Wikipedia

Kreacjonizm młodej Ziemi

forma kreacjonizmu uznająca, że Bóg w krótkim czasie działając bezpośrednio doprowadził do zaistnienia wszystkiego co istnieje

Kreacjonizm młodej Ziemi – pseudonauka, forma kreacjonizmu uznająca, że Bóg w krótkim czasie (np. tygodnia) działając bezpośrednio doprowadził do zaistnienia wszystkiego co istnieje. Nowe rodzaje stworzeń (baraminy) powstały nie jako modyfikacje już wcześniej istniejących, ale były specjalnie stworzone przez Boga. Każdy rodzaj stworzenia jest całkowicie odrębny od innych[1].

Ta forma kreacjonizmu jest uznawana za najbardziej zgodną z dosłownym odczytaniem biblijnego opisu stworzenia, ale najbardziej sprzeczną z ewolucjonizmem[1]. Kreacjoniści młodej Ziemi najczęściej uznają, że wszystko zostało stworzone około 6 do 10 tysięcy lat temu, może nieco wcześniej[2]. Kreacjonizm jest ściśle powiązany z ruchem inteligentnego projektu[3].

Do ważniejszych organizacji kreacjonizmu młodej Ziemi należą: Creation Ministries International, Answers in Genesis i Institute for Creation Research[4].

Historia i rozwój

edytuj
 
Kreacjonizm młodej Ziemi odwołuje się biblijnego opisu stworzenia świata i człowieka, powyżej przedstawionego na fresku Michała Anioła

W przeszłości naukowcy, tacy jak Kepler i Newton, obliczali wiek świata na podstawie Biblii. Podobne zadanie stawiali sobie liczni teologowie, zwłaszcza protestanccy. Jednym z najbardziej wpływowych okazał się anglikański biskup James Ussher (1581–1656), według którego Ziemia została stworzona 22 października 4004 r. p.n.e., w sobotę, o szóstej wieczorem. Również w pierwszym wydaniu Encyklopedii Britannica z 1771 roku można było przeczytać, że świat został stworzony w roku zero, czyli 4007 lat p.n.e.[5]

Posługiwanie się Biblią w celu ustalenia wieku wszechświata we wczesnej nowożytności (XVI–XIX w.) było powszechną praktyką, nie tylko wśród teologów, ale i przyrodników. W 1830 r. William Hales opublikował dzieło, w którym zamieścił listę stu dwudziestu autorytetów nauki i teologii wraz z ich szacunkami wieku Wszechświata. Wyniki ich obliczeń wahały się między 6984 a 3616 lat przed Chrystusem[5].

Jednak rozwój metody naukowej zapoczątkowany w XVI wieku oraz ekspansja wiedzy przyrodniczej przyczyniły się do coraz większego zainteresowania historią naturalną. Poczynając od szkockiego geologa Jamesa Huttona (1726–1797), w przyrodoznawstwie zaczęto proponować datowanie Ziemi w oparciu nie o Pismo Święte, lecz o obserwację przyrody – najpierw osadów morskich (jak w przypadku Huttona), w późniejszych wiekach warstw kopalnych, a w końcu kosmicznego promieniowania tła i rozpadu pierwiastków promieniotwórczych[5].

Na początku XIX wieku geolodzy ustalili, że Ziemia jest znacznie starsza niż dotąd uważano, a globalny potop był nie do utrzymania na podstawie danych osadowych. Konkluzjom tym sprzeciwiało się przez pewien czas kilku „geologów biblijnych”, ale nawet ta opozycja wymarła w kręgach edukacyjnych, zarówno świeckich, jak i religijnych, zanim Charles Darwin opublikował O powstawaniu gatunków w 1859 roku[3].

