumulation of Amyloid -42 and -Synuclein in Children and Young Adults. „Toxicologic Pathology”. 36, s. 289–310, 2008-02. DOI: 10.1177/0192623307313011. (pol.). 
  58. ↑ Ian Carey i in. Are noise and air pollution related to the incidence of dementia? A cohort study in London, England. „BMJ Open”. 8 (9), 2018. DOI: 10.1136/bmjopen-2018-022404. ISSN 2044-6055. (ang.). 
  59. ↑ M. S. Qian Di. Air Pollution and Mortality in the Medicare Population. „New Englad Journal of Medicine”. 376, s. 2513–2522, 2017-06-29. DOI: 10.1056/NEJMoa1702747. (ang.). 
  60. ↑ Colin Combs i in. A Pilot Study to Assess Effects of Long-Term Inhalation of Airborne Particulate Matter on Early Alzheimer-Like Changes in the Mouse Brain. „PLOS ONE”, 2015-05-20. DOI: 10.1371/journal.pone.0127102. (ang.). 
  61. ↑ Julia Ljubimova i in. Coarse particulate matter (PM2.5–10) in Los Angeles Basin air induces expression of inflammation and cancer biomarkers in rat brains. „Scientific Reports”. 8, 2018-04-09. DOI: 10.1038/s41598-018-23885-3. (ang.). 
  62. ↑ Itzhaki RF, Wozniak MA. Herpes simplex virus type 1 in Alzheimer’s disease: the enemy within. „J Alzheimers Dis”. 13 (4), s. 393–405, 05 2008. ISSN 1387-2877. PMID: 18487848. 
  63. ↑ Bartzokis G. Alzheimer’s disease as homeostatic responses to age-related myelin breakdown. „Neurobiol. Aging”. 32 (8), s. 1341–1371, 08 2011. DOI: 10.1016/j.neurobiolaging.2009.08.007. PMID: 19775776. PMCID: PMC3128664. 
  64. ↑ Bartzokis G, Lu PH, Mintz J. Quantifying age-related myelin breakdown with MRI: novel therapeutic targets for preventing cognitive decline and Alzheimer’s disease. „J. Alzheimers Dis.”. 6 (6 Suppl), s. S53–9, 12 2004. PMID: 15665415. 
  65. ↑ Bartzokis G, Lu PH, Mintz J. Human brain myelination and beta-amyloid deposition in Alzheimer’s disease. „Alzheimers Dement”. 3 (2), s. 122–125, 04 2007. DOI: 10.1016/j.jalz.2007.01.019. PMID: 18596894. PMCID: PMC2442864. 
  66. ↑ Simon A. James i inni, Iron, Copper, and Zinc Concentration in Aβ Plaques in the APP/PS1 Mouse Model of Alzheimer’s Disease Correlates with Metal Levels in the Surrounding Neuropil, „American Chemical Society Chemical Neuroscience”, 8, 2017, 629−637, DOI: 10.1021/acschemneuro.6b00362.
  67. ↑ Su B, Wang X, Nunomura A, et al.. Oxidative stress signaling in Alzheimer’s disease. „Curr Alzheimer Res”. 5 (6), s. 525–532, 12 2008. DOI: 10.2174/156720508786898451. PMID: 19075578. PMCID: PMC2780015. 
  68. ↑ Kastenholz B, Garfin DE, Horst J, Nagel KA. Plant metal chaperones: a novel perspective in dementia therapy. „Amyloid”. 16 (2), s. 81–83, 2009. DOI: 10.1080/13506120902879392. PMID: 20536399. 
  69. ↑ a b c Michael T. Heneka i inni, Locus ceruleus controls Alzheimer’s disease pathology by modulating microglial functions through norepinephrine, „Proceedings of the National Academy of Sciences”, 107 (13), 2010, s. 6058–6063, DOI: 10.1073/pnas.0909586107, PMID: 20231476, PMCID: PMC2851853.
  70. ↑ Taipa R, Brochado P, Robinson A et al. Patterns of Microglial Cell Activation in Alzheimer Disease and Frontotemporal Lobar Degeneration. „Neurodegener Dis. ;17(4-5):. doi”. 17 (4–5), s. 145–154, 2017 Apr 27. DOI: 10.1159/000457127. [dostęp 2017-04-30]. (ang.). 
  71. ↑ Desikan RS, Cabral HJ, Hess CP, et al.. Automated MRI measures identify individuals with mild cognitive impairment and Alzheimer’s disease. „Brain”. 132 (Pt 8), s. 2048–2057, 08 2009. DOI: 10.1093/brain/awp123. PMID: 19460794. PMCID: PMC2714061. 
  72. ↑ Moan R. MRI software accurately IDs preclinical Alzheimer’s disease. „Diagnostic Imaging”, July 20, 2009. 
  73. ↑ Bouras C, Hof PR, Giannakopoulos P, Michel JP, Morrison JH. Regional distribution of neurofibrillary tangles and senile plaques in the cerebral cortex of elderly patients: a quantitative evaluation of a one-year autopsy population from a geriatric hospital. „Cereb. Cortex”. 4 (2), s. 138–150, 1994. DOI: 10.1093/cercor/4.2.138. PMID: 8038565. 
  74. ↑ Kotzbauer PT, Trojanowsk JQ, Lee VM. Lewy body pathology in Alzheimer’s disease. „J Mol Neurosci”. 17 (2), s. 225–232, 10 2001. DOI: 10.1385/JMN:17:2:225. PMID: 11816795. 
  75. ↑ a b Ohnishi S, Takano K. Amyloid fibrils from the viewpoint of protein folding. „Cell. Mol. Life Sci.”. 61 (5), s. 511–524, 03 2004. DOI: 10.1007/s00018-003-3264-8. PMID: 15004691. 
  76. ↑ Hashimoto M, Rockenstein E, Crews L, Masliah E. Role of protein aggregation in mitochondrial dysfunction and neurodegeneration in Alzheimer’s and Parkinson’s diseases. „Neuromolecular Med.”. 4 (1–2), s. 21–36, 2003. DOI: 10.1385/NMM:4:1-2:21. PMID: 14528050. 
  77. ↑ Priller C, Bauer T, Mitteregger G, Krebs B, Kretzschmar HA, Herms J. Synapse formation and function is modulated by the amyloid precursor protein. „J. Neurosci.”. 26 (27), s. 7212–7221, 07 2006. DOI: 10.1523/JNEUROSCI.1450-06.2006. PMID: 16822978. 
  78. ↑ Turner PR, O’Connor K, Tate WP, Abraham WC. Roles of amyloid precursor protein and its fragments in regulating neural activity, plasticity and memory. „Prog. Neurobiol.”. 70 (1), s. 1–32, 05 2003. DOI: 10.1016/S0301-0082(03)00089-3. PMID: 12927332. 
  79. ↑ Hooper NM. Roles of proteolysis and lipid rafts in the processing of the amyloid precursor protein and prion protein. „Biochem. Soc. Trans.”. 33 (Pt 2), s. 335–338, 04 2005. DOI: 10.1042/BST0330335. PMID: 15787600. 
  80. ↑ Hernández F, Avila J. Tauopathies. „Cell. Mol. Life Sci.”. 64 (17), s. 2219–2233, 09 2007. DOI: 10.1007/s00018-007-7220-x. PMID: 17604998. 
  81. ↑ Van Broeck B, Van Broeckhoven C, Kumar-Singh S. Current insights into molecular mechanisms of Alzheimer disease and their implications for therapeutic approaches. „Neurodegener Dis”. 4 (5), s. 349–365, 2007. DOI: 10.1159/000105156. PMID: 17622778. 
  82. ↑ Huang Y, Mucke L. Alzheimer mechanisms and therapeutic strategies. „Cell”. 148 (6), s. 1204–1222, 2012. PMID: 22424230. 
  83. ↑ Yankner BA, Duffy LK, Kirschner DA. Neurotrophic and neurotoxic effects of amyloid beta protein: reversal by tachykinin neuropeptides. „Science”. 250 (4978), s. 279–282, 10 1990. DOI: 10.1126/science.2218531. PMID: 2218531. 
  84. ↑ Chen X, Yan SD. Mitochondrial Abeta: a potential cause of metabolic dysfunction in Alzheimer’s disease. „IUBMB Life”. 58 (12), s. 686–694, 12 2006. DOI: 10.1080/15216540601047767. PMID: 17424907. 
  85. ↑ Greig NH, Mattson MP, Perry T, SL Chan i inni. New therapeutic strategies and drug candidates for neurodegenerative diseases: p53 and TNF-alpha inhibitors, and GLP-1 receptor agonists. „Ann. N. Y. Acad. Sci.”. 1035, s. 290–315, 12 2004. DOI: 10.1196/annals.1332.018. PMID: 15681814. 
