Wikipedia

Feliks Dzierżyński

polsko-rosyjski rewolucjonista, polityk, twórca radzieckich organów bezpieczeństwa

Feliks Edmundowicz Dzierżyński, ps. „Jacek”, „Jakub”, „Franek”, „Astronom”, „Józef”, „Domański” (ros. Феликс Эдмундович Дзержинский, ur. 30 sierpnia?/11 września 1877 w Oziembłowie[1][2], zm. 20 lipca 1926 w Moskwie) – polski i radziecki rewolucjonista i polityk. Działacz kolejno: SDKPiL, SDPRR oraz RKP(b) i WKP(b). Po przewrocie bolszewickim był organizatorem radzieckich służb bezpieczeństwa. Od 1917 stał na czele Czeka, GPU i OGPU. Z uwagi na współodpowiedzialność za represje polityczne podczas czerwonego terroru zyskał miano Żelaznego Feliksa, Krwawego Feliksa lub Czerwonego Kata. We współczesnej Białorusi uważany za bohatera narodowego[3][4][5][6].

Feliks Dzierżyński
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

30 sierpnia?/11 września 1877
Oziembłowo, gubernia wileńska, Imperium Rosyjskie

Data i miejsce śmierci

20 lipca 1926
Moskwa, RFSRR, ZSRR

Przewodniczący Czeka
Okres

od 20 grudnia 1917
do 6 lutego 1922

Przewodniczący GPU
Okres

od 6 lutego 1922
do 15 listopada 1923

Przewodniczący OGPU
Okres

od 15 listopada 1923
do 20 lipca 1926

Następca

Wiaczesław Mienżyński

podpis
Odznaczenia
Order Czerwonego Sztandaru
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Życiorys

edytuj

Korzenie

edytuj
 
Feliks Dzierżyński z matką i braćmi przed domem w Dzierżynowie

Feliks był synem nauczyciela fizyki i matematyki, Edmunda Dzierżyńskiego i Heleny[7] z Januszewskich. Edmund wywodził się ze starego szlacheckiego polsko-litewskiego rodu herbu Samson[8]. Poza nim Dzierżyńscy mieli jeszcze 3 córki i 5 synów: Aldonę (1870–1966)[a], Jadwigę (1871–1949), Wandę[9] (1878–1892), Witolda (1867–1868), Stanisława Czesława (1872–1917), Kazimierza (1875–1943), Ignacego (1879–1953) i Władysława (1881–1942) – profesora dr nauk medycznych, neurologa i psychiatry. Ojciec zdobył wykształcenie na petersburskich uczelniach; jako „kandydat nauk”[b] w 1869 r. był doradcą trybunału (ros. надворный советник) i został odznaczony carskim Orderem św. Anny. Matka, również osoba wykształcona, była miłośniczką muzyki, literatury polskiej i światowej, znającą biegle kilka języków.

Ojciec z racji słabego zdrowia szybko przeszedł na emeryturę, a stuhektarowy majątek rodzinny wydzierżawiał; rodzinę utrzymywał z dzierżawy i stosunkowo małej emerytury nauczycielskiej. Sytuację materialną rodziny pogorszyła jego śmierć (1882). Utrzymanie rodziny i opieka nad 8 dziećmi spadła na barki matki; ojciec przed śmiercią każdemu z 4 synów zapewnił po 1000 rubli na naukę. Aby umożliwić dzieciom kształcenie, w 1887 matka wraz z nimi przeniosła się do Wilna, gdzie Feliks rozpoczął naukę w gimnazjum, którą kontynuował do 1896. Powtarzał I klasę, głównie ze względu na język rosyjski, którego nauka przychodziła mu z trudem; z powodzeniem dawał sobie natomiast radę z przedmiotami ścisłymi, szczególnie z matematyką i fizyką; jak większość polskich uczniów tamtego okresu Dzierżyński, obok wykładanej po rosyjsku literatury i historii Rosji, w systemie samokształceniowym uczył się historii i literatury polskiej. Okres gimnazjalny wspominał niechętnie, podobnie jak i jego bracia; raziły w gimnazjum tresura uczniów, szpiclowanie, obowiązek modlitw za cara i jego rodzinę. Przejawiał w gimnazjum buntowniczą postawę, będąc z natury porywczym. Nie uzyskał matury i nie odbył studiów uniwersyteckich. Tłumaczył wiersze Dierżawina, Puszkina, Lermontowa, Niekrasowa, Kolcowa i sam pisał wiersze[10][11]. Umiał grać na fortepianie, wykonywał utwory Fryderyka Chopina i Stanisława Moniuszki[10].

