Filiki Eteria

Filiki Eteria (gr. Φιλική Εταιρεία, dosłownie "Stowarzyszenie Przyjaciół") – tajne greckie stowarzyszenie działające na rzecz wyzwolenia Greków spod panowania tureckiego, na początku XIX w. Nieodwracalnie zapoczątkowało proces rozpadu imperium osmańskiego.

symbol Filiki Eteria na dokumencie członkowskim organizacji

Początki konspiracji

Filiki Eteria była jedną z licznie powstających od końca XVIII w. heterii – tajnych stowarzyszeń. Powołano ją w 1814 w rosyjskiej wówczas Odessie. Rosję postrzegano jako sojusznika greckich walk wyzwoleńczych, m.in. z uwagi na wspólne wyznanie, częste przenikanie się żywiołów greckiego i rosyjskiego i częste wojny rosyjsko-tureckie. Odessę zasiedlała liczna, dwujęzyczna ludność autochtoniczna, greckiego pochodzenia i osiedlała się tu także nowa, grecka migracja, z Imperium Osmańskiego. Grecy zamieszkiwali wtedy większość wybrzeży Morza Czarnego, większą część północno-wschodnich wybrzeży Morza Śródziemnego i niemal wszystkie jego wyspy. Znaczące w swych krajach greckie społeczności, pozostawały w bliskich wzajemnych kontaktach. Filiki Eteria założona została przez trzech, przeciętnego rzędu kupców i w pierwszym okresie rozwijała się dzięki atrakcyjności wolnościowej idei, bez przywództwa, gdy nieujawnianie osób przywódców tłumaczono ścisłością konspiracji. Przy szybkim wzroście liczby zaprzysiężonych członków, w Rosji na ich czoło wysunął się książę Aleksander Ipsilantis (pochodzący z rodziny Greków fanariockich generał carski, syn hospodara Mołdawii Konstantyna Ipsilanti, zmuszonego do emigracji do Rosji). W Grecji najważniejszym animatorem spisku stał się greckoprawosławny duchowny Grigirios Dikeos, szerzej znany jako Papaflessas. Jako archimandryta, Papaflessas bez przeszkód, a początkowo także bez wzbudzania podejrzeń, podróżował osobiście lub słał innych duchownych między klasztorami i znaczącymi rezydencjami zbrojnych Peloponezu, synchronizując kolejne centra spisku.

Powstanie w Rumunii

W początkach 1821 Filiki Eteria podjęła próbę wywołania ogólnobałkańskiego powstania przeciwko panowaniu tureckiemu. Sam Aleksander Ipsilanti w lutym wkroczył z nielicznym oddziałem do pozostającej pod zwierzchnictwem tureckim Mołdawii (mordując Turków w Jassach i Gałaczu), a następnie dotarł do Wołoszczyzny. Hasło ogólnego powstania na Bałkanach nie znalazło jednak posłuchu – jedynie na Wołoszczyźnie, krótko przed rozpoczęciem akcji Filiki Eterii wybuchło powstanie pod wodzą Tudora Vladimirescu. Jednak wymiar społeczny, który zyskało powstanie Vladimirescu w Oltenii spowodował, że od całego przedsięwzięcia zaczęli się odżegnywać zarówno politycy rumuńscy, na których współdziałanie liczył Ipsilanti (szczególnie wobec dużej roli Greków fanariockich w tych kręgach), jak i car rosyjski (dodatkowo w dość niewygodnej pozycji wobec mocarstw zachodnich stawiały go nieprzemyślane niekiedy wypowiedzi przywódców heterii). Vladimirescu i Ipsilanti nie tylko nie nawiązali współpracy, ale doszło wręcz pomiędzy nimi do starć (m.in. zdradzony przez swych oficerów Vladimirescu został wydany w ręce Greków i przez nich zamordowany). Po upadku Vladimirescu Turcy podjęli zdecydowane działania przeciwko heterii i w czerwcu pokonali ich oddziały na Wołoszczyźnie – Ipsilanti został zmuszony do ucieczki za granicę habsburskiego Siedmiogrodu, a resztki Greków skapitulowały ostatecznie w monastyrze Cozia). Wkrótce potem rozgromiono także Greków w Mołdawii, gdzie ostatnim punktem oporu był monastyr Secu. Fala organizowanych przez władze, krwawych, antygreckich pogromów przetoczyła się przez większą część imperium.

Powstanie w Grecji

W marcu 1821 r. zorganizowane przez Filiki Eterię powstanie narodowowyzwoleńcze, wybuchło także w Grecji. W jego początkowym okresie rzeczywiste kierownictwo objął Papaflessas. Wkrótce dotarł do Grecji książę Dimitris Ipsilantis, oficer rosyjski, wykształcony także na Zachodzie, brat przywódcy powstania w Mołdawii, szanowany i popularny wśród ogółu chrześcijańskich mieszkańców Grecji. Ipsilantisowi kilkakrotnie powierzano następnie zwierzchnie dowództwo wojskowe, choć raczej honorowe, niż rzeczywiste. W 1825 r. świadomie wybrana, bohaterska śmierć Papaflessasa symbolicznie zakończyła okres szczególnego wpływu założycielskiej grupy spiskowców z Filiki Eterii, ale i przyczyniła się do militarnej konsolidacji powstańców, mimo dzielących ich wcześniej, znacznych różnic. Co po kolejnych, trudnych latach, doprowadziło Grecję do niepodległości.

Niemożność samodzielnego tłumienia powstania w Grecji, obnażyła postępującą słabość imperium i także pozycji w nim Turków. Toteż po okresie odwetowej pacyfikacji księstw naddunajskich, na rzecz ich mieszkańców poczyniono koncesje, m.in. zaprzestając praktyki mianowania hospodarów spośród Greków fanariockich.

Literatura

• M. Żywczyński, Historia powszechna 1789-1870, Warszawa 1990, s. 274-275.
• J. Demel, Historia Rumunii, Wrocław 1970, s. 263-269.

Zobacz też

• Powstanie wołoskie (1821)