  86. ↑ Tapia-Arancibia L, Aliaga E, Silhol M, Arancibia S. New insights into brain BDNF function in normal aging and Alzheimer disease. „Brain Research Reviews”. 59 (1), s. 201–220, Nov 2008. DOI: 10.1016/j.brainresrev.2008.07.007. PMID: 18708092. 
  87. ↑ Schindowski K, Belarbi K, Buée L. Neurotrophic factors in Alzheimer’s disease: role of axonal transport. „Genes, Brain and Behavior”. 7 (Suppl 1), s. 43–56, 02 2008. DOI: 10.1111/j.1601-183X.2007.00378.x. PMID: 18184369. PMCID: PMC2228393. 
  88. ↑ a b c Blennow K, de Leon MJ, Zetterberg H. Alzheimer’s disease. „Lancet”. 368 (9533), s. 387–403, 07 2006. DOI: 10.1016/S0140-6736(06)69113-7. PMID: 16876668. 
  89. ↑ a b c Waring SC, Rosenberg RN. Genome-wide association studies in Alzheimer disease. „Arch Neurol”. 65 (3), s. 329–334, 03 2008. DOI: 10.1001/archneur.65.3.329. PMID: 18332245. 
  90. ↑ Selkoe DJ. Translating cell biology into therapeutic advances in Alzheimer’s disease. „Nature”. 399 (6738 Suppl), s. A23–31, 06 1999. DOI: 10.1038/19866. PMID: 10392577. 
  91. ↑ Borchelt DR, Thinakaran G, Eckman CB, Michael K. Levey i inni. Familial Alzheimer’s disease-linked presenilin 1 variants elevate βA1-42/1-40 ratio in vitro and in vivo. „Neuron”. 17 (5), s. 1005–1013, Nov 1996. DOI: 10.1016/S0896-6273(00)80230-5. PMID: 8938131. 
  92. ↑ Shioi J, Georgakopoulos A, Mehta P, Zen Kouchi i inni. FAD mutants unable to increase neurotoxic Aβ 42 suggest that mutation effects on neurodegeneration may be independent of effects on Abeta. „J Neurochem”. 101 (3), s. 674–681, 05 2007. DOI: 10.1111/j.1471-4159.2006.04391.x. PMID: 17254019. 
  93. ↑ Strittmatter WJ, Saunders AM, Schmechel D, M Pericak-Vance i inni. Apolipoprotein E: high-avidity binding to beta-amyloid and increased frequency of type 4 allele in late-onset familial Alzheimer disease. „Proc Natl Acad Sci USA”. 90 (5), s. 1977–1981, 03 1993. DOI: 10.1073/pnas.90.5.1977. PMID: 8446617. PMCID: PMC46003. 
  94. ↑ a b Mahley RW, Weisgraber KH, Huang Y. Apolipoprotein E4: A causative factor and therapeutic target in neuropathology, including Alzheimer’s disease. „Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A.”. 103 (15), s. 5644–5651, 04 2006. DOI: 10.1073/pnas.0600549103. PMID: 16567625. PMCID: PMC1414631. 
  95. ↑ Hall K, Murrell J, Ogunniyi A, Deeg M, Baiyewu O, Gao S, Gureje O, Dickens J, Evans R, Smith-Gamble V, Unverzagt FW, Shen J, Hendrie H. Cholesterol, APOE genotype, and Alzheimer disease: an epidemiologic study of Nigerian Yoruba. „Neurology”. 66 (2), s. 223–227, 01 2006. DOI: 10.1212/01.wnl.0000194507.39504.17. PMID: 16434658. PMCID: PMC2860622. 
  96. ↑ Gureje O, Ogunniyi A, Baiyewu O, Price B, Unverzagt FW, Evans RM, Smith-Gamble V, Lane KA, Gao S, Hall KS, Hendrie HC, Murrell JR. APOE ε4 is not associated with Alzheimer’s disease in elderly Nigerians. „Ann Neurol”. 59 (1), s. 182–185, 01 2006. DOI: 10.1002/ana.20694. PMID: 16278853. PMCID: PMC2855121. 
  97. ↑ a b Thorlakur Jonsson, Hreinn Stefansson, Stacy Steinberg, Ingileif Jonsdottir i inni. Variant of TREM2 associated with the risk of Alzheimer’s disease. „New England Journal of Medicine”, 2012. DOI: 10.1056/NEJMoa1211103. 
  98. ↑ Rita Guerreiro, Aleksandra Wojtas, Jose Bras, Minerva Carrasquillo i inni. TREM2 variants in Alzheimer’s disease. „New England Journal of Medicine”, 2012. DOI: 10.1056/NEJMoa1211851. 
  99. ↑ Mendez MF. The accurate diagnosis of early-onset dementia. „International Journal of Psychiatry Medicine”. 36 (4), s. 401–412, 2006. DOI: 10.2190/Q6J4-R143-P630-KW41. PMID: 17407994. 
  100. ↑ Klafki HW, Staufenbiel M, Kornhuber J, Wiltfang J. Therapeutic approaches to Alzheimer’s disease. „Brain”. 129 (Pt 11), s. 2840–2855, 11 2006. DOI: 10.1093/brain/awl280. PMID: 17018549. 
  101. ↑ Dementia: Quick reference guide, London: National Institute for Health and Clinical Excellence, listopad 2006, ISBN 1-84629-312-X [dostęp 2014-08-19] [zarchiwizowane z adresu 2008-02-27].
  102. ↑ Schroeter ML, Stein T, Maslowski N, Neumann J. Neural Correlates of Alzheimer’s Disease and Mild Cognitive Impairment: A Systematic and Quantitative Meta-Analysis involving 1,351 Patients. „NeuroImage”. 47 (4), s. 1196–1206, 2009. DOI: 10.1016/j.neuroimage.2009.05.037. PMID: 19463961. PMCID: PMC2730171. 
  103. ↑ a b McKhann G, Drachman D, Folstein M, Katzman R, Price D, Stadlan EM. Clinical diagnosis of Alzheimer’s disease: report of the NINCDS-ADRDA Work Group under the auspices of Department of Health and Human Services Task Force on Alzheimer’s Disease. „Neurology”. 34 (7), s. 939–944, 07 1984. PMID: 6610841. 
  104. ↑ a b Dubois B, Feldman HH, Jacova C, Steven T Robert i inni. Research criteria for the diagnosis of Alzheimer’s disease: revising the NINCDS-ADRDA criteria. „Lancet Neurol”. 6 (8), s. 734–746, 08 2007. DOI: 10.1016/S1474-4422(07)70178-3. PMID: 17616482. 
  105. ↑ Deborah Blacker i inni, Reliability and validity of NINCDS-ADRDA criteria for Alzheimer’s disease. The National Institute of Mental Health Genetics Initiative, „Archives of neurology”, 51 (12), 1994, s. 1198–204, DOI: 10.1001/archneur.1994.00540240042014, PMID: 7986174.
  106. ↑ American Psychiatric Association: Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM-IV-TR. Wyd. 4th Edition Text Revision. Washington, DC: American Psychiatric Association, 2000. ISBN 0-89042-025-4.
  107. ↑ Ito N. [Clinical aspects of dementia]. „Hokkaido Igaku Zasshi”. 71 (3), s. 315–320, 05 1996. PMID: 8752526. (jap.). 
  108. ↑ Tombaugh TN, McIntyre NJ. The mini-mental state examination: a comprehensive review. „J Am Geriatr Soc”. 40 (9), s. 922–935, 09 1992. PMID: 1512391. 
  109. ↑ Pasquier F. Early diagnosis of dementia: neuropsychology. „J. Neurol.”. 246 (1), s. 6–15, 01 1999. DOI: 10.1007/s004150050299. PMID: 9987708. 
  110. ↑ Harvey PD, Moriarty PJ, Kleinman L, Karin Coyne i inni. The validation of a caregiver assessment of dementia: the Dementia Severity Scale. „Alzheimer Dis Assoc Disord”. 19 (4), s. 186–194, 2005. DOI: 10.1097/01.wad.0000189034.43203.60. PMID: 16327345. 
  111. ↑ Antoine C, Antoine P, Guermonprez P, Frigard B. Awareness of deficits and anosognosia in Alzheimer’s disease. „Encephale”. 30 (6), s. 570–577, 2004. DOI: 10.1016/S0013-7006(04)95472-3. PMID: 15738860. (fr.). 
  112. ↑ Cruz VT, Pais J, Teixeira A, Nunes B. [The initial symptoms of Alzheimer disease: caregiver perception]. „Acta Med Port”. 17 (6), s. 435–444, 2004. PMID: 16197855. (port.). 