Działalność opozycyjna wobec caratu

edytuj

Początki działalności w ruchu antycarskim i socjaldemokracji

edytuj
 
Cela w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej, w której więziony był Feliks Dzierżyński

Jeszcze w gimnazjum (1894) związał się z polską socjaldemokracją. Początkowo nie przejawiał radykalnych poglądów i był raczej działaczem umiarkowanym i nastawionym patriotycznie. Z ideą socjaldemokracji zapoznał się po lekturze pism reformistycznych teoretyków takich jak Karl Kautsky i August Bebel, którzy postulowali legalne działanie i sprzeciwiali się rewolucjonizmowi[12]. Równocześnie należał do „Serca Jezusowego” będącego katolicko-narodową organizacją mającą na celu walkę o niepodległość i utrzymującą dobre relacje z ruchem socjalistycznym. Przynależności do tejże organizacji w późniejszych latach żałował, twierdząc, że jako młody człowiek błądził po omacku, nie będąc jeszcze pewny swoich poglądów politycznych[13]. Z czasem porzucił poglądy socjalpatriotyzmu i przeszedł na stanowisko internacjonalizmu[12].

Od 1895 r. działał w Litewskiej Socjal - Demokracji[14]. W 1897 partia skierowała go do Kowna, gdzie redagował nielegalną gazetę w języku polskim „Robotnik Kowieński”[15], używając pseudonimu „Jacek”[16]. Został aresztowany 29 lipca 1897, był więziony w Kownie i Wilnie[17], a w następnym roku zesłano go na 3 lata do Nolińska w guberni wiackiej; przeniesiony do Kajgrodu w tejże guberni[18]. 28 sierpnia 1899 zbiegł z zesłania i przybył przez Moskwę i Wilno do Warszawy. Tutaj w imieniu grupy secesjonistów (na cele z Kazimierzem Truszewskim - Zalewskim) z Litewskiej Socjal - Demokracji, którzy uważali współpracę z rosyjskimi socjaldemokratami za drogę do skutecznej walki z caratem, nawiązał kontakt z grupką dawnych działaczy rozbitej przez carską policję Socjaldemokracji Królestwa Polskiego skupionych wokół Jana Rosoła. Niedługo potem udał się do Wilna gdzie w imieniu grupy warszawskiej wraz z kilkoma wileńskimi działaczami socjaldemokracji oraz grupy „Związek Robotniczy” skupionej wokół Stanisława Trusiewicza-Zalewskiego[19], powołano do życia Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL)[20]. Został ponownie aresztowany w Warszawie 4 lutego 1900 i osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej, następnie w więzieniu w Siedlcach, po czym zesłano go do Wierchojańska na Syberii; stamtąd zbiegł 25 czerwca 1902 i przybył do Berlina. W trakcie pobytu na zesłaniu porzucił wiarę katolicką, deklarując jednak w dalszej mierze szeroko rozumiane chrześcijaństwo i postać Jezusa[21].

Pobyt na emigracji

edytuj
 
Dzierżyński z żoną Zofią i synem Janem w Lugano (Szwajcaria), październik 1918

W Berlinie spotkał czołowych działaczy SdKPiL na emigracji – Różę Luksemburg, Juliana Marchlewskiego, Adolfa Warskiego i Leona Jogichesa. W Berlinie został sekretarzem Komitetu Zagranicznego SDKPiL (w którego skład wszedł), który to komitet przejął władzę w SDKPiL, oraz zaczął wydawać pismo „Czerwony Sztandar”. Róża Luksemburg zwróciła uwagę na młodego działacza, dostrzegając jego pracowitość, ale także skłonności do fanatyzmu i sekciarstwa, już wtedy porównując jego poglądy do rosyjskich bolszewików[22]. Aby móc łatwiej kolportować pismo na teren kraju wyjechał do Krakowa, który cieszył się wtedy sporą autonomią[23]. Pobyt na zesłaniu mocno przyczynił się do pogorszenia jego stanu zdrowia, stąd też za namową kolegów z partii na dwa tygodnie udał się na urlop zdrowotny do Szwajcarii, po czym udał się do sanatorium w Zakopanem[24].

W lipcu 1904 roku udał się do Berlina, gdzie wziął udział w IV Zjeździe SdKPiL, który zwołał wraz z Warskim celem omówienia planów zjednoczenia z Socjaldemokratyczną Partią Robotniczą Rosji. Zjednoczeniowe plany zostały na Zjeździe odrzucone przez Różę Luksemburg ze względu na prawo do samostanowienia narodów, co zostało przez Dzierżyńskiego poparte[25]. W trakcie wojny rosyjsko-japońskiej udał się do Warszawy. Pełnił rolę korespondenta wojennego dla pism socjaldemokratycznych[26]. Pod koniec roku pomógł przedstawicielom mienszewików w Warszawie powołać do życia tajną Wojskowo-Rewolucyjną Organizację SDPRR[27].

