Dzięcioł zielony

Dzięcioł zielony
	Picus viridis
	Linnaeus, 1758
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	dzięciołowe
Rodzina	dzięciołowate
Podrodzina	dzięcioły
Plemię	Picini
Rodzaj	Picus
Gatunek	dzięcioł zielony
Podgatunki
	P. v. viridis Linnaeus, 1758; P. v. karelini von Brandt, JF, 1841; P. v. innominatus (Zarudny & Loudon, 1905);
	P. v. viridis Linnaeus, 1758; P. v. karelini von Brandt, JF, 1841; P. v. innominatus (Zarudny & Loudon, 1905);
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Zasięg występowania
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Dzięcioł zielony (Picus viridis) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny dzięciołowatych (Picidae). Zamieszkuje nieomal całą Europę oraz zachodnią Azję – od południowej Skandynawii i Wielkiej Brytanii po okolice Morza Śródziemnego i prawie po Ural na wschodzie oraz od północnego Iranu i Turkmenistanu do Kaukazu. To ptak osiadły. Nie jest zagrożony wyginięciem.

Podgatunki i zasięg występowania

Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny wyróżnia trzy podgatunki^[3], podobnie jak autorzy HBW^[4]. Dawniej do podgatunków dzięcioła zielonego zaliczano także dzięcioła algierskiego (Picus vaillantii) i dzięcioła iberyjskiego (Picus sharpei), współcześnie klasyfikowane jako odrębne gatunki^[3]^[4]^[5]. Zasięg występowania w zależności od podgatunku:

P. v. viridis Linnaeus, 1758 – dzięcioł zielony – Europa, od Wielkiej Brytanii i południowej Skandynawii na wschód po zachodnią Rosję, a na południe po Francję, północne Bałkany i Morze Czarne^[4]
P. v. karelini von Brandt, JF, 1841 – Włochy na wschód po Bułgarię, Azję Mniejszą, Kaukaz, północny Iran i południowo-zachodni Turkmenistan^[4]
P. v. innominatus (Zarudny & Loudon, 1905) – dzięcioł irański – skrajnie północno-wschodnia część Iraku oraz południowo-zachodni Iran (góry Zagros)^[4]

W Polsce rozpowszechniony, ale nieliczny ptak lęgowy; lokalnie bywa średnio liczny^[6]. Spotkać go można w całym kraju prócz wysokich gór (stanowiska lęgowe odnajdowano na 700−900 m n.p.m.^[7]). Po ostrych zimach liczebność populacji może spaść dość znacznie.

Charakterystyka

Morfologia

Samica

Większy od dzięcioła zielonosiwego (P. canus). Wśród polskich dzięciołów jest mniejszy tylko od dzięcioła czarnego (Dryocopus martius)^[8].

długość ciała: 30–36 cm^[8]
rozpiętość skrzydeł: 45–51 cm^[8]
masa ciała: 138–250 g (ptaki podgatunku nominatywnego)^[4]

Samiec w czasie obrączkowania

Słabo zaznaczony dymorfizm płciowy – płcie odróżnia się po barwie „wąsów”, których pióra wokół kącików dzioba u samca są czerwone ciemno obwiedzione. Te różnice są już widoczne u wylatującego z gniazda potomstwa. Wierzch głowy, potylica oraz zajady czerwone, natomiast wokół oka czarna plama. Samica ma czarne zajady i mniejszą czerwoną czapeczkę. Wierzch ciała jasnozielony, brzuch i ogon szarozielony, kuper żółty. Od tych barw upierzenia wzięła się jego nazwa gatunkowa. Na lotkach i sterówkach barwa brunatna. Okolice oczu są czarne, a tęczówki niebieskie. Dziób i nogi ciemnoszare. U obu płci z iberyjskiego podgatunku P. viridis sharpei brak czarnej plamy wokół oka.