  113. ↑ Marksteiner J, Hinterhuber H, Humpel C. Cerebrospinal fluid biomarkers for diagnosis of Alzheimer’s disease: beta-amyloid(1–42), tau, phospho-tau-181 and total protein. „Drugs Today”. 43 (6), s. 423–431, 06 2007. DOI: 10.1358/dot.2007.43.6.1067341. PMID: 17612711. 
  114. ↑ a b c De Meyer G, Shapiro F, Vanderstichele H, Vanmechelen E, Engelborghs S, De Deyn PP, Coart E, Hansson O, Minthon L, Zetterberg H, Blennow K, Shaw L, Trojanowski JQ. Diagnosis-Independent Alzheimer Disease Biomarker Signature in Cognitively Normal Elderly People. „Arch Neurol.”. 67 (8), s. 949–956, 08 2010. DOI: 10.1001/archneurol.2010.179. PMID: 20697045. PMCID: PMC2963067. 
  115. ↑ Kolata G: Spinal-Fluid Test Is Found to Predict Alzheimer’s. [w:] The New York Times [on-line]. August 9, 2010. [dostęp 2014-08-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-08-11)].
  116. ↑ Roan S: Tapping into an accurate diagnosis of Alzheimer’s disease. [w:] Los Angeles Times [on-line]. August 9, 2010. [dostęp 2014-08-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-08-11)].
  117. ↑ Clarfield AM. The decreasing prevalence of reversible dementias: an updated meta-analysis. „Arch. Intern. Med.”. 163 (18), s. 2219–2229, 10 2003. DOI: 10.1001/archinte.163.18.2219. PMID: 14557220. 
  118. ↑ Xiaoyan Sun i inni, Amyloid-Associated Depression: A Prodromal Depression of Alzheimer Disease?, „Archives Of General Psychiatry”, 5, 65, 2008, s. 542–550, DOI: 10.1001/archpsyc.65.5.542, PMID: 18458206, PMCID: PMC3042807.
  119. ↑ David S. Geldmacher, Peter J. Whitehouse, Differential diagnosis of Alzheimer’s disease, „Neurology”, 48 (5 Suppl 6), 1997, S2–9, PMID: 9153154.
  120. ↑ Potter GG, Steffens DC. Contribution of depression to cognitive impairment and dementia in older adults. „Neurologist”. 13 (3), s. 105–117, 05 2007. DOI: 10.1097/01.nrl.0000252947.15389.a9. PMID: 17495754. 
  121. ↑ Wojciech Derkowski, Alicja Kędzia, Piotr Derkowski, Znaczenie kliniczne fali P300 w badaniu komputerowo uśrednianych poznawczych potencjałów wywołanych., [w:] Jan Zarzycki (red.), Komputerowe wspomaganie badań naukowych., t. 23, Wrocław Scientific Society, 2016, s. 11-17, DOI: 10.5281/zenodo.10614201, ISBN 978-83-7374-093-8, ISSN 0084-3024.
  122. ↑ Bonte FJ, Harris TS, Hynan LS, Bigio EH, White CL. Tc-99m HMPAO SPECT in the differential diagnosis of the dementias with histopathologic confirmation. „Clin Nucl Med”. 31 (7), s. 376–378, 07 2006. DOI: 10.1097/01.rlu.0000222736.81365.63. PMID: 16785801. 
  123. ↑ Dougall NJ, Bruggink S, Ebmeier KP. Systematic review of the diagnostic accuracy of 99mTc-HMPAO-SPECT in dementia. „Am J Geriatr Psychiatry”. 12 (6), s. 554–570, 2004. DOI: 10.1176/appi.ajgp.12.6.554. PMID: 15545324. 
  124. ↑ PiB PET:
    • Kemppainen NM, Aalto S, Karrasch M, Kjell Någren i inni. Cognitive reserve hypothesis: Pittsburgh Compound B and fluorodeoxyglucose positron emission tomography in relation to education in mild Alzheimer’s disease. „Ann. Neurol.”. 63 (1), s. 112–118, 01 2008. DOI: 10.1002/ana.21212. PMID: 18023012. 
    • Ikonomovic MD, Klunk WE, Abrahamson EE, C.A. Hamilton i inni. Post-mortem correlates of in vivo PiB-PET amyloid imaging in a typical case of Alzheimer’s disease. „Brain”. 131 (Pt 6), s. 1630–1645, 06 2008. DOI: 10.1093/brain/awn016. PMID: 18339640. PMCID: PMC2408940. 
    • Jack CR, Lowe VJ, Senjem ML, S.D. Weigand i inni. 11C PiB and Structural MRI Provide Complementary Information in Imaging of AD and Amnestic MCI. „Brain”. 131 (Pt 3), s. 665–680, 03 2008. DOI: 10.1093/brain/awm336. PMID: 18263627. PMCID: PMC2730157. 
  125. ↑ Abella HA. Report from SNM: PET imaging of brain chemistry bolsters characterization of dementias. „Diagnostic Imaging”, June 16, 2009. 
  126. ↑ Carpenter AP Jr, Pontecorvo MJ, Hefti FF, Skovronsky DM. The use of the exploratory IND in the evaluation and development of 18F-PET radiopharmaceuticals for amyloid imaging in the brain: a review of one company’s experience. „Q J Nucl Med Mol Imaging”. 53 (4), s. 387–393, 2009 Aug. PMID: 19834448. 
  127. ↑ Leung K: (E)-4-(2-(6-(2-(2-(2-(18F-fluoroethoxy)ethoxy)ethoxy)pyridin-3-yl)vinyl)-N-methyl benzenamine [[18F]AV-45]]]. [w:] Molecular Imaging and Contrast Agent Database [on-line]. 2010-04-08. [dostęp 2014-08-19].
  128. ↑ a b Wong DF, Rosenberg PB, Zhou Y, Kumar A, Raymont V, Ravert HT, Dannals RF, Nandi A, Brasić JR, Ye W, Hilton J, Lyketsos C, Kung HF, Joshi AD, Skovronsky DM, Pontecorvo MJ. In Vivo Imaging of Amyloid Deposition in Alzheimer’s Disease using the Novel Radioligand 18FAV-45 (Florbetapir F 18). „J Nucl Med”. 51 (6), s. 913–920, 2010 Jun. DOI: 10.2967/jnumed.109.069088. PMID: 20501908. PMCID: PMC3101877. 
  129. ↑ Rabinovici GD, Jagust WJ. Amyloid imaging in aging and dementia: Testing the amyloid hypothesis in vivo. „Behav Neurol”. 21 (1), s. 117–128, 2009. DOI: 10.3233/BEN-2009-0232. PMID: 19847050. PMCID: PMC2804478. [zarchiwizowane z adresu]. 
  130. ↑ O’Brien JT. Role of imaging techniques in the diagnosis of dementia. „Br J Radiol”. 80 (Spec No 2), s. S71–7, 2007 Dec. DOI: 10.1259/bjr/33117326. PMID: 18445747. 
  131. ↑ Rupsingh R, Borrie M, Smith M, Wells JL, Bartha R. Reduced hippocampal glutamate in Alzheimer disease. „Neurobiol Aging”. 32 (5), s. 802–810, 06 2009. DOI: 10.1016/j.neurobiolaging.2009.05.002. PMID: 19501936.  (primary source).
  132. ↑ Reddy MM, Wilson R, Wilson J, Connell S, Gocke A, Hynan L, German D, Kodadek T. Identification of Candidate IgG Antibody Biomarkers for Alzheimer’s Disease Through Screening of Synthetic Combinatorial Libraries. „Cell”. 144 (1), s. 132–142, 01 2011. DOI: 10.1016/j.cell.2010.11.054. PMID: 21215375. PMCID: PMC3066439.  (primary source).
  133. ↑ Rammouz G, Lecanu L, Aisen P, Papadopoulos V. A lead study on oxidative stress-mediated dehydroepiandrosterone formation in serum: the biochemical basis for a diagnosis of Alzheimer’s disease. „J Alzheimers Dis”. 24 (1), s. 5–16, 2011-01-01. DOI: 10.3233/JAD-2011-101941. PMID: 21335661.  (primary source).
  134. ↑ Giovanni B Frisoni i inni, Strategic roadmap for an early diagnosis of Alzheimer’s disease based on biomarkers, „Lancet Neurol 2017; 16”, 2017, s. 661–76, DOI: 10.1016/S1474-4422(17)30159-X, PMID: 28721928.
  135. ↑ Kawas CH. Medications and diet: protective factors for AD?. „Alzheimer Dis Assoc Disord”. 20 (3 Suppl 2), s. S89–96, 2006. PMID: 16917203. 
  136. ↑ Szekely CA, Breitner JC, Zandi PP. Prevention of Alzheimer’s disease. „Int Rev Psychiatry”. 19 (6), s. 693–706, 2007. DOI: 10.1080/09540260701797944. PMID: 18092245. 