Udział w rewolucji 1905 roku

edytuj

Brał udział w rewolucji z lat 1905–1907 m.in. prowadząc demonstrację 1 maja 1905, nazwaną wówczas przez konkurencyjny PPS krwawą awanturą (Dzierżyński nie pozostawał PPS-owi dłużny i politykę partii określał mianem prowokacyjnej i przynoszącej więcej szkód aniżeli pożytku[28])[29], za co został aresztowany 30 lipca 1905, osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej i skazany na 11 lat zesłania; został zwolniony w następstwie amnestii 2 listopada 1905.

W kwietniu 1906 wziął udział w Zjeździe Zjednoczeniowym SDPRR w Sztokholmie, gdzie poznał Włodzimierza Lenina. Lenin stał się jego autorytetem i mentorem, a on sam gorliwie popierał jego postulat wprowadzenia dyktatury proletariatu. Dzierżyński w tym czasie często był przez rosyjskich socjaldemokratów mylnie określany jako ideowy zwolennik mienszewizmu. W wyniku postanowień Zjazdu Zjednoczeniowego, SdKPiL została autonomiczną sekcją SDPRR[30]. W lipcu 1906 roku wskutek umowy między rosyjskimi socjaldemokratami a SdKPiL wybrany został w skład Komitetu Centralnego SDPRR[28].

26 grudnia 1906 został aresztowany w trakcie narady z Bundem i zwolniony za kaucją 1000 rubli. Kaucja pochodziła ze składek członków partii SdKPiL, a poprzez przekupnych funkcjonariuszy Ochrany (usunęli oni znalezione przy Dzierżyńskim podczas aresztowania nielegalne dokumenty, likwidując w ten sposób obciążające go dowody) dostarczył ją władzom więziennym jego brat Ignacy[31]. Aresztowany znowu w Warszawie 16 kwietnia 1908 osadzony został – jak zwykle – w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. W 1909 został zesłany na Syberię, skąd pod koniec roku zbiegł. W 1910 w celach leczniczych przybył do Włoch, na wyspę Capri. Poznał tam Maksima Gorkiego, który wspomagał go wcześniej finansowo[32].

Pięcioletni pobyt w więzieniu

edytuj
 
Dzierżyński w więzieniu w Orle, 1914

Po opuszczeniu Capri w marcu 1910 powrócił do Krakowa. 10 listopada 1910 w kościele św. Mikołaja poślubił Zofię Julię Muszkat. Zofia Muszkat była córką działacza socjalistycznego pochodzenia żydowskiego, Zygmunta Muszkata. 23 czerwca 1911 urodził im się jedyny syn – Jan (zm. 1960). Przeciwnik siłowych metod zwalczania opozycji (związanej ze Stanisławem Trusiewicem - Zalewskim) wewnątrz SDKPiL[33]. W 1912 roku skierowany przez władze partii do Warszawy celem zwalczania tzw "rozłamowców" na czele z Józefem Unszlichtem, skonfliktowanych z władzami partii m.in. na tle tłumienia przez władze partii wewnętrznej krytyki oraz stosunku do bolszewików ("rozłamowcy" byli ich zwolennikami)[34]. 1 września 1912 został po raz szósty aresztowany. W wyniku tego spędził dwa lata w znanym mu już X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Aresztowanie uniemożliwiło współpracę z Leninem, który w latach 1912–1914 przebywał w Krakowie i w Białym Dunajcu. Po rozprawie sądowej 29 kwietnia 1914 został skazany na 3 lata katorgi. W związku z wybuchem I wojny światowej, 28 lipca 1914 deportowano go z Warszawy do Orła w głębi Rosji. Więzienie w Orle cieszyło się reputacją miejsca, gdzie strażnicy zachowywali się wobec więźniów, szczególnie tych polskiego pochodzenia, w wyjątkowo okrutny sposób. W proteście przeciwko takiemu traktowaniu wraz ze współosadzonymi działaczami PPS – Tadeuszem Wieniawą-Długoszowskim (który później wydał wspomnienia, w których opisał postać Dzierżyńskiego) i Aleksandrem Prystorem wziął udział w proteście przeciwko warunkom przytrzymywania więźniów politycznych[35].

