Józef Węgrzyn (aktor)

Józef Węgrzyn (ur. 13 marca 1884 w Warszawie, zm. 4 września 1952 w Kościanie) – polski aktor teatralny i filmowy oraz reżyser, uznawany za jedną z ważniejszych postaci przedwojennego polskiego teatru i kina.

Józef Węgrzyn

Józef Węgrzyn (1927)
Data i miejsce urodzenia	13 marca 1884 Warszawa
Data i miejsce śmierci	4 września 1952 Kościan
Zawód	aktor teatralny i filmowy
Współmałżonek	Zofia Lindorfówna
Lata aktywności	1904–1952
Odznaczenia

Józef Węgrzyn, wizerunek na pocztówce, 1910–1925

Józef Węgrzyn wraz z synem Mieczysławem oraz Halina Bruczówna w filmie Przestępcy (1919)

Z Jadwigą Smosarską w pierwszej ekranizacji Trędowatej (1926)

Józef Węgrzyn w karykaturze Eli Kochańskiego, 1905–1940 r.

Grób Józefa Węgrzyna na warszawskim cmentarzu Powązkowskim

Życiorys

Był synem dozorcy Walentego Węgrzyna i Karoliny z Beslerów. Jego starszym bratem był Maksymilian Węgrzyn, aktor i reżyser.

Ukończył szkołę realną w Krakowie, gdzie mieszkał u swego brata Maksymiliana, i szkołę dramatyczną Gabrieli Zapolskiej.

Debiutował w 1904 na deskach Teatru Miejskiego we Lwowie jako Eros w sztuce J. Żuławskiego Eros i Psyche. W latach 1905–1912 był aktorem Teatru Miejskiego w Krakowie. W 1912 występował w Rosji z zespołem teatru A. Szyfmana, a po powrocie do Polski zamieszkał w Warszawie, gdzie został aktorem Teatru Polskiego w Warszawie. 29 stycznia 1913 wystąpił w premierze inauguracyjnej tego teatru, którą był Irydion Zygmunta Krasińskiego, grając tytułową rolę. W latach 1916–1924 występował w Teatrze Rozmaitości, a w latach 1924–1938 w Teatrze Narodowym. Z Warszawy często wyjeżdżał na występy gościnne, brał też udział w objazdowych spektaklach Reduty (1930).

W latach 1914–1939 grał w wielu polskich filmach, m.in.: Słodyczy grzechu (1914), Urodzie życia (1921), Trędowatej (1926), Dziejach grzechu (1933). Partnerował w nich między innymi Poli Negri i Jadwidze Smosarskiej. Dzięki roli w filmie Carat i jego sługi stał się gwiazdorem i jednocześnie amantem.

Ogromną popularność zyskał dzięki roli w Iwonce (1925). Film nie zachował się w całości (ostatnio odnaleziono 20-minutowy fragment dzieła), ale zachowały się fotosy oraz recenzje wielkich krytyków. Tak pisał o roli Węgrzyna Antoni Słonimski:

Węgrzyn ma najpiękniejszy głos z aktorów polskich, ale to tylko troszkę mu pomaga w kinematografie. Odegrał on w Iwonce rolę wykwintnisia, demona elegancji. Już w pierwszej scenie widzieliśmy, jak pije sam szampana i rzuca papierosy na dywan. Tego nie robi nawet Beylin, kiedy jest sam w pokoju.

Rok później stanął po obu stronach kamery, reżyserując wraz z Edwardem Puchalskim słynną Trędowatą na podstawie powieści Heleny Mniszkówny. Wcielił się również w rolę Rudeckiego, ojca Stefci. W tej samej roli wystąpił dziesięć lat później, tym razem w dźwiękowej ekranizacji powieści wyreżyserowanej przez Juliusza Gardana.

Pierwszym filmem dźwiękowym, w którym wystąpił, był dramat polityczny Dziesięciu z Pawiaka (1931). Zagrał w nim przywódcę niepodległościowej organizacji bojowej.

Sporą popularność przyniosły mu także role w Znachorze (1937) i Profesorze Wilczurze (1938) w reżyserii Michała Waszyńskiego oraz Testamencie profesora Wilczura (1939) w reżyserii Leonarda Buczkowskiego, w których wcielił się w postać doktora Dobranieckiego.