Konserwatywny teologiczny sprzeciw wobec ewolucji był widoczny pod koniec XIX wieku (np. w 1874 roku kalwiński teolog Charles Hodge na pytanie „czym jest darwinizm?” odpowiedział: „to ateizm”). Chociaż konserwatywni protestanci ewangelikalni często wskazywali na dyskomfort z powodu ewolucji, sprzeciw ten nie był zorganizowany ani szczególnie głośny. Ewolucja stała się dominującym zagadnieniem dopiero na przełomie pierwszego i drugiego dziesięciolecia XX wieku. Spory denominacyjne między modernistycznymi a fundamentalistycznymi poglądami na Biblię połączyły się z większymi podziałami kulturowymi, takimi jak spór o amerykańską interwencję w I wojnie światowej[3].

W latach dwudziestych XX wieku teoria ewolucji stanowiła od dawna podstawę w naukach biologicznych i dlatego została włączona do podręczników biologii. Widząc, że wpływy, które w ich ocenie zepsuły Niemcy i środowisko akademickie, były teraz przenoszone do amerykańskich miast i rodzin poprzez edukację dzieci, fundamentaliści uznali to za „kroplę, która przepełniła kielich”. W tym czasie William Bryan rozpoczął ogólnokrajową krucjatę, aby zakazać nauczania ewolucji w szkołach średnich, i odniósł sukces w kilku stanach, w tym w Tennessee. W 1925 roku doszło do „procesu stulecia”, gdy nauczyciel z Tennessee John T. Scopes zbuntował się wobec Ustawy Butlera(inne języki). Uznaje się, że po przegranym procesie biblijny fundamentalizm upadł na długo, przynajmniej w sferze publicznej[3].

W XX wieku centrum światowego kreacjonizmu były Stany Zjednoczone[6]. Od drugiej połowy XX wieku kreacjonizm młodej Ziemi stał się dominującym stanowiskiem w kręgach tradycyjnych kreacjonistów[7]. Od tamtej pory – wraz z wpływem kultury amerykańskiej – ruchy kreacjonistyczne rozprzestrzeniły się na całym świecie. Zorganizowane ruchy kreacjonistyczne są przede wszystkim wytworem protestanckiego fundamentalizmu biblijnego i jako takie pojawią się wszędzie tam, gdzie ten styl fundamentalizmu staje się popularny. Przykładami są: Brazylia, Korea Południowa czy Europa Wschodnia[3]. Co więcej, ich idee przekraczają nie tylko granice geograficzne, lecz również wyznaniowe, znajdując oddźwięk wśród muzułmanów, katolików, prawosławnych oraz zielonoświątkowców[6]. W XXI wieku jedynymi wyjątkami są kraje muzułmańskie, które wykształciły własną formę islamskiego fundamentalistycznego sprzeciwu wobec ewolucji, chociaż duża grupa turecka skopiowała znaczną część swoich materiałów od amerykańskich kreacjonistów[3].

W latach 80. XX wieku nauczanie kreacjonizmu pojawiło się w tureckich szkołach[8]. Liderem ruchu kreacjonistycznego w Turcji stał się Adnan Oktar[9]. Kreacjonizm zdobył także znaczne poparcie w niemieckojęzycznych krajach Europy[10]. W październiku 2006 ówczesna minister edukacji w Hesji, Karin Wolff, wyraziła pogląd, że „teoria stworzenia powinna być nauczana na lekcjach biologii jako teoria, podobnie jak teoria ewolucji”[11]. Także na rosyjskim rynku wydawniczym funkcjonują podręczniki biologii propagujące kreacjonizm[12].

Poglądy i krytyka

edytuj
 
Kreacjoniści młodej Ziemi uważają ludzkie podania o smokach, za dowód, że ludzkość musiała żyć w czasach nieptasich dinozaurów (na ilustracji chasmozaur)

Kreacjoniści młodej Ziemi odrzucają teorię ewolucji (makroewolucji biologicznej) jako możliwe wyjaśnienie powstania gatunków – z dwóch powodów. Po pierwsze wskazują, że kilka tysięcy lat to o wiele za krótko, by jakiekolwiek znaczące wydarzenia ewolucyjne mogły nastąpić[13]. Według kreacjonistów młodoziemskich Biblia zawiera wyczerpujące przekazy historyczne i informacje genealogiczne potrzebne do obliczeń wieku Ziemi[14]. Po drugie, Księga Rodzaju wyraźnie wskazuje na nadprzyrodzone pochodzenie gatunków, które są rozróżnione „według ich rodzajów” od samego początku istnienia, zatem nie mogą wywodzić się od wspólnego przodka na drodze procesów naturalnych[13].