Następnie przeniesiono do więzienia w Mceńsku, a w końcu, po ponownym osadzeniu i skazaniu na 6 lat katorgi, osadzono w więzieniu Butyrki w Moskwie[36]. Według Richarda Pipesa, jedenastoletni pobyt w rosyjskich więzieniach i na katordze w istotny sposób wpłynął na jego późniejszą chęć zemsty na elitach reżimu carskiego i przyczyniły się do podłamania się jego kondycji psychicznej[37].

Działalność w rewolucji rosyjskiej

edytuj

1 marca 1917 rewolucyjne oddziały zdobyły więzienie i uwolniły więźniów politycznych, wśród nich Dzierżyńskiego[37]. Po wyjściu na wolność poparł on nurt bolszewicki rewolucji lutowej. Na łamach ruchu bolszewickiego wziął udział w obradach Moskiewskiej Rady Delegatów Robotniczych[38]. W Moskwie występował przeciwko mienszewikom i eserowcom. Z czasem udał się z Moskwy do Piotrogrodu, gdzie znajdowało się centrum rewolucyjnych zdarzeń; przybył tam także Lenin, przetransportowany przez Niemców specjalnym pociągiem. Po przybyciu Lenina do Rosji Dzierżyński, wciąż popierając poglądy R. Luksemburg w kwestii narodowej, pozostaje w sporze z Leninem, który głosi hasło prawa narodów Rosji do samostanowienia aż do oderwania się włącznie[39]. W październiku 1917 r. jako jeden z reprezentantów bolszewików wchodzi w skład Rady Państwowej, tzw. przedparlamentu, która miała sprawować funkcje władzy ustawodawczej do czasu zwołania Konstytuanty[40]. 23 października wszedł do Centrum Wojskowo-Rewolucyjnego, mającego przeprowadzić pucz bolszewicki znany w historii jako rewolucja październikowa[41]. Na październikowym zjeździe Rad wybrany w skład Centralnego Komitetu Wykonawczego[42]. W listopadzie 1917 r. odbywa się I Konferencja grup SDKPiL w Rosji - Dzierżyński wchodzi w skład kierownictwa organizacji[43].

Jak twierdził Bernard Bromage, Dzierżyńskiego po jego pierwszej ucieczce z Syberii we wrześniu 1899 przez kilka dni ukrywał w swoim domu w Moskwie adwokat Aleksander Lednicki[44] (współtwórca rosyjskiej Partii Konstytucyjno-Demokratycznej (tzw. kadetów)). Jak uważa syn Lednickiego, Wacław, ojciec nigdy nie wspominał o tym fakcie i mógł nie znać tożsamości uciekiniera z zesłania, którego jak wielu innych potrzebujących pomocy rodaków, zaopatrzył w pieniądze i żywność[45]. Pojawiają się jednak spekulacje, iż Dzierżyński był wdzięczny Lednickiemu za okazaną pomoc; po przejęciu władzy w Rosji przez bolszewików dzięki poparciu Dzierżyńskiego mogło przez jakiś czas istnieć w Moskwie dyplomatyczne przedstawicielstwo Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego (wcześniej Komisja Likwidacyjna do spraw Królestwa Polskiego), którym kierował Lednicki.

Działalność w Rosji Radzieckiej i ZSRR

edytuj

W Rosji Radzieckiej należał do ścisłego kierownictwa partii komunistycznej, był bliskim współpracownikiem Lenina. W latach 1917–1926 stał na czele Nadzwyczajnej Komisji ds. Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (ros. ЧК, Czeka, czerezwyczajka), którą sam zorganizował na prośbę Rady Komisarzy Ludowych[46]. Organizacja była odpowiedzialna za masowe represje na „wrogach ludu”: przeciwnikach politycznych, ale także „obcych klasowo” ziemianach, przedsiębiorcach, duchownych.

Na przełomie stycznia i lutego 1918 roku był przeciwnikiem koncepcji Lenina zawarcia separatystycznego pokoju z państwami Centralnymi. Domagał się prowadzenia wojny rewolucyjnej bez względu na koszty uznając, że wcześnie czy później w Niemczech wybuchnie rewolucja[47]. W 1918 przejął też kontrolę nad systemem więziennictwa Rosji Radzieckiej[37]. W lipcu 1918, w trakcie próby puczu przeprowadzonej przez lewicowych eserów, został aresztowany, a następnie uwolniony przez oddział pod dowództwem Jukumsa Vācietisa[48]. W marcu 1918 wziął udział w VII Zjeździe Rosyjskiej Partii Komunistycznej w Piotrogrodzie, w trakcie trwania którego został wybrany do KC partii[37].