Osobniki młodociane są ubarwione podobnie do dorosłych, lecz całe upierzenie pokrywają ciemne plamy i prążki. Młodociane samce mają czerwony wąs, samice – czarny^[8].

Język i dziób

Język dzięcioła zielonego jest bardzo długi, przy czym różni się on od języków innych dzięciołów – brak na nim spotykanych m.in. u dzięcioła czarnego haczykowatych wyrostków. Jest on za to stosunkowo szeroki i lepki^[9], dzięki czemu dzięcioł może wydobywać mrówki nawet np. ze szczelin chodnika.

Ten ruchomy narząd zaopatrzony jest w przedniej części w zadziorki. Jego wielkość powoduje rozrost aparatu gnykowego, który swymi rogami zachodzi i zawija się wokół mózgoczaszki i przez nozdrza ciągnie się do górnej nasady szczęk.

Wyciągnięty kleisty język z haczykami sięga nawet na 10 cm poza koniec dzioba (podobnie jak u dzięcioła zielonosiwego), jest od tego dzioba czterokrotnie dłuższy^[10]. Język w spoczynku jest owinięty wokół czaszki i dochodzi aż do jamy nosowej. Na końcu jest spłaszczony i pozbawiony zadziorów (charakterystycznych dla dzięciołów szukających pokarmu pod korą drzew), za to pokryty warstwą lepkiej śliny, do której przyklejają się ofiary. Służy do penetrowania korytarzy mrówek, głównie czerwonych. Natomiast dziób jest dłutowaty, podobny do dziobów innych dzięciołów.

Głos

Głos godowy to głośne, podobne do śmiechu (opadający chichot), melodyjne pogwizdywanie „kluji-kluji-kluji”. Tony są równej wysokości, nieznacznie przyspieszają, ale nie słabną na końcu. Głos ten wydawany jest na lęgowisku głównie o świcie (rzadziej w pozostałych porach dnia). Samica odzywa się nieco łagodniej. W locie przeraźliwe „kykykyk”. Rzadko bębni, serią krótką (ok. 1,5 sekundy), słabą i nierówną.

Dzięcioł zielony

wydawane odgłosy, nagrane w Surrey

Zachowanie

Ptak osiadły. Często przebywa na ziemi. Lata nisko i szybko; podczas falistego lotu widać żółty kuper. Między uderzeniami skrzydeł składa je całkowicie^[8]. W okresie zimowym „kąpie” się w puszystym śniegu, zostawiając widoczne ślady skrzydeł.

Środowisko

Dzięcioł zielony to typowy europejski ptak leśny. Pierwotnie był związany z lasami łęgowymi. Obecnie zamieszkuje skraje świetlistych lasów liściastych i mieszanych, a także mniejsze zadrzewienia śródpolne, stare parki, sady i aleje, zwykle w pobliżu łąk, na których żeruje, również szpalery drzew wśród pól. W górach znaleźć go można w lesie iglastym. Preferuje doliny rzeczne. Spotykany często w zadrzewieniach wiejskich, niekiedy nawet w parkach miejskich, gdyż nie jest ptakiem płochliwym i obecność człowieka mu nie przeszkadza. Unika zwartych kompleksów leśnych, gdzie nie ma odpowiednich miejsc do założenia dziupli i właściwej ilości pokarmu. Wśród dzięciołów jest to gatunek najczęściej żerujący na ziemi.

Pożywienie

Dzięcioł zielony żywi się zbieranymi na ziemi owadami, głównie różnymi gatunkami mrówek i ich larwami. Zimą rozkopuje mrowiska nawet do 1 m głębokości. Wiosną i latem zbiera mrówki także z pni drzew. Podobną dietę preferuje też blisko spokrewniony krętogłów. Rzadziej pożywia się innymi bezkręgowcami np. chrząszczami, świerszczami, gąsienicami, a wyjątkowo mięsistymi owocami i nasionami. Dzięcioł zielony w zimie nie gardzi pszczołami, wydłubuje dziury w ulach i wyjada owady.