  137. ↑ Patterson C, Feightner JW, Garcia A, Hsiung GY, MacKnight C, Sadovnick AD. Diagnosis and treatment of dementia: 1. Risk assessment and primary prevention of Alzheimer disease. „CMAJ”. 178 (5), s. 548–556, 02 2008. DOI: 10.1503/cmaj.070796. PMID: 18299540. PMCID: PMC2244657. 
  138. ↑ Rosendorff C, Beeri MS, Silverman JM. Cardiovascular risk factors for Alzheimer’s disease. „Am J Geriatr Cardiol”. 16 (3), s. 143–149, 2007. DOI: 10.1111/j.1076-7460.2007.06696.x. PMID: 17483665. 
  139. ↑ Reiss AB, Wirkowski E. Role of HMG-CoA reductase inhibitors in neurological disorders: progress to date. „Drugs”. 67 (15), s. 2111–2120, 2007. DOI: 10.2165/00003495-200767150-00001. PMID: 17927279. 
  140. ↑ Kuller LH. Statins and dementia. „Curr Atheroscler Rep”. 9 (2), s. 154–161, sierpiń 2007. DOI: 10.1007/s11883-007-0012-9. PMID: 17877925. 
  141. ↑ a b Solfrizzi V, Capurso C, D’Introno A, Anna Maria Colacicco i inni. Lifestyle-related factors in predementia and dementia syndromes. „Expert Rev Neurother”. 8 (1), s. 133–158, 01 2008. DOI: 10.1586/14737175.8.1.133. PMID: 18088206. 
  142. ↑ Theodora Psaltopoulou, Theodoros N. Sergentanis. Randomised controlled trial – Mediterranean diet may reduce Alzheimer’s risk. „Evidence Based Medicine”. 20 (6), s. 202, 2015. DOI: 10.1136/ebmed-2015-110237. [dostęp 2015-12-29]. (ang.). 
  143. ↑ Panza F, Capurso C, D’Introno A, Colacicco AM, Frisardi V, Lorusso M, Santamato A, Seripa D, Pilotto A, Scafato E, Vendemiale G, Capurso A, Solfrizzi V. Alcohol drinking, cognitive functions in older age, predementia, and dementia syndromes. „J Alzheimers Dis”. 17 (1), s. 7–31, May 2009. DOI: 10.3233/JAD-2009-1009. PMID: 19494429. 
  144. ↑ a b c Boothby LA, Doering PL. Vitamin C and vitamin E for Alzheimer’s disease. „Ann Pharmacother”. 39 (12), s. 2073–2080, 12 2005. DOI: 10.1345/aph.1E495. PMID: 16227450. 
  145. ↑ Isaac MG, Quinn R, Tabet N. Vitamin E for Alzheimer’s disease and mild cognitive impairment. „Cochrane Database Syst Rev”, s. CD002854, 2008. DOI: 10.1002/14651858.CD002854.pub2. PMID: 18646084. 
  146. ↑ Malouf R, Grimley Evans J. Folic acid with or without vitamin B12 for the prevention and treatment of healthy elderly and demented people. „Cochrane Database Syst Rev”, s. CD004514, 2008. DOI: 10.1002/14651858.CD004514.pub2. PMID: 18843658. 
  147. ↑ Wald DS, Kasturiratne A, Simmonds M. Effect of folic acid, with or without other B vitamins, on cognitive decline: meta-analysis of randomized trials. „The American Journal of Medicine”. 123 (6), s. 522–527.e2, June 2010. DOI: 10.1016/j.amjmed.2010.01.017. PMID: 20569758. 
  148. ↑ Quinn JF, Raman R, Thomas RG, K. Yurko-Mauro i inni. Docosahexaenoic acid supplementation and cognitive decline in Alzheimer disease: a randomized trial. „JAMA”. 304 (17), s. 1903–1911, 11 2010. DOI: 10.1001/jama.2010.1510. PMID: 21045096. PMCID: PMC3259852. 
  149. ↑ a b c Szekely CA, Town T, Zandi PP. NSAIDs for the chemoprevention of Alzheimer’s disease. „Subcell Biochem”. 42, s. 229–248, 2007. DOI: 10.1007/1-4020-5688-5_11. PMID: 17612054. Subcellular Biochemistry ISBN 978-1-4020-5687-1. 
  150. ↑ Ringman JM, Frautschy SA, Cole GM, Masterman DL, Cummings JL. A Potential Role of the Curry Spice Curcumin in Alzheimer’s Disease. „Curr Alzheimer Res”. 2 (2), s. 131–136, 04 2005. DOI: 10.2174/1567205053585882. ISSN 1567-2050. PMID: 15974909. PMCID: PMC1702408. 
  151. ↑ Aggarwal BB, Harikumar KB. Potential Therapeutic Effects of Curcumin, the Anti-inflammatory Agent, Against Neurodegenerative, Cardiovascular, Pulmonary, Metabolic, Autoimmune and Neoplastic Diseases. „Int J Biochem Cell Biol”. 41 (1), s. 40–59, 01 2009. DOI: 10.1016/j.biocel.2008.06.010. PMID: 18662800. PMCID: PMC2637808. 
  152. ↑ Farquhar C, Marjoribanks J, Lethaby A, Suckling JA, Lamberts Q. Long term hormone therapy for perimenopausal and postmenopausal women. „Cochrane Database Syst Rev”, s. CD004143, 15 April 2009. DOI: 10.1002/14651858.CD004143.pub3. PMID: 19370593. 
  153. ↑ Elizabeth Barrett-Connor, Gail A Laughlin, Endogenous and Exogenous Estrogen, Cognitive Function and Dementia in Postmenopausal Women: Evidence from Epidemiologic Studies and Clinical Trials, „Semin Reprod Med”, 27 (3), 2009, s. 275–82, DOI: 10.1055/s-0029-1216280, PMID: 19401958, PMCID: PMC2701737.
  154. ↑ Birks J, Grimley Evans J. Ginkgo biloba for cognitive impairment and dementia. „Cochrane Database Syst Rev”, s. CD003120, 2009. DOI: 10.1002/14651858.CD003120.pub3. PMID: 19160216. [dostęp 2014-08-19]. 
  155. ↑ DeKosky ST, Williamson JD, Fitzpatrick AL, R.A. Woolard i inni. Ginkgo biloba for Prevention of Dementia: A Randomized Controlled Trial. „Journal of the American Medical Association”. 300 (19), s. 2253–2262, 2008. DOI: 10.1001/jama.2008.683. PMID: 19017911. PMCID: PMC2823569. [dostęp 2014-08-19]. 
  156. ↑ Eskelinen MH, Ngandu T, Tuomilehto J, Soininen H, Kivipelto M. Midlife coffee and tea drinking and the risk of late-life dementia: a population-based CAIDE study. „J Alzheimers Dis”. 16 (1), s. 85–91, 01 2009. DOI: 10.3233/JAD-2009-0920. PMID: 19158424. 
  157. ↑ a b Yaakov Stern, Cognitive reserve and Alzheimer disease, „Alzheimer Disease and Associated Disorders”, 2, 20, 2006, s. 112–117, DOI: 10.1097/01.wad.0000213815.20177.19, PMID: 16917199 (ang.).
  158. ↑ a b Paradise M, Cooper C, Livingston G. Systematic review of the effect of education on survival in Alzheimer’s disease. „Int Psychogeriatr”. 21 (1), s. 25–32, 02 2009. DOI: 10.1017/S1041610208008053. PMID: 19026089. 
  159. ↑ Eubanks LM, Rogers CJ, Beuscher AE, George F. Koob i inni. A Molecular Link Between the Active Component of Marijuana and Alzheimer’s Disease Pathology. „Molecular Pharmaceutics”. 3 (6), s. 773–777, 11 2006. DOI: 10.1021/mp060066m. ISSN 1543-8384. PMID: 17140265. PMCID: PMC2562334. 
  160. ↑ Campbell VA, Gowran A. Alzheimer’s disease; taking the edge off with cannabinoids?. „Br J Pharmacol”. 152 (5), s. 655–662, 2007 November. DOI: 10.1038/sj.bjp.0707446. PMID: 17828287. PMCID: PMC2190031. 
  161. ↑ News Release.
  162. ↑ Krishnan S, Cairns R, Howard R. Cannabinoids for the treatment of dementia. „Cochrane Database Syst Rev”, s. CD007204, 2009. DOI: 10.1002/14651858.CD007204.pub2. PMID: 19370677. (ang.). 
  163. ↑ How Cannabinoids May Slow Brain Aging | TIME.com.
  164. ↑ The endocannabinoid system in normal and pathological brain ageing.
  165. ↑ Shcherbatykh I, Carpenter DO. The role of metals in the etiology of Alzheimer’s disease. „J Alzheimers Dis”. 11 (2), s. 191–205, 05 2007. PMID: 17522444. 