W 1920, w trakcie wojny polsko-bolszewickiej, został członkiem Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski w Białymstoku[49]. Po porażce bolszewików w wojnie jego udział w sprawach polskich był minimalny (wykazywał pewne zainteresowanie Komunistyczną Partią Robotniczą Polski) i skupił się on w całości na polityce rosyjskiej[50].

W latach 1921–1924 był komisarzem ludowym komunikacji, od 1924 przewodniczącym Najwyższej Rady Gospodarczej ZSRR. Po reorganizacji Czeka był szefem powstałych na jej miejsce GPU i OGPU. Jako szef tych instytucji kontynuował terror względem przeciwników politycznych. Był zwolennikiem wprowadzenia NEP-u, który jednak przyczynił się do osłabienia jego pozycji w państwie[51]. Po śmierci Lenina w walce o władzę w partii bolszewickiej opowiedział się po stronie Józefa Stalina. W połowie lat 20. ze Stalinem i Grigorijem Zinowiewem przeprowadził marginalizację Lwa Trockiego[52].

20 lipca 1926 podczas posiedzenia plenum Komitetu Centralnego WKP(b) Dzierżyński doznał ataku serca. Wezwany lekarz zaaplikował mu zastrzyk z kamfory oraz krople walerianowe. Po upływie trzech godzin Dzierżyński został przewieziony do swojego mieszkania, gdzie zmarł o godzinie 16:40. W trakcie pogrzebu, który odbył się dwa dni później, trumnę z jego zwłokami nieśli m.in. Stalin i Trocki. Pochowano go na Cmentarzu przy Murze Kremlowskim[53].

Upamiętnienie

edytuj

Po śmierci Dzierżyńskiego miasto Kojdanów, znajdujące się blisko jego miejsca urodzenia, nazwano od jego nazwiska „Dzierżyńsk” (w latach 30. XX wieku stolica autonomicznego obwodu polskiego – Dzierżyńszczyzny). Jego nazwiskiem nazwano również niezliczoną liczbę ulic, szkół i innych instytucji. Również najwyższe wzniesienie Białorusi otrzymało jego nazwisko (Dzierżyńska Góra – 345 m n.p.m.). W Rosji jego imieniem nazwano Stalingradzką Fabrykę Traktorów. 26 lipca 1926 jego imię otrzymała 8 Dywizja Strzelców.

W latach 1950–1989 imię Dzierżyńskiego nosił plac Bankowy w Warszawie, a na samym placu wznosił się jego pomnik.

Imię Dzierżyńskiego nosiło w latach 1944–1989 szereg zakładów i instytucji, m.in.:

Ostatnia w Polsce ulica Feliksa Dzierżyńskiego znajdowała się we wsi Wójcin nad Prosną[54]. W 2017 nazwę zmieniono na ul. Makową[55].

W 1978 zwodowano masowiec dla Polskiej Żeglugi Morskiej typu B571/I „Feliks Dzierżyński”[56], przemianowany w 1990 na „Reduta Ordona”, złomowany w Chittagong po 2008[57].

Ogromny pomnik Feliksa Dzierżyńskiego znajdował się w latach 1958-1991 przed siedzibą KGB na placu Łubiańskim w Moskwie[58][59], po czym został przeniesiony do parku obok Galerii tretiakowskiej, obecnie pojawiają się postulaty jego przywrócenia na dawne miejsce. W 2006 jego pomniejszona kopia została ustawiona na terenie Akademii Wojskowej w Mińsku na Białorusi, gdzie Dzierżyński nadal czczony jest jako bohater narodowy. Naprzeciwko siedziby Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego Republiki Białoruskiej w Mińsku znajduje się pomnik Feliksa Edmundowicza Dzierżyńskiego[60]. 7 października 2004 otwarte zostało muzeum Feliksa Dzierżyńskiego w zrekonstruowanym dworku Dzierżyńskich (oryginalny został spalony przez Niemców w lipcu 1943). W otwarciu uczestniczył prezydent Białorusi – Alaksandr Łukaszenka, pozostawiając pierwszy wpis w księdze gości. Przed popiersiem Dzierżyńskiego przy dworku składają przysięgę kursanci Wyższej Szkoły KGB Białorusi[61].

Oprócz Kojdanowa na Białorusi, istniały jeszcze miasta: Dzierżyńsk w Rosji oraz Dzerżyńsk (obecnie Torećk) i Dnieprodzierżyńsk (Kamieńskie) na Ukrainie, a także kilka wsi i osiedli o tej nazwie. Na jednej z centralnych ulic Mińska i w mieście Ługańsk stoją nadal jego pomniki.