Po 1939 roku

Po wybuchu II wojny światowej został aresztowany przez Gestapo i osadzony na Pawiaku, zapewne w związku z wykreowaną w lipcu w Teatrze Polskim rolą Battlera w spektaklu Genewa George'a Bernarda Shawa, która była parodią Hitlera. W 1940 został zwolniony i zaczął grać w jawnych teatrach (najpierw w rewiach w teatrze Złoty Ul, potem w repertuarze dramatycznym w teatrze Komedia (1941–44) i dorywczo w teatrze Miniatury). 27 listopada 1943 obchodził w teatrze Komedia jubileusz czterdziestolecia pracy artystycznej.

Po powstaniu warszawskim, zniszczony nałogiem alkoholowym w który wpadł po tragicznej śmierci syna, aby zdobyć środki do życia otworzył we Włochach niewielki sklepik, w którym sprzedawał m.in. bimber.

W 1946 roku zagrał w swoim ostatnim filmie Dwie godziny w reżyserii Stanisława Wohla.

Po wojnie przeniósł się do Łodzi, gdzie powrócił na scenę. W latach 1946–1948 był aktorem Teatru Wojska Polskiego w Łodzi. Występował również gościnnie w Warszawie i Bydgoszczy. W 1950 roku zagrał w łódzkim „Teatrze Osa” swą ostatnią rolę Strzechy w Złotych niedolach Władysława Krzemińskiego.

Życie prywatne

Był dwukrotnie żonaty. Z pierwszą żoną miał dwójkę dzieci, syna Mieczysława (aktora) i córkę Zofię. Drugą żoną Węgrzyna była Zofia Lindorfówna, dla której porzucił swą pierwszą żonę oraz przeszedł na prawosławie. Ślub odbył się w cerkwi na warszawskiej Pradze. Drugie małżeństwo było bezdzietne i rozpadło się po 15 latach.

W 1942 roku syn Węgrzyna – Mieczysław – został aresztowany przez Gestapo. Wywieziono go do Auschwitz, gdzie kilka tygodni później rozstrzelano przed blokiem 11. Aktor załamał się psychicznie i popadł w alkoholizm. Stwierdzono też u niego schizofrenię. Kilka ostatnich lat życia spędził w szpitalu psychiatrycznym w Kościanie, gdzie zmarł w zapomnieniu w 1952 roku.

Spoczywa na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 293-4-5,6).

Ordery i odznaczenia

• Złoty Krzyż Zasługi (23 czerwca 1927)
• Złoty Wawrzyn Akademicki (4 listopada 1937)

Upamiętnienie

Józef Węgrzyn jest patronem jednej z ulic w Warszawie.

Kazimierz Biernacki jest autorem biografii aktora: Józef Węgrzyn, Kraków Wydawnictwo Literackie, 1969.

W 2019 r. Poczta Polska wyemitowała zaprojektowany przez Marzannę Dąbrowską upamiętniający Józefa Węgrzyna znaczek pocztowy o nominale 3,30 zł należący do serii „Ludzie kina i teatru”.

Filmografia

• 1914 – Słodycz grzechu jako Czesław, brat Zygmunta
• 1916 – Ochrana warszawska i jej tajemnice jako student, działacz polityczny
• 1916 – Studenci jako Henryk, syn Lucjana i Madzi
• 1916 – Wściekły rywal
• 1917 – Arabella
• 1917 – Carat i jego sługi jako legionista Roman Górski
• 1917 – Jego ostatni czyn
• 1917 – Kobieta
• 1918 – Książę Józef Poniatowski jako Józef Poniatowski
• 1918 – Carska faworyta jako carewicz
• 1918 – Melodie duszy jako hrabia Henryk Y
• 1918 – Mężczyzna jako adwokat Władysław Horski
• 1918 – Złote bagno jako Jerzy Wirski
• 1919 – Dla szczęścia jako redaktor Stefan Mlicki
• 1919 – Krysta jako architekt Jerzy Orwicz
• 1919 – Przestępcy jako inżynier Stefan Wirski
• 1921 – Ludzie bez jutra jako rotmistrz huzarów Alfred Runicz
• 1921 – Tamten jako Kazimierz Wielhorski
• 1921 – Uroda życia jako Piotr Rozłucki
• 1922 – Strzał jako przyrodni brat Ryszarda
• 1922 – Tajemnica przystanku tramwajowego jako fryzjer pan Miecio
• 1923 – Niewolnica miłości jako szlachcic Halski
• 1923 – Od kobiety do kobiety jako aktor filmowy Jan Moreau
• 1924 – Kiedy kobieta zdradza męża jako profesor Horski
• 1924 – Skrzydlaty zwycięzca jako lotnik Zdzisław Orski
• 1925 – Iwonka jako Gabriel, tajemniczy uwodziciel
• 1925 – Sanin jako rotmistrz Zarudin
• 1926 – Trędowata Reżyseria, jako Rudecki
• 1926 – O czem się nie myśli jako majster fabryczny Wierciak
• 1927 – Uśmiech losu jako doktor nauk matematycznych Witold Siewski
• 1929 – Tajemnica skrzynki pocztowej jako,
• 1931 – Dziesięciu z Pawiaka jako „Jur”
• 1932 – Księżna Łowicka jako Walerian Łukasiński
• 1933 – Dzieje grzechu jako paser
• 1933 – Ostatnia eskapada jako przywódca bandy maruderów
• 1936 – Pan Twardowski jako Zygmunt II August
• 1936 – Trędowata jako Rudecki
• 1936 – Wierna rzeka jako major
• 1937 – Znachor jako doktor Dobraniecki
• 1938 – Kościuszko pod Racławicami jako generał Józef Wodzicki
• 1938 – Profesor Wilczur jako doktor Dobraniecki
• 1938 – Rena jako dyrektor Szalski
• 1938 – Strachy jako baletmistrz Dubenko
• 1938 – Florian jako generał niemiecki Von Schultz
• 1939 – Biały Murzyn jako hrabia Lipski
• 1939 – Geniusz sceny jako Chłopicki
• 1939/1941 – Żona i nie żona
• 1939/1942 – Testament profesora Wilczura jako profesor Dobraniecki
• 1946 – Dwie godziny jako „mistrz Amadeusz Ordoni” występujący w „Kolorowej”