  166. ↑ Rondeau V, Commenges D, Jacqmin-Gadda H, Dartigues JF. Relation between aluminum concentrations in drinking water and Alzheimer’s disease: an 8-year follow-up study. „Am J Epidemiol”. 152 (1), s. 59–66, 07 2000. DOI: 10.1093/aje/152.1.59. PMID: 10901330. PMCID: PMC2215380. 
  167. ↑ Kukull WA, Larson EB, Bowen JD, WC McCormick i inni. Solvent exposure as a risk factor for Alzheimer’s disease: a case-control study. „Am J Epidemiol”. 141 (11), s. 1059–1071; discussion 1072–9, 06 1995. PMID: 7771442. 
  168. ↑ Santibáñez M, Bolumar F, García AM. Occupational risk factors in Alzheimer’s disease: a review assessing the quality of published epidemiological studies. „Occupational and Environmental Medicine”. 64 (11), s. 723–732, 2007. DOI: 10.1136/oem.2006.028209. PMID: 17525096. PMCID: PMC2078415. 
  169. ↑ Seidler A, Geller P, Nienhaus A, T. Bernhardt i inni. Occupational exposure to low frequency magnetic fields and dementia: a case–control study. „Occup Environ Med”. 64 (2), s. 108–114, 02 2007. DOI: 10.1136/oem.2005.024190. PMID: 17043077. PMCID: PMC2078432. 
  170. ↑ Rondeau V. A review of epidemiologic studies on aluminum and silica in relation to Alzheimer’s disease and associated disorders. „Rev Environ Health”. 17 (2), s. 107–121, 2002. DOI: 10.1515/REVEH.2002.17.2.107. PMID: 12222737. 
  171. ↑ Martyn CN, Coggon DN, Inskip H, Lacey RF, Young WF. Aluminum concentrations in drinking water and risk of Alzheimer’s disease. „Epidemiology”. 8 (3), s. 281–286, 05 1997. DOI: 10.1097/00001648-199705000-00009. PMID: 9115023. 
  172. ↑ Graves AB, Rosner D, Echeverria D, Mortimer JA, Larson EB. Occupational exposures to solvents and aluminium and estimated risk of Alzheimer’s disease. „Occup Environ Med”. 55 (9), s. 627–633, 09 1998. DOI: 10.1136/oem.55.9.627. PMID: 9861186. PMCID: PMC1757634. 
  173. ↑ Scientific Committee on Emerging and Newly Identified Health Risks, Health Effects of Exposure to EMF, Brussels: Directorate General for Health&Consumers; European Commission, styczeń 2009, s. 4–5 [dostęp 2014-08-19].
  174. ↑ Cataldo JK, Prochaska JJ, Glantz SA. Cigarette smoking is a risk factor for Alzheimer’s disease: An analysis controlling for tobacco industry affiliation. „J Alzheimers Dis”. 19 (2), s. 465–480, 2010. DOI: 10.3233/JAD-2010-1240. PMID: 20110594. PMCID: PMC2906761. 
  175. ↑ P Eikelenboom, E Van Exel, JJ Hoozemans, R Veerhuis i inni. Neuroinflammation – an early event in both the history and pathogenesis of Alzheimer’s disease. „Neuro-degenerative diseases”. 7 (1–3), s. 38–41, 2010. DOI: 10.1159/000283480. PMID: 20160456. 
  176. ↑ M Pohanka. Cholinesterases, a target of pharmacology and toxicology. „Biomedical Papers Olomouc”. 155 (3), s. 219–229, 2011. DOI: 10.5507/bp.2011.036. PMID: 22286807. 
  177. ↑ Geula C, Mesulam MM. Cholinesterases and the pathology of Alzheimer disease. „Alzheimer Dis Assoc Disord”. 9 Suppl. 2, s. 23–28, 1995. PMID: 8534419. 
  178. ↑ Stahl SM. The new cholinesterase inhibitors for Alzheimer’s disease, Part 2: illustrating their mechanisms of action. „J Clin Psychiatry”. 61 (11), s. 813–814, 2000. DOI: 10.4088/JCP.v61n1101. PMID: 11105732. 
  179. ↑ Donepezil. [w:] Medline Plus [on-line]. US National Library of Medicine, 2007-01-08. [dostęp 2014-08-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-02-22)].
  180. ↑ Galantamine. [w:] Medline Plus [on-line]. US National Library of Medicine, 2007-01-08. [dostęp 2014-08-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-02-11)].
  181. ↑ Rivastigmine. [w:] Medline Plus [on-line]. US National Library of Medicine, 2007-01-08. [dostęp 2014-08-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-02-22)].
  182. ↑ Birks J. Cholinesterase inhibitors for Alzheimer’s disease. „Cochrane Database Syst Rev”, s. CD005593, 2006. DOI: 10.1002/14651858.CD005593. PMID: 16437532. 
  183. ↑ Birks J, Grimley Evans J, Iakovidou V, Tsolaki M, Holt FE. Rivastigmine for Alzheimer’s disease. „Cochrane Database Syst Rev”, s. CD001191, 2009-04-15. DOI: 10.1002/14651858.CD001191.pub2. PMID: 19370562. 
  184. ↑ Birks J, Harvey RJ. Donepezil for dementia due to Alzheimer’s disease. „Cochrane Database Syst Rev”, s. CD001190, 2006-01-25. DOI: 10.1002/14651858.CD001190.pub2. PMID: 16437430. 
  185. ↑ Raschetti R, Albanese E, Vanacore N, Maggini M. Cholinesterase Inhibitors in Mild Cognitive Impairment: A Systematic Review of Randomised Trials. „PLoS Med”. 4 (11), s. e338, 2007. DOI: 10.1371/journal.pmed.0040338. PMID: 18044984. PMCID: PMC2082649. 
  186. ↑ Birks J, Birks Jacqueline (editor). Cholinesterase inhibitors for Alzheimer’s disease. „Cochrane Database Syst Rev”, s. CD005593, 2006. DOI: 10.1002/14651858.CD005593. PMID: 16437532. 
  187. ↑ a b Lipton SA. Paradigm shift in neuroprotection by NMDA receptor blockade: memantine and beyond. „Nat Rev Drug Discov”. 5 (2), s. 160–170, 2006. DOI: 10.1038/nrd1958. PMID: 16424917. 
  188. ↑ Memantine. US National Library of Medicine (Medline), 2004-01-04. [dostęp 2014-08-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-02-22)].
  189. ↑ Areosa Sastre A, McShane R, Sherriff F. Memantine for dementia. „Cochrane Database Syst Rev”, s. CD003154, 2004. DOI: 10.1002/14651858.CD003154.pub2. PMID: 15495043. 
  190. ↑ Namenda Prescribing Information. Forest Pharmaceuticals. [dostęp 2014-08-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-02-27)]. (primary source).
  191. ↑ Raina P, Santaguida P, Ismaila A, C Patterson i inni. Effectiveness of cholinesterase inhibitors and memantine for treating dementia: evidence review for a clinical practice guideline. „Annals of Internal Medicine”. 148 (5), s. 379–397, 2008. PMID: 18316756. 
  192. ↑ Ballard CG, Waite J. The effectiveness of atypical antipsychotics for the treatment of aggression and psychosis in Alzheimer’s disease. „Cochrane Database Syst Rev”, s. CD003476, 2006. DOI: 10.1002/14651858.CD003476.pub2. PMID: 16437455. 
  193. ↑ a b Ballard C, Hanney ML, Theodoulou M, Douglas S, McShane R, Kossakowski K, Gill R, Juszczak E, Yu L-M, Jacoby R. The dementia antipsychotic withdrawal trial (DART-AD): long-term follow-up of a randomised placebo-controlled trial. „Lancet Neurology”. 8 (2), s. 151, 2009-01-09. DOI: 10.1016/S1474-4422(08)70295-3. PMID: 19138567. 
  194. ↑ Li J, Wu HM, Zhou RL, Liu GJ, Dong BR. Huperzine A for Alzheimer’s disease. „Cochrane Database Syst Rev”, s. CD005592, 2008. DOI: 10.1002/14651858.CD005592.pub2. PMID: 18425924. 
  195. ↑ a b c d e f g Practice Guideline for the Treatment of Patients with Alzheimer’s disease and Other Dementias. American Psychiatric Association, 10 2007. DOI: 10.1176/appi.books.9780890423967.152139.
  196. ↑ Bottino CM, Carvalho IA, Alvarez AM, Renata Avila i inni. Cognitive rehabilitation combined with drug treatment in Alzheimer’s disease patients: a pilot study. „Clin Rehabil”. 19 (8), s. 861–869, 2005. DOI: 10.1191/0269215505cr911oa. PMID: 16323385. 
