Wikipedia

Konurbacja górnośląska

konurbacja na Śląsku i w Małopolsce

Konurbacja górnośląska[1][2][3][4][5][6] (katowicka[7][8], śląska[9], śląsko-dąbrowska[10][11]) – konurbacja we wschodniej części Śląska oraz w zachodniej Małopolsce, obecnie w województwie śląskim, położona w większości na Wyżynie Śląskiej. W skład konurbacji wchodzą historyczne tereny Górnego Śląska, Zagłębia Krakowskiego i Zagłębia Dąbrowskiego.

Mapa obszarów zabudowanych konurbacji górnośląskiej i jej otoczenia, w lewym dolnym rogu widoczna jest także część obszaru aglomeracji rybnicko-jastrzębskiej.

W zależności od koncepcji i przyjętych kryteriów delimitacji liczba ludności zamieszkującej konurbację wynosi od 2,2 mln[12] do 3,5 mln osób[13].

Nazwa

edytuj

W opracowaniach różnych organizacji[14] stosowane są różne nazwy obszaru. Uwzględniając w składzie konurbacji część Zagłębia Dąbrowskiego, można spotkać określenia: konurbacja śląsko-dąbrowska[10][11] (które było używane przez Górnośląski Związek Metropolitalny[15]), konurbacja śląsko-zagłębiowska[16], region śląsko-dąbrowski[17][18].

Koncepcje konurbacji

edytuj
 
Mapa administracyjna woj. śląskiego

Konurbacja górnośląska według GUS

edytuj
 
Koncepcja konurbacji według GUS

W 2006 Urząd Statystyczny w Katowicach w publikacji elektronicznej porównał konurbację górnośląską z większymi miastami Polski, przedstawiając ją jako zespół 19 graniczących z sobą miast województwa śląskiego: Gliwice, Zabrze, Katowice, Bytom, Świętochłowice, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza, Jaworzno, Czeladź, Mysłowice, Będzin, Tychy, Ruda Śląska, Piekary Śląskie, Chorzów, Mikołów, Tarnowskie Góry, Knurów[19].

Powierzchnia i liczba ludności 19 miast konurbacji (2019)[20]
Miasta Ludność
tysiące		 Powierzchnia
km²
Katowice 293,6 164,64
Sosnowiec 201,1 91,06
Gliwice 179,2 133,88
Zabrze 172,8 80,40
Bytom 166,0 69,44
Ruda Śląska 137,6 77,73
Tychy 127,7 81,81
Dąbrowa Górnicza 119,8 188,73
Chorzów 108,0 33,50
Jaworzno 91,3 152,59
Mysłowice 74,5 65,62
Siemianowice Śląskie 67,0 25,50
Tarnowskie Góry 61,4 83,72
Piekary Śląskie 55,1 39,98
Będzin 56,6 37,37
Świętochłowice 49,8 13,31
Knurów 38,3 33,95
Mikołów 40,9 79,21
Czeladź 31,5 16,38
Razem 2072,20 1468,82

Konurbacja górnośląska według ESPON

edytuj

Według programu ESPON jednostkę morfologiczną (MUA, ang. Morphological Urban Area) Katowic tj. obszar konurbacji górnośląskiej w 2002 r. zamieszkiwało 2279 tys. osób[21].

Do jednostki morfologicznej zaliczono takie miasta jak: Katowice (338), Sosnowiec (240), Gliwice (208), Bytom (200), Zabrze (196), Ruda Śląska (153), Tychy (130), Dąbrowa Górnicza (130), Chorzów (120) i 9 miast (gmin miejskich) poniżej 100 tys. mieszkańców[21].

Konurbacja górnośląska według samorządu województwa śląskiego

edytuj

W 2004 samorząd województwa przyjął Plan Zagospodarowania Przestrzennego Woj. Śląskiego, który przedstawia, że konurbację górnośląską tworzy 14 dużych miast na prawach powiatów: Bytom, Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Jaworzno, Gliwice, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Świętochłowice, Tychy, Zabrze. Publikacja podaje, że konurbacja liczyła ponad 2 mln mieszkańców[4].

Na jednej z map publikacji 14 miast na prawach powiatu określono jako ośrodki centralne konurbacji, gdzie rozwijają się funkcje metropolitalne. Ponadto do miast obszarów śródmiejskich konurbacji zaliczono 10 miast: Będzin, Czeladź, Knurów, Łaziska Górne, Mikołów, Pyskowice, Radzionków, Sławków, Tarnowskie Góry, Wojkowice[22].