W Polsce istniała organizacja młodzieżowa Lewica Bez Cenzury im. Feliksa Dzierżyńskiego (założona w 2007)[62][63]. Jej portal internetowy został zamknięty w październiku 2008, co było konsekwencją toczącego się postępowania karnego przeciwko jego twórcom w związku z propagowaniem nienawiści i nawoływaniem do przestępstwa[64].

11 września 2012, w 135-lecie urodzin Dzierżyńskiego, odsłonięto jego pomnik w miejscowości Tiumeń położonej w środkowej Rosji[65]. 17 grudnia 2012, w 95. rocznicę utworzenia Czeki, odsłonięto pomnik radzieckich służb bezpieczeństwa w Mińsku na terenach Instytutu Narodowego Bezpieczeństwa Białorusi, na którym widnieje m.in. płaskorzeźba przedstawiająca Feliksa Dzierżyńskiego[66].

W 2017 pomnik Dzierżyńskiego odsłonięto na terenie Akademii Policyjnej w Hanoi w Wietnamie[67][68].

Galeria

edytuj

Wydania pism autorstwa Dzierżyńskiego

edytuj
  • Pamiętnik więźnia, 1908 (reprint: Książka i Wiedza, Warszawa 1951)
  • Miecz, młot i wielki płomień, Centralne Wyd. Ludów SSSR, Moskwa 1926
  • Listy do siostry Aldony, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1951
  • Pisma wybrane, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1952
  • Izbrannyje proizwiedienia (2 tomy): T 1:1897–1923; T 2: 1924–lipiec 1926, Moskwa Gosud. Izdat. Politiczeskoj Lit., 1957 (ros.)