  197. ↑ Doody RS, Stevens JC, Beck C, RM Dubinsky i inni. Practice parameter: management of dementia (an evidence-based review). Report of the Quality Standards Subcommittee of the American Academy of Neurology. „Neurology”. 56 (9), s. 1154–1166, 2001. PMID: 11342679. 
  198. ↑ Hermans DG, Htay UH, McShane R. Non-pharmacological interventions for wandering of people with dementia in the domestic setting. „Cochrane Database Syst Rev”, s. CD005994, 2007. DOI: 10.1002/14651858.CD005994.pub2. PMID: 17253573. 
  199. ↑ Robinson L, Hutchings D, Dickinson HO et al. Effectiveness and acceptability of non-pharmacological interventions to reduce wandering in dementia: a systematic review. „Int J Geriatr Psychiatry”. 22 (1), s. 9–22, 2007. DOI: 10.1002/gps.1643. PMID: 17096455. 
  200. ↑ B. Woods, A. Spector, C. Jones, M. Orrell i inni. Reminiscence therapy for dementia. „Cochrane Database Syst Rev”, s. CD001120, 2005. DOI: 10.1002/14651858.CD001120.pub2. PMID: 15846613. 
  201. ↑ J. Zetteler. Effectiveness of simulated presence therapy for individuals with dementia: a systematic review and meta-analysis. „Aging Ment Health”. 12 (6), s. 779–785, 11 2008. DOI: 10.1080/13607860802380631. PMID: 19023729. 
  202. ↑ M. Neal, M. Briggs. Validation therapy for dementia. „Cochrane Database Syst Rev”, s. CD001394, 2003. DOI: 10.1002/14651858.CD001394. PMID: 12917907. 
  203. ↑ J.C. Chung, C.K. Lai, P.M. Chung, H.P. French. Snoezelen for dementia. „Cochrane Database Syst Rev”, s. CD003152, 2002. DOI: 10.1002/14651858.CD003152. PMID: 12519587. 
  204. ↑ A. Spector, M. Orrell, S. Davies, B. Woods. WITHDRAWN: Reality orientation for dementia. „Cochrane Database Syst Rev”, s. CD001119, 2000. DOI: 10.1002/14651858.CD001119.pub2. PMID: 17636652. 
  205. ↑ A. Spector, L. Thorgrimsen, B. Woods, L. Royan i inni. Efficacy of an evidence-based cognitive stimulation therapy programme for people with dementia: randomised controlled trial. „Br J Psychiatry”. 183, s. 248–254, Sep 2003. PMID: 12948999. 
  206. ↑ L.N. Gitlin, M. Corcoran, L. Winter, A. Boyce i inni. A randomized, controlled trial of a home environmental intervention: effect on efficacy and upset in caregivers and on daily function of persons with dementia.. „Gerontologist”. 41 (1), s. 4–14, 02 2001. DOI: 10.1093/geront/41.1.4. PMID: 11220813. 
  207. ↑ L.N. Gitlin, W.W. Hauck, M.P. Dennis, L. Winter. Maintenance of effects of the home environmental skill-building program for family caregivers and individuals with Alzheimer’s disease and related disorders. „J Gerontol A Biol Sci Med Sci”. 60 (3), s. 368–374, Mar 2005. DOI: 10.1093/gerona/60.3.368. PMID: 15860476. 
  208. ↑ Treating behavioral and psychiatric symptoms. Alzheimer’s Association, 2006. [dostęp 2014-08-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-09-25)].
  209. ↑ T.E. Dunne, S.A. Neargarder, P.B. Cipolloni, A. Cronin-Golomb. Visual contrast enhances food and liquid intake in advanced Alzheimer’s disease. „Clin Nutr”. 23 (4), s. 533–538, 08 2004. DOI: 10.1016/j.clnu.2003.09.015. PMID: 15297089. 
  210. ↑ Dudek, Susan G.: Nutrition essentials for nursing practice. Hagerstown, Maryland: Lippincott Williams & Wilkins, 2007, s. 360. ISBN 0-7817-6651-6. [dostęp 2014-08-19].
  211. ↑ C. Dennehy. Analysis of patients’ rights: dementia and PEG insertion. „Br J Nurs”. 15 (1). s. 18–20. PMID: 16415742. 
  212. ↑ R. Chernoff. Tube feeding patients with dementia. „Nutr Clin Pract”. 21 (2), s. 142–146, Apr 2006. PMID: 16556924. 
  213. ↑ G. Gambassi, F. Landi, K.L. Lapane, A. Sgadari i inni. Predictors of mortality in patients with Alzheimer’s disease living in nursing homes. „J Neurol Neurosurg Psychiatry”. 67 (1), s. 59–65, Jul 1999. DOI: 10.1136/jnnp.67.1.59. PMID: 10369823. 
  214. ↑ B. Head. Palliative care for persons with dementia. „Home Healthc Nurse”. 21 (1), s. 53-60; quiz 61, Jan 2003. DOI: 10.1097/00004045-200301000-00012. PMID: 12544465. 
  215. ↑ A.H. Friedlander, D.C. Norman, M.E. Mahler, K.M. Norman i inni. Alzheimer’s disease: psychopathology, medical management and dental implications. „J Am Dent Assoc”. 137 (9), s. 1240–1251, 09 2006. PMID: 16946428. 
  216. ↑ J. Belmin. Practical guidelines for the diagnosis and management of weight loss in Alzheimer’s disease: a consensus from appropriateness ratings of a large expert panel. „J Nutr Health Aging”. 11 (1). s. 33–37. PMID: 17315078. 
  217. ↑ S.M. McCurry, L.E. Gibbons, R.G. Logsdon, M. Vitiello i inni. Training caregivers to change the sleep hygiene practices of patients with dementia: the NITE-AD project. „J Am Geriatr Soc”. 51 (10), s. 1455–1460, Oct 2003. PMID: 14511168. 
  218. ↑ T.T. Perls, M. Herget. Higher respiratory infection rates on an Alzheimer’s special care unit and successful intervention. „J Am Geriatr Soc”. 43 (12), s. 1341–1344, Dec 1995. PMID: 7490383. 
  219. ↑ J.W. Shega, A. Levin, G.W. Hougham, D. Cox-Hayley i inni. Palliative Excellence in Alzheimer Care Efforts (PEACE): a program description. „J Palliat Med”. 6 (2), s. 315–320, Apr 2003. DOI: 10.1089/109662103764978641. PMID: 12854952. 
  220. ↑ S.L. Mitchell, J.M. Teno, D.K. Kiely, M.L. Shaffer i inni. The clinical course of advanced dementia.. „N Engl J Med”. 361 (16), s. 1529–1538, 10 2009. DOI: 10.1056/NEJMoa0902234. PMID: 19828530. 
  221. ↑ T.E. Finucane, C. Christmas, K. Travis. Tube feeding in patients with advanced dementia: a review of the evidence.. „JAMA”. 282 (14), s. 1365–1370, Oct 1999. DOI: 10.1001/jama.282.14.1365. PMID: 10527184. 
  222. ↑ Susan L. Mitchell. The Risk Factors and Impact on Survival of Feeding Tube Placement in Nursing Home Residents With Severe Cognitive Impairment. „Archives of Internal Medicine”. 157 (3), s. 327, 1997-02-10. American Medical Association (AMA). DOI: 10.1001/archinte.1997.00440240091014. ISSN 0003-9926. PMID: 9040301. [dostęp 2014-08-19]. (ang.). 
  223. ↑ Diane E. Meier, Judith C. Ahronheim, Jane Morris, Shari Baskin-Lyons i inni. High Short-term Mortality in Hospitalized Patients With Advanced Dementia. „Archives of Internal Medicine”. 161 (4), s. 594, 2001-02-26. American Medical Association (AMA). DOI: 10.1001/archinte.161.4.594. ISSN 0003-9926. PMID: 11252121. [dostęp 2014-08-19]. (ang.). 
  224. ↑ Feeding Tubes in Patients with Severe Dementia. Drplace.com, 2002-04-15. [dostęp 2014-08-19].
  225. ↑ a b Bowen JD, Malter AD, Sheppard L, WA Kukull i inni. Predictors of mortality in patients diagnosed with probable Alzheimer’s disease. „Neurology”. 47 (2), s. 433–439, 08 1996. PMID: 8757016. 
  226. ↑ a b Dodge HH, Shen C, Pandav R, DeKosky ST, Ganguli M. Functional transitions and active life expectancy associated with Alzheimer disease. „Arch. Neurol.”. 60 (2), s. 253–259, 02 2003. DOI: 10.1001/archneur.60.2.253. PMID: 12580712. 