Lęgi

Jaja dzięcioła zielonego

Okres lęgowy trwa od kwietnia, lokalnie od marca, do czerwca^[4]. Pary są monogamiczne. Mogą łączyć się ze sobą nawet na całe życie^[9].

Dziupla wykuta w miękkim drzewie, zwykle liściastym (olcha, osika, wierzba). Zazwyczaj umieszczona w połowie wysokości drzewa. Otwór wlotowy ma średnicę ok. 6,5 cm lub jest owalny, o szerokości 5 cm i wysokości 7,5 cm. Dziupla jest głęboka na 40–45 cm, a jej wykuwanie zajmuje parze dzięciołów 2 do 4 tygodni^[11]. Dzięcioł zielony korzysta także ze skrzynek lęgowych. Nie ma tak jak dzięcioł czarny dużego pędu do wykuwania nowych dziupli, dlatego też z jednej dziupli może korzystać przez kilka lat.

W zniesieniu 5 do 7 białych jaj o średnich wymiarach 23 × 31 mm. Niekiedy liczba jaj może dochodzić do 9, a nawet 11. Świeżo po zniesieniu są białe i bardzo błyszczące. W trakcie wysiadywania próchno powoli farbuje jaja, toteż stają się coraz bardziej brązowe.

Jaja wysiadywane są przez okres około 19–20 dni przez obydwoje rodziców.

Początkowo nagimi pisklętami, gniazdownikami, opiekują się oboje rodzice. Mają słabo rozwinięty układ termoregulacji organizmu i rodzice muszą stale je ogrzewać przez pierwsze 7 dni. Rosną jednak szybko, a po miesiącu są już lotne. Przy żebraniu o pokarm odzywają się ochrypłym zgrzytem^[8]. Opuszczają one gniazdo po około 21 dniach, są jeszcze potem dokarmiane przez rodziców w ciągu 4–6 tygodni. Szybko stają się jednak samodzielne.

Status i ochrona

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) klasyfikuje dzięcioła zielonego jako gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern). Liczebność światowej populacji, obliczona w oparciu o szacunki organizacji BirdLife International dla Europy z 2015 roku, mieści się w przedziale 1,2–2,3 miliona dorosłych osobników. Trend liczebności populacji uznaje się za rosnący^[2].

W Polsce dzięcioł zielony jest objęty ochroną gatunkową ścisłą. Wymaga ochrony czynnej^[12]. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski (LC)^[13]. Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2008–2012 populacja lęgowa dzięcioła zielonego w Polsce liczyła 15–26 tysięcy par^[14], a w latach 2013–2018 – 28–43 tysiące par^[15]. W latach 2000–2016 ptak ten bardzo silnie zwiększył liczebność i rozpowszechnienie – średnio po około 8% rocznie^[7].

Zobacz też

ptaki Polski

Przypisy

↑ Picus viridis, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ ^a ^b Picus viridis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ ^a ^b F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Woodpeckers. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-05-31]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Winkler, H. & Christie, D.A.: Eurasian Green Woodpecker (Picus viridis). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (red.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2015. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-20)].
↑ Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Picini Leach, 1820 (Wersja: 2023-04-08). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2023-05-07].
↑ Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP „pro Natura”, 2003, s. 510. ISBN 83-919626-1-X. Według skali przyjętej przez autorów, dla okresu lęgowego nieliczny oznacza zagęszczenie 1–10 par na 100 km², a średnio liczny – 10–100 par na 100 km².
↑ ^a ^b PrzemysławP. Chylarecki PrzemysławP. i inni, Trendy liczebności ptaków w Polsce, Warszawa: GIOŚ, 2018, ISBN 978-83-950881-0-0 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Lars Svensson: Przewodnik Collinsa. Ptaki. Wyd. II. Warszawa: MULTICO, 2017, s. 242–243. ISBN 978-83-7763-406-6.
↑ ^a ^b Michał Radziszewski: Ilustrowana encyklopedia ptaków Polski. Carta Blanca, 2010. ISBN 978-83-7705-006-4. OCLC 751338262. (pol.).
↑ Dariusz Graszka-Petrykowski: Ptaki: profesjonalny przewodnik dla początkujących obserwatorów. Warszawa: Klub dla Ciebie, 2005, s. 184. ISBN 83-7404-128-5.
↑ Andrzej G. Kruszewicz: Ptaki Polski. T. 1. Warszawa: Multico, 2005, s. 382. ISBN 83-7073-455-3.
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
↑ Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.
↑ T. Chodkiewicz i inni. Ocena liczebności populacji ptaków lęgowych w Polsce w latach 2008–2012. „Ornis Polonica”. 56, s. 149–189, 2015.
↑ Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.