Według kreacjonistów młodej Ziemi ich stanowisko mają popierać:

  • opowieści o smokach, które mają być dowodem na to, że dinozaury żyły razem z ludźmi, jak również starodawne opowieści o potopie, w wyniku którego wyginęły[15]. W rzeczywistości bogate pozostałości nieptasich dinozaurów znajdywane w skałach poniżej granicy kreda-paleogen, kontrastujące z ich całkowitym brakiem powyżej tej granicy, wskazują na nagłe wielkie wymieranie na granicy kredy i paleogenu[16]. Jedyną grupą dinozaurów, która przetrwała wymieranie kredowe, są zaliczane do teropodów ptaki[17]. Wśród głównych przyczyn wymierania nie rozpatruje się jednak żadnego potopu, a uderzenie asteroidy, o którym świadczą m.in. badania chemiczne skał[18] i znaleziony na półwyspie Jukatan krater Chicxulub będący śladem po uderzeniu[19]. Poza tym wizerunki starożytnych „smoków” w istocie bazują na przedstawieniach ssaków, węży i krokodyli[20];
  • dowody na ogólnoświatowy potop takie jak, występujące na całym świecie: ogromne złoża węgla, zachowane skamieniałości ryb w łańcuchach górskich i skały zawierające miliardy martwych organizmów[15]. W rzeczywistości formacje reprezentujące osady morskie powszechnie znajdywane są obecnie na terenach lądowych[21], także te powstałe w beztlenowych warunkach głębin morskich[22]. Góry tworzą się następnie w procesie orogenezy, w opisie której uwzględnia się oddziaływania tektoniczne, fałdowanie na skutek sił grawitacyjnych i kompresji horyzontalnej[23]. Osady leżące początkowo na dnie morskim ulegały wypiętrzaniu[24]. Poza tym tak ogromna powódź nie mogła mieć miejsca w rzeczywistości[25].
  • długie, skamieniałe drzewa w osadach nie stanowią dowodu na młodość Ziemi[26].
  • fakt, że osiągnięcie dzisiejszej populacji zajęłoby ok. 5 tys. lat, przy założonym wzroście 0,5% rocznie[15]. Istotnie wszyscy nieafrykanie pochodzą od pojedynczej niewielkiej populacji, która opuściła Afrykę między 70 000 a 95 000 lat temu[27]. Natomiast badania DNA mitochondrialnego, dziedziczonego co do zasady wyłącznie w linii żeńskiej, pozwalają oszacować, że ostatnia kobieta, która przekazała swoje mtDNA wszystkim obecnie żyjącym ludziom (a więc będąca ich ostatnią przodkinią), tak zwana Ewa mitochondrialna, żyła około 200 000 lat temu[28],
  • występowanie jednej rasy ludzkiej, mającej ten sam rodzaj pigmentu[15]. We współczesnej nauce pojęcie ras ludzkich wzbudza kontrowersje, brakuje mu jednoznaczności (niekiedy rozumie się przez nie podgatunki, kiedy indziej populacje), dlatego też odchodzi się od niego[29],