  227. ↑ Larson EB, Shadlen MF, Wang L, WC McCormick i inni. Survival after initial diagnosis of Alzheimer disease. „Ann. Intern. Med.”. 140 (7), s. 501–509, 04 2004. PMID: 15068977. 
  228. ↑ Jagger C, Clarke M, Stone A. Predictors of survival with Alzheimer’s disease: a community-based study. „Psychol Med”. 25 (1), s. 171–177, 01 1995. DOI: 10.1017/S0033291700028191. PMID: 7792352. 
  229. ↑ a b Ganguli M, Dodge HH, Shen C, Pandav RS, DeKosky ST. Alzheimer disease and mortality: a 15-year epidemiological study. „Arch. Neurol.”. 62 (5), s. 779–784, 05 2005. DOI: 10.1001/archneur.62.5.779. PMID: 15883266. 
  230. ↑ a b c Bermejo-Pareja F, Benito-León J, Vega S, Medrano MJ, Román GC. Incidence and subtypes of dementia in three elderly populations of central Spain. „J. Neurol. Sci.”. 264 (1–2), s. 63–72, 01 2008. DOI: 10.1016/j.jns.2007.07.021. PMID: 17727890. 
  231. ↑ a b c Di Carlo A, Baldereschi M, Amaducci L, Vito Lepore i inni. Incidence of dementia, Alzheimer’s disease, and vascular dementia in Italy. The ILSA Study. „J Am Geriatr Soc”. 50 (1), s. 41–48, 01 2002. DOI: 10.1046/j.1532-5415.2002.50006.x. PMID: 12028245. 
  232. ↑ Andersen K, Launer LJ, Dewey ME, L Hofman i inni. Gender differences in the incidence of AD and vascular dementia: The EURODEM Studies. EURODEM Incidence Research Group. „Neurology”. 53 (9), s. 1992–1997, 12 1999. PMID: 10599770. 
  233. ↑ Szacunki z 2000 z USA:
  234. ↑ a b Ferri CP, Prince M, Brayne C, Henry Rimmer i inni. Global prevalence of dementia: a Delphi consensus study. „Lancet”. 366 (9503), s. 2112–2117, 12 2005. DOI: 10.1016/S0140-6736(05)67889-0. PMID: 16360788. PMCID: PMC2850264. 
  235. ↑ World Health Organization: Neurological Disorders: Public Health Challenges. Switzerland: World Health Organization, 2006, s. 204–207. ISBN 978-92-4-156336-9.
  236. ↑ Auguste D.:
    • Alzheimer Alois. Über eine eigenartige Erkrankung der Hirnrinde (About a peculiar disease of the cerebral cortex). „Allgemeine Zeitschrift fur Psychiatrie und Psychisch-Gerichtlich Medizin”. 64 (1–2), s. 146–148, 1907. (niem.). 
    • Alzheimer Alois, L. Jarvik and H. Greenson (English transl.). About a peculiar disease of the cerebral cortex. „Alzheimer Dis Assoc Disord”. 1 (1), s. 3–8, 1987. PMID: 3331112. 
    • Maurer Ulrike, Maurer Konrad: Alzheimer: the life of a physician and the career of a disease. New York: Columbia University Press, 2003, s. 270. ISBN 0-231-11896-1.
  237. ↑ Berrios G E. Alzheimer’s disease: a conceptual history. „Int. J. Ger. Psychiatry”. 5 (6), s. 355–365, 1990. DOI: 10.1002/gps.930050603. 
  238. ↑ Kraepelin E.: Psychiatrie: ein Lehrbuch für Studierende und Ärzte. Leipzig: Verlag Johann von Ambrosius Barth, 1913.
  239. ↑ Katzman Robert, Terry Robert D, Bick Katherine L (editors): Alzheimer’s disease: senile dementia and related disorders. New York: Raven Press, 1978, s. 595. ISBN 0-89004-225-X.
  240. ↑ Boller F, Forbes MM. History of dementia and dementia in history: an overview. „J. Neurol. Sci.”. 158 (2), s. 125–133, 06 1998. DOI: 10.1016/S0022-510X(98)00128-2. PMID: 9702682. 
  241. ↑ Amaducci LA, Rocca WA, Schoenberg BS. Origin of the distinction between Alzheimer’s disease and senile dementia: how history can clarify nosology. „Neurology”. 36 (11), s. 1497–1499, 11 1986. PMID: 3531918. 
  242. ↑ Allegri RF, Butman J, Arizaga RL, Gerardo Machnicki i inni. Economic impact of dementia in developing countries: an evaluation of costs of Alzheimer-type dementia in Argentina. „Int Psychogeriatr”. 19 (4), s. 705–718, 08 2007. DOI: 10.1017/S1041610206003784. PMID: 16870037. 
  243. ↑ Suh GH, Knapp M, Kang CJ. The economic costs of dementia in Korea, 2002. „Int J Geriatr Psychiatry”. 21 (8), s. 722–728, 08 2006. DOI: 10.1002/gps.1552. PMID: 16858741. 
  244. ↑ Wimo A, Jonsson L, Winblad B. An estimate of the worldwide prevalence and direct costs of dementia in 2003. „Dement Geriatr Cogn Disord”. 21 (3), s. 175–181, 2006. DOI: 10.1159/000090733. PMID: 16401889. 
  245. ↑ a b c Moore MJ, Zhu CW, Clipp EC. Informal costs of dementia care: estimates from the National Longitudinal Caregiver Study. „J Gerontol B Psychol Sci Soc Sci”. 56 (4), s. S219–28, 07 2001. DOI: 10.1093/geronb/56.4.S219. PMID: 11445614. 
  246. ↑ Jönsson L, Eriksdotter Jönhagen M, Kilander L, Hilkka Soininen i inni. Determinants of costs of care for patients with Alzheimer’s disease. „Int J Geriatr Psychiatry”. 21 (5), s. 449–459, 05 2006. DOI: 10.1002/gps.1489. PMID: 16676288. 
  247. ↑ a b Zhu CW, Sano M. Economic considerations in the management of Alzheimer’s disease. „Clin Interv Aging”. 1 (2), s. 143–154, 2006. DOI: 10.2147/ciia.2006.1.2.143. PMID: 18044111. PMCID: PMC2695165. 
  248. ↑ Gaugler JE, Kane RL, Kane RA, Newcomer R. Early community-based service utilization and its effects on institutionalization in dementia caregiving. „Gerontologist”. 45 (2), s. 177–185, 04 2005. DOI: 10.1093/geront/45.2.177. PMID: 15799982. 
  249. ↑ Ritchie K, Lovestone S. The dementias. „Lancet”. 360 (9347), s. 1759–1766, 11 2002. DOI: 10.1016/S0140-6736(02)11667-9. PMID: 12480441. 
  250. ↑ Brodaty H, Hadzi-Pavlovic D. Psychosocial effects on carers of living with persons with dementia. „Aust N Z J Psychiatry”. 24 (3), s. 351–361, 09 1990. DOI: 10.3109/00048679009077702. PMID: 2241719. 
  251. ↑ Donaldson C, Tarrier N, Burns A. Determinants of carer stress in Alzheimer’s disease. „Int J Geriatr Psychiatry”. 13 (4), s. 248–256, 04 1998. DOI: 10.1002/(SICI)1099-1166(199804)13:4<248::AID-GPS770>3.0.CO;2-0. PMID: 9646153. 
  252. ↑ Pusey H, Richards D. A systematic review of the effectiveness of psychosocial interventions for carers of people with dementia. „Aging Ment Health”. 5 (2), s. 107–119, 05 2001. DOI: 10.1080/13607860120038302. PMID: 11511058. 
  253. ↑ Garrard P, Maloney LM, Hodges JR, Patterson K. The effects of very early Alzheimer’s disease on the characteristics of writing by a renowned author. „Brain”. 128 (Pt 2), s. 250–260, 02 2005. DOI: 10.1093/brain/awh341. PMID: 15574466. 
  254. ↑ Sherman FT. Did President Reagan have mild cognitive impairment while in office? Living longer with Alzheimer’s Disease. „Geriatrics”. 59 (9), s. 11, 15, 09 2004. PMID: 15461232. 
  255. ↑ Venneri A, Forbes-Mckay KE, Shanks MF. Impoverishment of spontaneous language and the prediction of Alzheimer’s disease. „Brain”. 128 (Pt 4), s. E27, 04 2005. DOI: 10.1093/brain/awh419. PMID: 15788549. 
  256. ↑ Hungary legend Puskas dies at 79. BBC News, 2006-11-17. [dostęp 2014-08-19].
  257. ↑ Prime Ministers in History: Harold Wilson, 10 Downing Street, London [dostęp 2014-08-19] [zarchiwizowane z adresu 2008-08-25].
  258. ↑ Mi padre no reconoció al Rey pero notó el cariño, El País, Madrid 2008 [dostęp 2014-08-19].