Zobacz też

edytuj

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Brała udział, z racji nazwiska, w nieudanej próbie ocalenia gen. Fieldorfa, ale udało się to w przypadku mec. Władysława Siły-Nowickiego. W ostatnim okresie swego życia mieszkała w Łodzi, przy ul. R. Rembielińskiego 41 m. 2. Spoczywa w części katolickiej cm. „Doły” (część od strony ul. Telefonicznej).
  2. ↑ Co odpowiada dzisiejszemu stopniowi doktora.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Nazwa zmieniona przez Dzierżyńskich już po urodzeniu Feliksa [za:] Alwida Antonina Bajor. Na tropach bohaterów opowieści Józefa Mackiewicza „Krasnyj pomieszczik”. „Magazyn Wileński”. Nr 10, s. 33–37, 10 2007. ISSN 0236-4719. [dostęp 2009-12-01]. (pol.). 
  2. ↑ Oziembłowo, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 785.
  3. ↑ Prof. Nikołaj Iwanow: o losach Feliksa Dzierżyńskiego zdecydował przypadek [online], dzieje.pl [dostęp 2021-07-08] (pol.).
  4. ↑ Feliks Dzierżyński: Czerwony mściciel [online], www.rp.pl [dostęp 2021-07-08] (pol.).
  5. ↑ Tam, gdzie urodził się Dzierżyński [online], gazetapl [dostęp 2021-07-08] (pol.).
  6. ↑ Powrót Czerwonego Kata: Pomnik Dzierżyńskiego stanął w centrum Riazania [online], naviny.belsat.eu [dostęp 2021-07-08] (pol.).
  7. ↑ Helena Januszewska: drzewo genealogiczne Dzierżyńskich. [dostęp 2009-12-03]. (pol.).
  8. ↑ Albert P. Nenarokov. Russia in the Twentieth Century. (New York: William Morrow and Co., 1968), 117-118.
  9. ↑ Zginęła w wypadku na polowaniu [za:] Alwida Antonina Bajor. Na tropach bohaterów opowieści Józefa Mackiewicza „Krasnyj pomieszczik”. „Magazyn Wileński”. Nr 10, s. 33–37, 10 2007. ISSN 0236-4719. [dostęp 2009-12-01]. (pol.). 
  10. ↑ a b Alwida Antonina Bajor. Na tropach bohaterów opowieści Józefa Mackiewicza „Krasnyj pomieszczik” (Mickuńskie impresje). „Magazyn Wileński”. Nr 8, s. 30–35, 8 2006. ISSN 0236-4719. [dostęp 2009-12-03]. (pol.). 
  11. ↑ Wiersze niedawno wydane w Rosji [za:] Wacław Radziwinowicz: Nowe czasy, stare metody. Gazeta Wyborcza. [dostęp 2009-12-01]. (pol.).
  12. ↑ a b Frołow 2014 ↓, s. 20.
  13. ↑ Frołow 2014 ↓, s. 19–20.
  14. ↑ Andrzej Friszke „Państwo czy rewolucja. Polsce komuniści a odbudowanie państwa polskiego 1892 – 1920“ Wydawnictwo Krytyki Politycznej 2020, ISBN 978-83-66586-19-2, str. 52
  15. ↑ Frołow 2014 ↓, s. 24.
  16. ↑ Frołow 2014 ↓, s. 22.
  17. ↑ informacja opublikowana na stronach więzienia. ltik.lt. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-03-15)]./.
  18. ↑ Frołow 2014 ↓, s. 30.
  19. ↑ Norbert Michta „Julian Marchlewski. Polska, Naród. Socjalizm“, Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1975, str. 73
  20. ↑ Andrzej Friszke „Państwo czy rewolucja. Polsce komuniści a odbudowanie państwa polskiego 1892 – 1920“ Wydawnictwo Krytyki Politycznej 2020, ISBN 978-83-66586-19-2, str. 52
  21. ↑ Frołow 2014 ↓, s. 33, cytat: '„Sądzicie, że stałem się znowu katolikiem. Nie! Nim ja nie jestem! Ja jestem tylko chrześcijaninem, ja wierzę tylko w naukę Chrystusa, w Jego Ewangelię, w miłość Jego niezmierzoną ku ludziom nieszczęśliwym. Ja wierzę, że On pozostawił dla zbawienia nas wszystkich swą naukę, zapieczętowaną tak haniebną śmiercią, że On mieszka tylko w sercach naszych, w sercach tych, co przykazania Jego wypełniają, a nie w gmachach, obrazach, żelazie, drzewie, że On jest żywym dla dobrych, a martwym dla złych, że Jego chwalić można tylko w czynach, prawdzie i duchu, że Jego wyznawcą być można dziś tylko będąc prześladowanym za miłość ku swym bliźnim i oddając za nich i za siebie zarazem swą duszę i ciało; ja wierzę, że Bóg Chrystus – to Miłość. Innego Boga oprócz Niego nie mam”.
  22. ↑ Frołow 2014 ↓, s. 40.
  23. ↑ Frołow 2014 ↓, s. 40–1.
  24. ↑ Frołow 2014 ↓, s. 41.
  25. ↑ Frołow 2014 ↓, s. 41–2.
  26. ↑ Frołow 2014 ↓, s. 43.
  27. ↑ Frołow 2014 ↓, s. 47.
  28. ↑ a b Frołow 2014 ↓, s. 50.
  29. ↑ „«Popychaniem do bezcelowych krwawych awantur» nazwał organ Polskiej Partii Socjalistycznej «Robotnik» wyczyn Dzierżyńskiego z 1 maja 1905 roku. Otóż rywalizująca z PPS grupa lewicowych radykałów zwących się Socjaldemokracją Królestwa Polskiego i Litwy postanowiła urządzić pochód. Kilkuset ludzi zebrało się w rejonie Okopowej. Potem przeszli na Twardą i weszli na Żelazną, gdzie dołączyło do nich podobno kilka tysięcy demonstrantów z zakończonych wcześniej pochodów innych organizacji. Tłum prowadzony przez Dzierżyńskiego doszedł do Alei Jerozolimskich, w których – jak było wcześniej wiadomo – stało wojsko. Padła salwa. Pochód „rozbiegł się, nie stawiając najlżejszego oporu”. Jak twierdzili współcześni, 25 osób runęło na bruk. Rannych zostało 20 ludzi. Po latach komuna poprawiła tę martyrologię na 50 zabitych i 100 rannych. To był największy rewolucyjny sukces Dzierżyńskiego w Warszawie, a PPS zarzuciła SdKPiL „pogoń za rozgłosem”.” [za:] Rafał Jabłoński: Utracony nos czekisty. Życie Warszawy, 12 listopada 2009. [dostęp 2009-11-18]. (pol.).