  • brak organów szczątkowych, mających stanowić u organizmów bezużyteczne, szczątkowe relikty ewolucyjnej przeszłości[30][15]. W organizmie ludzkim do narządów szczątkowych zalicza się często wyrostek robaczkowy[31][32], aczkolwiek część badaczy wskazuje na jego udział w procesach immunologicznych[32] (niekiedy pożądany[33], a niekiedy nie, jako że jego usunięcie może zmniejszać ryzyko niektórych chorób, jak choroba Parkinsona[34]). W każdym razie w ciele człowieka występują inne narządy szczątkowe, jak juxtaoral organ[35], mieszki włosowe na większości nie pokrytej gęstymi włosami powierzchni ciała[36], gruczoły łojowe kanału słuchowego[37]. W toku ewolucji małp wąskonosych skróceniu uległa twarzoczaszka i funkcję stracił, stając się narządem szczątkowym, narząd lemieszowo-nosowy. Mimo że nie odgrywa on żadnej istotnej roli, podczas embriogenezy migrują do niego neurony[38]. Ponadto wymienia się tu kręgi ogonowe, ostatnie zęby trzonowe[39]. Narządy szczątkowe mogą też występować niestale, na przykład żebra przednie[40]. Żebro szyjne spotyka się u 0,5-1% populacji[41]. W przypadku cech obecnych przodków, pojawiających się u ich potomków mówi się jednak raczej o atawizmie[42]. W przypadku innych organizmów jako narządy szczątkowe opisywano oczy, zwłaszcza u zwierząt zamieszkujących jaskinie[39], jak i plamki oczne[43], nierozkładające się skrzydła, szczątkową miednicę nieposiadających kończyn węży[39]. Analogicznie mówi się też o białkach o szczątkowej bądź w ogóle utraconej funkcji, np. kryptochromach[44], ale też o licznych w genomie sekwencjach, które utraciły swą funkcję, w tym o pseudogenach[39];
  • słabnięcie pola magnetycznego Ziemi od początku Ziemi do dziś. Na podstawie danych z lat 60. XX w. Th. Barnes wyliczył, że skoro pole magnetyczne było w przeszłości coraz silniejsze, to Ziemia nie może być starsza niż 10 tys. lat, gdyż w przypadku, gdyby w starszej planecie pole magnetyczne byłoby tak silne, że doprowadziło by do jej stopienia. Jednak pracę Barnesa krytykowano za użycie przestarzałego modelu do swoich obliczeń i za selektywny dobór danych z prac źródłowych[45]. Nowsze badania naukowe wykazują, że intensywność ziemskiego pola magnetycznego bardzo mocno zmienia się cyklicznie i że w paleozoiku, a także wielokrotnie w proterozoiku i zwłaszcza w archaiku (dla odcinka czasu 2,5 – 5 mld lat) była ona bardzo wysoka, a w mezozoiku i zwłaszcza wczesnym proterozoiku i na początku paleoarchaiku bardzo niska. Uśredniony trend dla ostatnich 3,5 mld lat pokazuje bardzo powolne zmniejszanie się intensywności pola magnetycznego od dziś w głąb czasu, czyli odwrotnie niż twierdził Barnes[46];
  • Efekty pierścieni polonu nie stanowi ważnego dowodu na młody wiek ziemi[47][48].
 