  259. ↑ Chicago Rita Hayworth Gala. Alzheimer’s Association, 2007. [dostęp 2014-08-19].
  260. ↑ Charlton Heston has Alzheimer’s symptoms. CNN, 2002-08-09. [dostęp 2014-08-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-02-01)].
  261. ↑ Pauli Michelle, Pratchett announces he has Alzheimer’s, Guardian News and Media, London, 12 grudnia 2007 [dostęp 2014-08-19] [zarchiwizowane z adresu 2008-09-29].
  262. ↑ George Fernandes being treated for Alzheimer’s by Yoga Guru Ramdev. DNA, 2010-01-19. [dostęp 2014-08-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-01-22)].
  263. ↑ Nobel winner Kao coping with fame and Alzheimer’s. China Daily, 2009-10-09. [dostęp 2014-08-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-01-24)].
  264. ↑ Bayley John: Iris: a memoir of Iris Murdoch. London: Abacus, 2000. ISBN 978-0-349-11215-2. OCLC 41960006.
  265. ↑ Sparks Nicholas: The notebook. Thorndike, Maine: Thorndike Press, 1996, s. 268. ISBN 0-7862-0821-X.
  266. ↑ Thanmathra. Webindia123.com. [dostęp 2014-08-19].
  267. ↑ Ogiwara Hiroshi: Ashita no Kioku. Tōkyō: Kōbunsha, 2004. ISBN 978-4-334-92446-1. OCLC 57352130. (jap.).
  268. ↑ Munro Alice: Hateship, Friendship, Courtship, Loveship, Marriage: Stories. New York: A.A. Knopf, 2001. ISBN 978-0-375-41300-1. OCLC 46929223.
  269. ↑ Malcolm & Barbara:
  270. ↑ Lashuel HA, Hartley DM, Balakhaneh D, Aggarwal A, Teichberg S, Callaway DJE. New class of inhibitors of beta-amyloid fibril formation. Implications for the mechanism of pathogenesis in Alzheimer’s disease. „Journal of Biological Chemistry”. 277 (45), s. 42881–42890, 2002. DOI: 10.1074/jbc.M206593200. PMID: 12167652. 
  271. ↑ Dodel r, Neff F, Noelker C, Pul R, Du Y, Bacher M Oertel W. Intravenous immunoglobulins as a treatment for Alzheimer’s disease: rationale and current evidence. „Drugs”. 70 (5), s. 513–528, 2010. DOI: 10.2165/11533070-000000000-00000. PMID: 20329802. 
  272. ↑ Hawkes CA, McLaurin J. Immunotherapy as treatment for Alzheimer’s disease. „Expert Rev Neurother”. 7 (11), s. 1535–1548, 11 2007. DOI: 10.1586/14737175.7.11.1535. PMID: 17997702. 
  273. ↑ Study Evaluating ACC-001 in Mild to Moderate Alzheimers Disease Subjects. [w:] Clinical Trial [on-line]. US National Institutes of Health, 2008-03-11. [dostęp 2014-08-19].
  274. ↑ Study evaluating safety, tolerability, and immunogenicity of ACC-001 in subjects with Alzheimer’s disease. US National Institutes of Health. [dostęp 2014-08-19].
  275. ↑ Alzheimer’s disease vaccine trial suspended on safety concern. Medpage Today, 2008-04-18. [dostęp 2014-08-19].
  276. ↑ Bapineuzumab in patients with mild to moderate Alzheimer’s disease/ Apo_e4 non-carriers. US National Institutes of Health, 2008-02-29. [dostęp 2014-08-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-03-22)].
  277. ↑ Safety, tolerability and efficacy study to evaluate subjects with mild cognitive impairment. US National Institutes of Health, 2008-03-11. [dostęp 2014-08-19].
  278. ↑ Study evaluating the safety, tolerability and efficacy of PBT2 in patients with early Alzheimer’s disease. US National Institutes of Health, 2008-01-13. [dostęp 2014-08-19].
  279. ↑ Tobinick E, Gross H, Weinberger A, Cohen H. TNF-alpha Modulation for Treatment of Alzheimer’s Disease: A 6-Month Pilot Study. „MedGenMed”. 8 (2), s. 25, 2006. PMID: 16926764. PMCID: PMC1785182. 
  280. ↑ Wischik Claude M, Bentham Peter, Wischik Damon J, Seng Kwang Meng. Tau aggregation inhibitor (TAI) therapy with remberTM arrests disease progression in mild and moderate Alzheimer’s disease over 50 weeks. „Alzheimer’s & Dementia”. 4 (4), s. T167, 07 2008. Alzheimer’s Association. DOI: 10.1016/j.jalz.2008.05.438. [dostęp 2014-08-19]. 
  281. ↑ Harrington Charles, Rickard Janet E, Horsley David, Kathleen A Harrington i inni. Methylthioninium chloride (MTC) acts as a Tau aggregation inhibitor (TAI) in a cellular model and reverses Tau pathology in transgenic mouse models of Alzheimer’s disease. „Alzheimer’s & Dementia”. 4 (4), s. T120–T121, 07 2008. Alzheimer’s Association. DOI: 10.1016/j.jalz.2008.05.259. 
  282. ↑ Doody RS, Gavrilova SI, Sano M, Ronald G Thomas i inni. Effect of dimebon on cognition, activities of daily living, behaviour, and global function in patients with mild-to-moderate Alzheimer’s disease: a randomised, double-blind, placebo-controlled study. „Lancet”. 372 (9634), s. 207–215, 07 2008. DOI: 10.1016/S0140-6736(08)61074-0. PMID: 18640457. 
  283. ↑ Bezprozvanny I. The rise and fall of Dimebon. „Drug News Perspect.”. 23 (8), s. 518–523, 10 2010. DOI: 10.1358/dnp.2010.23.8.1500435. PMID: 21031168. 
  284. ↑ Pfizer And Medivation announce results from two phase 3 studies in Dimebon (latrepirdine*) Alzheimer’s disease clinical development program (NASDAQ:MDVN). [dostęp 2014-08-19].
  285. ↑ Wendler A, Wehling M. Translatability scoring in drug development: eight case studies. „Journal of Translational Medicine”, s. 39, 2012. DOI: 10.1186/1479-5876-10-39. 
  286. ↑ a b Martin C, Solís L, Concha MI, Otth C. Herpes simplex virus tipo 1 como factor de riesgo asociado con la enfermedad de Alzheimer (Herpes simplex virus type 1 as risk factor associated to Alzheimer disease). „Rev Med Chil”. 139 (6), s. 779–786, 2011-06. DOI: 10.4067/S0034-98872011000600013. PMID: 22051760. (hiszp.). 
  287. ↑ Wozniak M, Mee A, Itzhaki R. Herpes simplex virus type 1 DNA is located within Alzheimer’s disease amyloid plaques. „J Pathol”. 217 (1), s. 131–138, 2008. DOI: 10.1002/path.2449. PMID: 18973185. 
  288. ↑ AB Newberg, N Wintering, DS Khalsa, H Roggenkamp i inni. Meditation effects on cognitive function and cerebral blood flow in subjects with memory loss: a preliminary study. „Journal of Alzheimer's Disease”. 20 (2), s. 517–526, 2010. DOI: 10.3233/JAD-2010-1391. PMID: 20164557. 
  289. ↑ Clark CM, Schneider JA, Bedell BJ, Beach TG, Bilker WB, Mintun MA, Pontecorvo MJ, Hefti F, Carpenter AP, Flitter ML, Krautkramer MJ, Kung HF, Coleman RE, Doraiswamy PM, Fleisher AS, Sabbagh MN, Sadowsky CH, Reiman PE, Zehntner SP, Skovronsky DM. FDA recommends approval of new compound in Alzheimer’s detection. „J Am Med Assoc”. 305 (3), s. 275–283, 2011-01-19. DOI: 10.1001/jama.2010.2008. 
  290. ↑ Jonathan D. Cherry, Jeffrey L. Frost, Cynthia A. Lemere, Jacqueline P. Williams i inni. Galactic Cosmic Radiation Leads to Cognitive Impairment and Increased Aβ Plaque Accumulation in a Mouse Model of Alzheimer’s Disease. „PLOS ONE”. 7 (12). s. e53275. DOI: 10.1371/journal.pone.0053275. [dostęp 2014-08-19]. 
  291. ↑ Staff: Study Shows that Space Travel is Harmful to the Brain and Could Accelerate Onset of Alzheimer’s. SpaceRef, 2013-01-01. [dostęp 2014-08-19].
  292. ↑ Keith Cowing: Important Research Results NASA Is Not Talking About (Update). NASA Watch, 2013-01-03. [dostęp 2014-08-19].

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Choroba_Alzheimera&oldid=75164548”