  30. ↑ Frołow 2014 ↓, s. 49.
  31. ↑ Frołow 2014 ↓, s. 50–1.
  32. ↑ Frołow 2014 ↓, s. 52–3.
  33. ↑ Norbert Michta, Jan Sobczak "Stanisław Trusiewicz - Zalewski (1871 - 1918)", Elbląska Uczelnia Humanistyczno - Ekonomiczna 2004, ISBN 83-89113-03-1, s. 139, 141, 146
  34. ↑ Andrzej Friszke „Państwo czy rewolucja. Polsce komuniści a odbudowanie państwa polskiego 1892 – 1920“ Wydawnictwo Krytyki Politycznej 2020, ISBN 978-83-66586-19-2, str. 120-123
  35. ↑ Frołow 2014 ↓, s. 62.
  36. ↑ Frołow 2014 ↓, s. 60–2.
  37. ↑ a b c d Frołow 2014 ↓, s. 63.
  38. ↑ Frołow 2014 ↓, s. 65.
  39. ↑ Norbert Michta „Julian Marchlewski. Polska, Naród. Socjalizm“, Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1975, str. 336
  40. ↑ Andrzej Friszke „Państwo czy rewolucja. Polsce komuniści a odbudowanie państwa polskiego 1892 – 1920“ Wydawnictwo Krytyki Politycznej 2020, ISBN 978-83-66586-19-2, str. 192
  41. ↑ Frołow 2014 ↓, s. 66–7.
  42. ↑ Andrzej Friszke „Państwo czy rewolucja. Polsce komuniści a odbudowanie państwa polskiego 1892 – 1920“ Wydawnictwo Krytyki Politycznej 2020, ISBN 978-83-66586-19-2, str. 204
  43. ↑ Norbert Michta „Julian Marchlewski. Polska, Naród. Socjalizm“, Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1975, str. 340
  44. ↑ Bernard Bromage, Man of terror, Dzherzhynski, London: Peter Owen Ltd., 1956, s. 59.
  45. ↑ Wacław Lednicki, Pamiętniki, tom 2, Londyn: B.Świderski, Londyn 1967, s. 452.
  46. ↑ Frołow 2014 ↓, s. 71.
  47. ↑ Walentyna Najdus „Lewica polska w Kraju Rad 1918–1920” PWN 1971, s. 69.
  48. ↑ Fischer, Louis (1964). The Life of Lenin. London: Weidenfeld and Nicolson s. 242. ISBN 978-1842122303.
  49. ↑ Frołow 2014 ↓, s. 90–1.
  50. ↑ Blobaum. s. 230–231.
  51. ↑ Frołow 2014 ↓, s. 101–2.
  52. ↑ Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powszechna, Wydawnictwo Gutenberga Helge Fergo Kraków, t.IV, wyd. II, Wyd. „Gutenberg-Print”, W-wa 1994. ISBN 83-86381-00-0 ISBN 83-86381-06-X.
  53. ↑ Frołow 2014 ↓, s. 266–268.
  54. ↑ Krajowy Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (TERYT), Główny Urząd Statystyczny [1].
  55. ↑ http://wojcin.pl/zmiana_nazw_ulic_2017.pdf
  56. ↑ Statki polskich armatorów a Lloyd’s Register – historia. Lloyd’s Register Polska. [dostęp 2009-12-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (1 listopada 2013)]. (pol.).
  57. ↑ Navires en escale à Saint-Nazaire Avril 2009. [dostęp 2009-12-01]. (fr.).
  58. ↑ Weiner 2022 ↓, s. 14.
  59. ↑ Юрий Лужков предлагает вернуть Дзержинского на Лубянку. lenta.ru. [dostęp 2015-10-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-10-09)].
  60. ↑ Dzierżyński w Mińsku dostał czerwone goździki [online], belsat.eu [dostęp 2017-12-23] (pol.).
  61. ↑ Andrzej Pisalnik. Feliks – symbol szlachty i... terroru. „Rzeczpospolita”, marzec 2009. 
  62. ↑ Imienia Dzierżyńskiego. polityka.pl. [dostęp 2013-07-12].
  63. ↑ Prokuratura sprawdza Lewicę Bez Cenzury. wyborcza.pl [dostęp 2013-07-12].
  64. ↑ Portal Lewica Bez Cenzury został zamknięty. lewica.pl. [dostęp 2013-07-12].
  65. ↑ Federacja Rosyjska niczym Związek Sowiecki, www.prawoslawnypartyzant.wordpress.com, dostęp od 15 IX 2012 r.; В Тюмени установлен памятник Дзержинскому, www.rusimperia.info, dostęp od 17 IX 2012 r.; Zdjęcia z odsłonięcia pomnika na www.varjag-2007.livejournal.com.
  66. ↑ W stolicy Białorusi, Mińsku odsłonięto pomnik służby bezpieczeństwa, www.wpolityce.pl, dostęp od 17 XII 2012 r.; W Mińsku odsłonięto pomnik KGB, www.polskieradio.pl, dostęp od 17 XII 2012 r.
  67. ↑ Открытие памятника Ф.Э. Дзержинскому в Академии народной полиции [online], Открытие памятника Ф.Э. Дзержинскому в Академии народной полиции [dostęp 2020-10-02] (ros.).
  68. ↑ В Ханое открыт памятник Феликсу Дзержинскому [online], www.xn--b1axbhcea.xn--p1ai [dostęp 2020-10-02] (ros.).

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Feliks_Dzierżyński&oldid=75107207”