Pakicetus wykazuje cechy pośrednie między późniejszymi zamieszkującymi oceany waleniami, a ich lądowymi przodkami
  • brak bezspornych form pośrednich potwierdzających ewolucję darwinowską[30]. Ewolucja przebiega stopniowo, dzięki niewielkim zmianom[39]. Wobec tego w zapisie kopalnym powinno się obserwować organizmy obrazujące to stopniowe zachodzenie zmian. Istotnie analiza skamieniałości człowiekowatych pokazuje stopniowe zmiany kształtu i pojemności czaszki, postawy wyprostowanej, budowy dłoni czy stóp[49]. Inny przykład dostarczający licznych form pośrednich stanowi ewolucja waleni. Wyniki badań paleontologicznych, morfologicznych, embriologicznych i molekularnych wskazują na ich przodków ssaki parzystokopytne[50], najbliższego wspólnego przodka dzielą z hipopotamami[51]. W zapisie kopalnym widać wpierw formy przypominające bardziej pierwotne parzystokopytne, jak Indohyus[52], potem zachowujące jeszcze wiele cech lądowych, jak palcochodny Pakicetus o prymitywnej budowie ucha[53], następnie Ambulocetidae prowadzące półwodny tryb życia w lagunach czy estuariach, potrafiące sprawnie zarówno chodzić, jak pływać, oraz zamieszkujące płytkie morza Remingtonocetidae o wydłużonym ciele i bardziej pełnomorskie Protocetidae, jak Rodhocetus o krótkich kończynach i palcach połączonych prawdopodobnie błoną pławną[54]. W końcu Basilosauridae czy Dorudontidae reprezentują już walenie ograniczone wyłącznie do środowiska wodnego[55]. Ogniwami ewolucji ptaków z dinozaurów są Pedopenna, Anchiornis, Aurornis, Eosinopteryks, Ostromia, Serikornis, Caihong[56], Xiaotingia[57], archeopteryks, Sapeornis, Zhongornis[58], Konfuciusornis[59] i Ichtiornis[60]. Z kolei ogniwami od gadów do ssaków są Datheosaurus[61], Dimedrodon[62], Arctops[63], Trinaksodon[64], Morganukodont[65] i Janokonodon[66].
  • zachowanie w skamielinach śladów tkanek miękkich, które w istocie nie jest wcale dowodem na ich niedawne pochodzenie[67];
  • biochemiczne różnice pomiędzy białkami różnych gatunków[15], wynikające z ewolucji białek, w tym ewolucji architektury domen białkowych[68][69];
  • brak wiarygodności ewolucyjnego datowania, wynikającej z ogromnych różnic wieku w datowaniu różnymi metodami[30][15]. Jeszcze przed sformułowaniem teorii Darwina zauważono pewien porządek następujących po sobie skamieniałości w kolejnych warstwach skalnych, umożliwiający podział na konkretne jednostki. Datowanie czasu powstania określonych warstw skalnych umożliwiła fizyka dzięki rozpadowi pierwiastków radioaktywnych[39]. Z kolei datowanie rozejścia się linii ewolucyjnych metodą zegara molekularnego opiera się na założeniu mniej więcej stałego tempa mutacji w danej linii. Ponieważ jednak tempo mutacji różni się w odległych od siebie grupach, metoda ta wymaga kalibracji, dokonywanej zazwyczaj właśnie przez odniesienie się do skamieniałości datowanych metodą radioizotopową[70],
  • brak zaobserwowania wzrostu „przekazywanej” informacji (instrukcji) i nowych użytecznych struktur w przekazywaniu genów[15]. Z powieleniem informacji genetycznej wiąże się poliploidia, odgrywająca ważną rolę w procesach ewolucyjnych[71], a w ewolucji roślin wręcz kluczową[72]. Wedle starych szacunków od 30 do 80% gatunków okrytonasiennych pochodzi od poliploidalnych przodków[73],
  • nagłe pojawienie się w eksplozji kambryjskiej, nowych w pełni ukształtowanych form (typów) życia, tzw. model zmian „z góry w dół”[74]. Przez eksplozję kambryjską rozumie się największą radiację ewolucyjną w dziejach Ziemi. W zapisie kopalnym widać ją jako przejście od ubogich w skamieniałości skał prekambryjskich do bogatych skał kambru zawierających pozostałości większości znanych obecnie planów budowy ciała zwierząt (typów). Pierwsze zmiany względem wcześniejszych niezasobnych w skamieniałości skał obserwowane są w pozostałościach zlodowacenia gaskierskiego sprzed 580 milionów lat, a więc jeszcze z prekambru, z ediakaru, około 40 milionów lat przed czasem „eksplozji”, trwającej następne 20 milionów lat[75], co w geologicznej skali czasu rzeczywiście zdaje się procesem nagłym.
  • brak szczegółowych opisów w darwinistycznej teorii ewolucji powstania podstawowych układów biologicznych lub komórkowych oraz statystyczna niemożliwość ewolucji na poziomie molekularnym[30][15]. Jednakże ewolucję na poziomie molekularnym opisuje nie darwinizm, ale bardziej nowoczesne teorie ewolucji, takie jak teoria neutralna ewolucji molekularnej[39][76]. Pojawiające się zarzuty termodynamicznej niemożliwości ewolucji wynikają głównie z niewłaściwego zastosowania drugiej zasady termodynamiki, postulującej wzrost entropii jako wyznacznik możności zajścia danego procesu – ale wyłącznie w układach zamkniętych. Przykładem układu otwartego, czerpiącego energię pośrednio bądź bezpośrednio ze Słońca, jest każdy organizm żywy, rozwijający się w coraz bardziej złożony i uporządkowany system[77].