Do miast obszaru zurbanizowanego w otoczeniu strefy śródmiejskiej zaliczono 5 miast: Bieruń, Czerwionka-Leszczyny, Imielin, Lędziny, Orzesze[22].

Konurbacja górnośląska według P. Swianiewicza i U. Klimskiej

edytuj

W 2005 Paweł Swianiewicz oraz Urszula Klimska wyznaczyli obszar konurbacji górnośląskiej obejmującej: Katowice, Gliwice i Sosnowiec oraz okoliczne miasta i gminy. Obszar ten w 2002 r. zamieszkiwało 2733 tys. osób. Wyznaczono wtedy także sąsiednie: aglomerację bielską i aglomerację rybnicko-jastrzębską, które przylegały do konurbacji górnośląskiej[23].

Konurbacja górnośląska według J. Paryska

edytuj

W 2008 Jerzy Jan Parysek określił zasięg konurbacji aż po linię: Tarnowskie Góry – Miasteczko Śląskie – Siewierz – Zawiercie – Olkusz – Trzebinia – Chrzanów – Zator – Andrychów – Bielsko-Biała – Jastrzębie-Zdrój – Wodzisław Śląski – Racibórz – Kędzierzyn-Koźle – Pyskowice – Tarnowskie Góry. Przedstawił, że obszar ten zamieszkiwało ponad 3,5 mln osób[13].

Inne koncepcje konurbacji

edytuj

Wiele publikacji podaje liczbę mieszkańców konurbacji, nie przedstawiając zarazem jego zakresu obszarowego:

  • według Eurostat w 2001 r. (LUZ Katowice & Żory, ang. Larger Urban Zone) – 2 750 942 mieszkańców i obszar 2651 km²[24][25], który dane przyjął też T. Markowski[26],
  • według Eurostat w 2004 r. (LUZ Katowice & Żory, ang. Larger Urban Zone) – 2 710 397 mieszkańców[24][25],
  • według ONZ w 2003 r. – 3,0 mln mieszkańców[27],
  • według Demographia (Wendell Cox Consultancy) w 2019 r. – 2,155 mln mieszkańców[28].

Historia

edytuj
 
Polska, gęstość zaludnienia (1930)

Czynnikami, które spowodowały powstanie konurbacji, był w pierwszym rzędzie rozwój hutnictwa i górnictwa, głównie węgla kamiennego. Pierwsze dymarki pojawiły się tu w I wieku n.e. w okolicach Tarnowskich Gór, lecz wytop żelaza na skalę przemysłową rozpoczęto w drugiej połowie XVIII wieku. Eksploatację węgla kamiennego podjęto równolegle – pierwszą kopalnię głębinową uruchomiono w 1751 w Rudzie, do końca stulecia uruchomiono ich 17. W 1796 staraniem Fryderyka von Redena uruchomiono Królewską Odlewnię Żelaza w Gliwicach – pierwszą w Europie hutę opalaną koksem. Sukces tego przedsięwzięcia spowodował lawinowe powstawanie kolejnych kopalń i hut. W połowie XIX wieku czynnych było 20 pieców opalanych koksem oraz 60 wykorzystujących starszą technologię, opalanych węglem drzewnym. Upadek górnośląskiego hutnictwa nastąpił po I wojnie światowej. W okresie 20-lecia międzywojennego oddano do użytku tylko jeden wielki piec, w Królewskiej Hucie[29].

Kopalnie i huty potrzebowały robotników, nastąpił zatem proces powstawania kolonii i osiedli robotniczych. W 1862 władze pruskie wprowadziły zakaz wznoszenia drewnianych budynków, co wpłynęło na całkowitą zmianę charakteru wielu miejscowości, niegdyś będących niewielkimi wsiami o drewnianej zabudowie. Miejsce drewnianych chat zajęły familoki. Innym czynnikiem miastotwórczym była kolej. Zwłaszcza Kolej Warszawsko-Wiedeńska, której w znacznej mierze zawdzięcza swój rozwój Sosnowiec. Proces urbanizacji był tak szybki, że w niektórych ośrodkach nie doszło do wykształcenia się miejskiego centrum. Przykładem może być Ruda Śląska, będąca organizmem złożonym z 3 byłych miast (Ruda, Nowy Bytom i Wirek) oraz dzielnic dawniej będących wsiami o rolniczym charakterze i drewnianej zabudowie[29].