Spektakle teatralne (wybór)

Józef Węgrzyn w przedstawieniu Zabobon, czyli Krakowiacy i Górale Jana Nepomucena Kamińskiego w Teatrze Polskim (1913)

Józef Węgrzyn jako „Anioł” (1914)

• 1904 – Eros i Psyche jako Eros, Teatr Miejski we Lwowie
• 1906 – Wesołe kobiety z Windsoru jako Pistol, Teatr Polski w Warszawie
• 1909 – Elektra jako Orestes, Teatr Miejski w Krakowie
• 1913 – Irydion jako Irydion, Teatr Polski w Warszawie
• 1913 – Zabobon, czyli Krakowiacy i Górale jako Bryndas, tamże
• 1922 – Sublokatotka jako Zygmunt, Teatr Bagatela w Krakowie
• 1924 – Wyzwolenie jako Konrad, Teatr Narodowy w Warszawie
• 1924 – Mazepa jako Zbigniew
• 1924 – Don Juan Tenorio jako Don Juan
• 1926 – Król Edyp jako Edyp
• 1927 – Król Agis jako król Agis
• 1928 – Brat marnotrawny jako Jack
• 1933 – Kean jako Kean
• 1933 – Zemsta jako Rejent Milczek
• 1934 – Klub Kawalerów jako Nieśmiałowski
• 1934 – Ludwik XI jako Ludwik
• 1934 – Dziady jako Gustaw-Konrad, Teatr Polski w Warszawie
• 1939 – Genewa jako Battler (Hitler), Teatr Polski w Warszawie
• 1944 – Dama kameliowa jako Jerzy Duval, Teatr Komedia
• 1947 – Burza jako Alonso, Teatr Wojska Polskiego
• 1948 – Ladacznica z zasadami jako senator
• 1948 – Porwanie Sabinek jako Leonard Strzyga-Strzycki, Teatr Nowy w Warszawie

Bibliografia

• Ludwik Sempoliński: Wielcy artyści małych scen. Warszawa: Czytelnik, 1977. Brak numerów stron w książce
• Syrena Record. Pierwsza polska wytwórnia fonograficzna = Poland’s first recording company: 1904–1939. ISBN 83-917189-0-5. Brak numerów stron w książce
• Zbigniew Adrjański: Kalejdoskop estradowy. Leksykon polskiej rozrywki 1944–1989 : artyści, twórcy, osobistości. Warszawa: Bellona, 2002. ISBN 83-11-09191-9. Brak numerów stron w książce

Linki zewnętrzne

• Józef Węgrzyn w bazie IMDb (ang.)
• Józef Węgrzyn w bazie Filmweb
• Józef Węgrzyn w bazie filmpolski.pl
• Józef Węgrzyn, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (osoby) [dostęp 2021-04-09] .
• Monika Mokrzycka-Pokora: Józef Węgrzyn. [dostęp 2013-01-09].
• Materiały dotyczące Józefa Węgrzyna w bibliotece Polona