Wielki Wybuch i wiek Ziemi

edytuj
 
Mikrofalowe promieniowanie tła jest pozostałością po wczesnych etapach ewolucji Wszechświata, sprzed 13 miliardów lat. Postęp w badaniach pozwolił na sporządzanie coraz dokładniejszych jego map:
1. wyniki badań Penziasa i Wilsona
2. dane zebrane przez sondę COBE
3. mapa wykonana przez sondę WMAP

Kreacjoniści młodoziemscy, w przeciwieństwie do kreacjonistów staroziemskich, na ogół nie akceptują koncepcji Wielkiego Wybuchu. Jednym z krytyków jest doktor fizyki John G. Hartnett[2]. Chrześcijański filozof i apologeta William Lane Craig uważa, że teorię Big Bangu da się pogodzić z biblijnym opisem stworzenia[78]. W książce Lee Strobela Dochodzenie w sprawie Stwórcy Craig, dowodząc swojej tezy, cytuje słowa Roberta Jastrowa – amerykańskiego astronoma będącego agnostykiem[79]:

istotne elementy w astronomicznej i biblijnej relacji o powstaniu świata są takie same; łańcuch wydarzeń prowadzący do człowieka zapoczątkowany został nagle i raptownie, w określonym momencie czasu, w błysku światła i energii – Robert Jastrow

Problemem dla kreacjonistów młodej Ziemi jest jednak mikrofalowe promieniowanie tła. Z tego powodu próbowali podważyć standardowe wyjaśnienie, gdyż wymaga, aby Wszechświat liczył sobie wiele miliardów lat. Pierwszą próbę w roku 1981 podjęli Akridge, Barnes i Slusher[80]. Arthur Eddington, będący kreacjonistą starej Ziemi, w swoich wyjaśnieniach próbował wykorzystać ideę temperatury przestrzeni. Niektórzy kreacjoniści próbowali powiązać pomysł Eddingtona temperatury przestrzeni z tym, co odkryli później Penzias i Wilson[81].

Według Johna Hartnetta rośnie liczba dowodów przemawiających na rzecz poglądu, że mikrofalowe promieniowanie tła nie ma kosmicznego charakteru. Skłania się on ku hipotezom, że promieniowanie ma lokalne źródło. Według niego w kosmicznym promieniowaniu tła powinno istnieć zjawisko grawitacyjnego soczewkowania, ale go nie ma (co nie jest prawdą[82]). Poza tym standardowy inflacyjny model Big Bangu nie jest w stanie wyjaśnić pewnych cech mikrofalowego promieniowania tła. Gdyby tak rzeczywiście było, jego zdaniem wsparcie otrzymałby galaktocentryczny model kreacjonistyczny, w którym nasza galaktyka znajduje się blisko centrum Wszechświata[83]. Jednakże współcześni fizycy uznają kosmiczny charakter mikrofalowego promieniowania tła. Natomiast obserwowaną w nim drobną anizotropię tłumaczą, modyfikując modele kosmologiczne, w szczególności biorąc pod uwagę stanowiące większość tego, co istnieje we Wszechświecie, ciemnej materii i ciemnej energii[84]. Co więcej, istnieją modele pozwalające wyliczyć te anizotropie[85]. Według współczesnych ustaleń wiek Wszechświata wynosi około 13,82 miliardów lat (dane z misji Planck z 2013[86]). Istnieją jednak szacunki podające dokładniejszą liczbę 13,799 ± 0,021 miliardów lat[87].

Ponieważ głównym źródłem naukowego przekonania o wielomiliardowym wieku Ziemi są metody radiodatowania (oparte na tempie rozpadu promieniotwórczych pierwiastków lub izotopów), jakiś czas temu główne organizacje kreacjonistyczne, powołały do życia tzw. RATE project (skrót od: Radioactivity and the Age of The Earth), w ramach którego członkowie grupy starają się opracować modele przyśpieszonego rozpadu promieniotwórczego i znajdować argumenty na rzecz młodej Ziemi. Rezultatem są konferencje, artykuły i książki[88], co zostało jednak podważone[89][90].