Na terenie Zagłębia Dąbrowskiego początkowo wydobywano węgiel metodą odkrywkową (Strzyżowice od 1724, Dąbrowa Górnicza od 1785). W okresie przynależności ziem do Prus (1795-1806) przekształcono je w kopalnie rządowe, w 1815 przeszły na własność skarbu Królestwa Polskiego. Głównymi animatorami rozwoju przemysłu na terenie Zagłębia byli Stanisław Staszic oraz minister skarbu Królestwa Polskiego, książę Ksawery Drucki Lubecki, który w celu finansowania inwestycji przemysłowych utworzył Bank Polski. W Zagłębiu duże znaczenie dla rozwoju przemysłu w XIX wieku miało wydobycie i hutnictwo cynku. Pierwszą hutę cynku uruchomiono w Dąbrowie w 1816, następną we wsi Niemce (ob. Ostrowy Górnicze) w 1822. Zagłębie Dąbrowskie zaopatrywało w węgiel kamienny, stal i cynk całe Królestwo Polskie. Przywiązanie robotników do miejscowych kopalń i hut zapewniały przywileje, dostępne dla członków Korpusu Górniczego. Obejmowały one m.in. zwolnienie ze służby wojskowej i podatków, opiekę lekarską, zaopatrzenie emerytalne czy pożyczkę na budowę domu. Podobnie jak na sąsiednim Górnym Śląsku wystąpił proces żywiołowej urbanizacji, wzmocniony dodatkowo doprowadzeniem linii kolejowych[29].

Współpraca samorządów konurbacji

edytuj

W latach 1994–2010 działał Związek Harmonijnego Rozwoju Miast Aglomeracji Katowickiej z siedzibą w Katowicach, który zrzeszał 14 miast obecnego woj. śląskiego. Związek miał zadanie realizacji programu harmonijnego rozwoju i współpracy (ang. Sustainable Cities), promocji, budowy bazy informacyjnej i kształcenie kadry samorządowej[30].

W latach 2007–2017 działał Górnośląski Związek Metropolitalny zrzeszający 12 miast (do roku 2012 – 14 miast) na prawach powiatu, leżących na obszarze konurbacji. Jego celem była koordynacja działań na terenie miast-uczestników związku. Na przełomie 2017 i 2018 r. zastąpiła go Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia.

Od 2001 r. funkcjonuje stowarzyszenie Śląski Związek Gmin i Powiatów, który prowadzi działalność na rzecz rozwoju województwa śląskiego, a przede wszystkim społeczności lokalnych i samorządów terytorialnych. Zrzesza 11 powiatów i 114 gmin (w tym wszystkie 19 miast na prawach powiatu)

Obszar metropolitalny

edytuj

W przyjętej „Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030” z 2011 r. aglomeracja górnośląska z głównym miastem Katowicami jest przedstawiana jako 1 z 10 ośrodków metropolitalnych w Polsce. W koncepcji zwrócono uwagę, że aglomeracja ma słabo rozwinięte funkcje metropolitalne w porównaniu z ośrodkami o podobnej wielkości z Europy Zachodniej, w związku z tym aglomerację ujęto jako ośrodek metropolitalny (wymóg ustawowy) na podstawie kryteriów odnoszących się głównie do funkcji w systemie osadniczym kraju[31]. Granice obszarów metropolitalnych nie zostały jeszcze wytyczone przez właściwe zespoły rządowo-samorządowe.

Według programu ESPON obszar metropolitalny konurbacji górnośląskiej jest Europejskim Metropolitalnym Obszarem Wzrostu tzw. MEGA (ang. Metropolitan European Growth Areas). Obszar ten został scharakteryzowany jako słabo wykształcona metropolia (ang. weak MEGA)[8].

Według programu ESPON obszar funkcjonalny Katowic i sąsiednich miast tj. obszar metropolitalny konurbacji górnośląskiej (FUA, ang. Functional Urban Area) w 2002 r. zamieszkiwało 3029 tys. osób[21]. W jego obszar oprócz konurbacji górnośląskiej włączono jednostki morfologiczne (MUA) miast: Zawiercie (55), Olkusz (52), Chrzanów (51), Oświęcim (43), Knurów (42), Łaziska Górne (23), Pyskowice (21)[21].

Według programu ESPON obszar metropolitalny konurbacji górnośląskiej wchodzi on w skład większego, transgranicznego śląsko-morawskiego policentrycznego obszaru metropolitalnego (znanego również jako region katowicko-ostrawski[32][33] lub aglomeracja katowicko-ostrawska[34]), którego część znajdującą się w granicach Polski zamieszkiwało w 2002 r. 4311 tys. osób. Wyznaczając go włączono także obszary aglomeracji bielskiej, rybnicko-jastrzębskiej, raciborskiej i ostrawskiej, tj. jednostki morfologiczne (MUA) takich polskich miast jak: Bielsko-Biała, Rybnik, Jastrzębie-Zdrój, Żory, Racibórz, Cieszyn[21].