Bibliografia

Andrzej G. Kruszewicz: Ptaki Polski. T. 1. Warszawa: Multico, 2005, s. 382–384. ISBN 83-7073-455-3.
Paul Sterry, Andrew Cleave, Andy Clements, Peter Goodfellow: Ptaki Europy. Przewodnik ilustrowany. Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 256. ISBN 83-7311-826-8.
Lars Jonsson: Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego. tłum. Tadeusz Stawarczyk, Jan Lontkowski, Tomasz Cofta. Warszawa: Muza, 2006, s. 342. ISBN 83-7319-927-6.
Peter Hayman, Rob Hume: Rozpoznawanie ptaków. Warszawa: Muza SA, 2005, s. 162. ISBN 83-7319-639-0.
Dariusz Graszka-Petrykowski: Ptaki: profesjonalny przewodnik dla początkujących obserwatorów. Warszawa: Klub dla Ciebie, 2005, s. 184–185. ISBN 83-7404-128-5.
Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
Klaus Richarz: Ptaki - Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.

Linki zewnętrzne

Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).

[itis-1] Picus viridis, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[iucn-2] Picus viridis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[ioc-3] F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Woodpeckers. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-05-31]. (ang.).

[hbwa-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Winkler, H. & Christie, D.A.: Eurasian Green Woodpecker (Picus viridis). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (red.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2015. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-20)].

[mk-5] Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Picini Leach, 1820 (Wersja: 2023-04-08). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2023-05-07].

[ts-6] Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP „pro Natura”, 2003, s. 510. ISBN 83-919626-1-X. Według skali przyjętej przez autorów, dla okresu lęgowego nieliczny oznacza zagęszczenie 1–10 par na 100 km², a średnio liczny – 10–100 par na 100 km².

[trendy2018-7] PrzemysławP. Chylarecki PrzemysławP. i inni, Trendy liczebności ptaków w Polsce, Warszawa: GIOŚ, 2018, ISBN 978-83-950881-0-0 .

[collins-8] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Lars Svensson: Przewodnik Collinsa. Ptaki. Wyd. II. Warszawa: MULTICO, 2017, s. 242–243. ISBN 978-83-7763-406-6.

[mrad-9] Michał Radziszewski: Ilustrowana encyklopedia ptaków Polski. Carta Blanca, 2010. ISBN 978-83-7705-006-4. OCLC 751338262. (pol.).

[gpet-10] Dariusz Graszka-Petrykowski: Ptaki: profesjonalny przewodnik dla początkujących obserwatorów. Warszawa: Klub dla Ciebie, 2005, s. 184. ISBN 83-7404-128-5.

[ak-11] Andrzej G. Kruszewicz: Ptaki Polski. T. 1. Warszawa: Multico, 2005, s. 382. ISBN 83-7073-455-3.

[rozp-12] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

[clpp-13] Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.

[ocena2015-14] T. Chodkiewicz i inni. Ocena liczebności populacji ptaków lęgowych w Polsce w latach 2008–2012. „Ornis Polonica”. 56, s. 149–189, 2015.

[biuletyn2019-15] Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]