Według fundacji Unii Metropolii Polskich w 2004 r. obszar metropolitalny konurbacji górnośląskiej obejmował 5578 km², który zamieszkiwało 2886,7 tys. osób. Dane te przyjęli w swojej publikacji Kazimierz i Jacek Fiedorowiczowie[35].

Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia

edytuj
Osobny artykuł: Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia.
 
Obszar Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii

W konsekwencji przeprowadzonych przez 41 miast i gmin Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego konsultacji społecznych 29 maja 2017 wniosek o powołanie związku metropolitalnego na terenie obszaru metropolitalnego konurbacji górnośląskiej został jednogłośnie przyjęty i złożony za pośrednictwem śląskiego wojewody do Ministra Spraw Wewnętrznych, by na jego podstawie wydał rozporządzenie o utworzeniu z dniem 1 lipca 2017 Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii.

W 2017 na mocy ustawy została utworzona Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia, grupująca 41 gmin o łącznej powierzchni 2553 km² i liczbie ludności wynoszącej 2 279 560 mieszkańców.

Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia nie obejmuje Jaworzna, które choć jest częścią konurbacji, samo zrezygnowało z wejścia w skład Metropolii.

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Cyt. „konurbacja górnośląska” Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010–2020: Regiony, Miasta, Obszary wiejskie (M.P. z 2011 r. nr 36, poz. 423, s. 1397, 1405, 1472, 1501).
  2. ↑ Cyt. „konurbacja górnośląska” Koncepcja Polityki Przestrzennego Zagospodarowania Kraju z 2001 r. (M.P. z 2001 r. nr 26, poz. 432, s. 545, 546).
  3. ↑ Cyt. „aglomeracja górnośląska” Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2012, s. 26, 192. ISBN 978-83-7610-359-4.
  4. ↑ a b Cyt. „aglomeracja górnośląska” Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Śląskiego. Katowice: Urząd Marszałkowski Woj. Śląskiego, 2004-06-21, s. 16–19, 22 (Dz. Urz. Woj. Śląskiego z 2004 r., Nr 68, poz. 2049).
  5. ↑ Cyt. „górnośląska” Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2007-2013 (projekt zaakceptowany przez Radę Ministrów 6 września 2005 r.). Warszawa: Departament Polityki Regionalnej Ministerstwo Gospodarki i Pracy, 2005-09, s. 94.
  6. ↑ Cyt. „aglomeracja górnośląska” Narodowy Plan Rozwoju 2007-2013 (dokument przyjęty przez Radę Ministrów 6.09.2005). Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2005-09, s. 81.
  7. ↑ (PDF)Tadeusz Markowski, Tadeusz Marszał: Metropolie Obszary Metropolitalne Metropolizacja - Problemy i pojęcia podstawowe. Warszawa: Polska Akademia Nauk Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, 2006, s. 14. ISBN 83-89693-16-X.
  8. ↑ a b Cyt. „KATOWICE (Upper Silesia Conurbation)” Interim Territorial Cohesion Report. Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, 2004, s. 98–101. ISSN 92-894-0000-0.
  9. ↑ DELIMITACJA REGIONU GÓRNOŚLĄSKO-ZAGŁĘBIOWSKIEJ METROPOLII „SILESIA”. Górnośląski Związek Metropolitalny. [dostęp 2016-01-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-28)].
  10. ↑ a b Piotr Bielecki: Gdzie jest Zagłębie w przyszłej Metropolii?. Regionalne Stowarzyszenie „Forum dla Zagłębia Dąbrowskiego”, 2009-04-18. [dostęp 2011-06-19].
  11. ↑ a b Zagłębiacy czują się przytłumieni przez „śląskość”. zaglebie.info/. [dostęp 2009-03-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-03-03)].
  12. ↑ Największe aglomeracje Polski: konurbacja górnośląska. ekohabitat.pl. [dostęp 2016-01-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-01-11)].
  13. ↑ a b Jerzy Jan Parysek: Aglomeracje miejskie w Polsce oraz problemy ich funkcjonowania i rozwoju. W: Wybrane problemy rozwoju i rewitalizacji miast: aspekty poznawcze i praktyczne. Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, IGSEiGP UAM, 2008, s. 34–35, seria: Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna nr 5. ISBN 978-83-61320-33-3.
  14. ↑ rządowych, samorządowych, naukowych, państwowych, prywatnych przedsiębiorstw konsultingowych, stowarzyszeń
  15. ↑ Metropolia Silesia – Górnośląski Związek Metropolitalny: Władze związku. Górnośląski Związek Metropolitalny. [dostęp 2016-01-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-02-06)].
  16. ↑ Ernst & Young: Regionalne Forum Biznesu – Raport Górny Śląsk. Miesięcznik Gospodarczy Nowy Przemysł, 2007-10-19. [dostęp 2009-03-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-01-27)].
  17. ↑ Jacek Wesołowski: Transport miejski. Instytut Spraw Obywatelskich. [dostęp 2009-03-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-10-07)].
  18. ↑ Krystyna Kozdroń. Czas na Dąbrowę. „Raptularz Kulturalny”. 37 (1), s. 3, 2007 styczeń-marzec. ISSN 1429-8597. 
  19. ↑ Konurbacja górnośląska według GUS 2006. miasto3.com. [dostęp 2015-02-09]. (pol.).
  20. ↑ GUS, Population. Size and structure and vital statistics in Poland by territorial divison in 2019. As of 30th June [online], stat.gov.pl [dostęp 2020-10-04] [zarchiwizowane z adresu 2021-04-19] (ang.).
  21. ↑ a b c d e ESPON project 1.4.3 Study on Urban Functions (Final Report). Luxembourg: The ESPON Monitoring Committee, 2007-03, s. 93, 134. ISBN 2-9600467-2-2.
  22. ↑ a b Mapa nr 26. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Śląskiego. Katowice: Urząd Marszałkowski Woj. Śląskiego, 2004-06-21. (Dz. Urz. Woj. Śląskiego z 2004 r., Nr 68, poz. 2049).
  23. ↑ Paweł Swianiewicz, Urszula Klimska. Społeczne i polityczne zróżnicowanie aglomeracji w Polsce – waniliowe centrum, mozaika przedmieść. „Prace i Studia Geograficzne”. 35, s. 51, 53–56, 2005. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. ISSN 0208-4589. 
  24. ↑ a b Urban Audit: Data that can be accessed: LUZ Katowice & Zory. Eurostat. [dostęp 2011-07-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-04-06)].
  25. ↑ a b Urban Audit: City Profiles: Katowice. Eurostat. [dostęp 2011-07-23].
  26. ↑ Dane na koniec roku 2001 na podstawie (PDF)Tadeusz Markowski: Funkcje Metropolitalne Pięciu Stolic Województw Wschodnich. s. 330. [dostęp 2009-03-08].
  27. ↑ Urban Agglomerations 2003. W: UN, Department of Economic and Social Affairs / Population Division: United Nations Urban Agglomeration Wall Chart: Population Studies No.232. United Nations, 2004. ISBN 978-92-1-151394-3. [dostęp 2011-07-23].
  28. ↑ [http://www.demographia.com/db-worldua.pdf Demographia World Urban Areas 15th Annual Edition: 201904]. Wendell Cox Consultancy, 2019-04. s. 15. [dostęp 2019-05-03].
  29. ↑ a b c R. Dulias, A. Hibszer: Województwo śląskie Przyroda, gospodarka, dziedzictwo kulturowe. Krzeszowice: Kubajak, 2004, s. 107–108, 112–115, seria: Atlas i klucz. ISBN 83-87971-70-7.
  30. ↑ (poz. 123) Wykaz związków międzygminnych (stan na dzień 30 czerwca 2011 r.). Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji.
  31. ↑ Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2012, s. 192. ISBN 978-83-7610-359-4.
  32. ↑ Tadeusz Borys, Zbigniew Panasiewicz, Współpraca transgraniczna w Polsce – efekty i możliwości współpracy strony polskiej na przykładzie Euroregionu "Neisse-Nisa-Nysa", Jelenia Góra: URZĄD STATYSTYCZNY W JELENIEJ GÓRZE, 1996, s. 37.
  33. ↑ Robert Radek, Znaczenie współpracy transgranicznej w rozwoju społeczności lokalnych i regionalnych, Katowice: Uniwersytet Śląski, 2007, s. 210.
  34. ↑ Marcin Dębicki: Wyczytane z rozkładu jazdy. Transgraniczne połączenia kolejowe Polski – portret ilościowy i wstępne tropy interpretacyjne. Rzeszów: UR Journal of Humanities and Social Sciences, 2019, s. 121. ISSN 2543-8379.
  35. ↑ Według Kazimierz Fiedorowicz, Jacek Fiedorowicz, The Influence of a Metropolis on Regional Development in Poland, 42nd ISoCaRP Congress 2006, s. 7. Za: Unia Metropolii Polskich.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Konurbacja_górnośląska&oldid=74497713”