Stanowiska wyznań

edytuj

Kościół katolicki

edytuj

Papieska Komisja Biblijna w 1909 roku udzieliła odpowiedzi na 8 pytań dotyczących historycznego i literalnego rozumienia rozdziałów 1–3 Księgi Rodzaju. Ósma odpowiedź stwierdza, że wyraz „dzień” (hebr. jom) użyty w opisie stworzenia może być rozumiany w jego ścisłym sensie jako dzień naturalny albo w sensie jakiegoś etapu lub odcinka czasu. To zaś oznacza, że katolik może, ale nie musi, być kreacjonistą młodej Ziemi. To orzeczenie ma pełną wartość doktrynalną i do dzisiaj jest oficjalnym stanowiskiem Kościoła katolickiego[91].

Świadkowie Jehowy

edytuj

Świadkowie Jehowy, chociaż wierzą, że Bóg stworzył wszystko, ale nie podzielają poglądów kreacjonistów. Twierdzą, że każdy z „sześciu dni stwarzania” (czyli odcinków czasu[92]) nie był literalnym, 24-godzinnym dniem, słowo „dzień” może oznaczać znacznie dłuższy okres. Uważają, że według tekstu biblijnego Ziemia i wszechświat istniały już przed rozpoczęciem „sześciu dni stwarzania”, nawet miliardy lat wcześniej. Twierdzą również, że Biblia nie zaprzecza obserwacjom naukowym, które wskazują, że w obrębie poszczególnych rodzajów organizmów żywych mogą zachodzić różne zmiany. W rezultacie powstały znane dzisiaj gatunki, które w wielu wypadkach znacząco się od siebie różnią[93][94][95][96][97][98][99]. Jednocześnie, organizacja Świadków Jehowy, podaje w wątpliwość teorię ewolucji, opowiadając się za ideą inteligentnego projektu[100][101]. Jeden z założycieli ruchu badaczy pisma świętego, Charles Taze Russell, twierdził, że koncept ewolucji jest sprzeczny z Biblią i podaje w wątpliwość konieczność odkupienia przez zbawiciela[102][103].

Poziom poparcia

edytuj

Brak akceptacji ewolucji jest, w porównaniu do innych krajów Zachodu, bardzo wysoki w Stanach Zjednoczonych – według badania Ipsos krajami z niższym poziomem akceptacji ewolucji są np. Arabia Saudyjska (75%), Turcja (60%), Indonezja (57%), Południowa Afryka (56%) i Brazylia (47%)[104][105]. Według ankiety Gallupa z 2019 roku czterech na dziesięciu Amerykanów uważa, że Bóg stworzył współczesnych ludzi mniej niż 10 tysięcy lat temu. Pogląd ten wyznaje 48% osób ze średnim i niższym wykształceniem i 23% osób z wyższym wykształceniem[106].

Zgodnie z badaniami przeprowadzonymi przez Centrum Badawcze Pew sprzeciw w Stanach Zjednoczonych wobec ewolucji różni się znacząco pomiędzy poszczególnymi grupami religijnymi[107]. Odsetek osób zgadzających się z twierdzeniem, że ewolucja jest najlepszym wyjaśnieniem pochodzenia ludzkiego życia na ziemi jest najwyższy wśród buddystów (81%), hinduistów (80%) i żydów (77%), a najniższy wśród świadków Jehowy (8%), mormonów (22%) i ewangelikalnych protestantów (24%).

W Europie poparcie dla kreacjonizmu jest znacznie niższe niż w Stanach Zjednoczonych – w Unii Europejskiej 25% osób uważa, że człowiek i świat są dziełem Boskim[108]. W Polsce 23% osób uważa, że ludzie i inne żyjące organizmy istniały od początku w obecnej formie. Najwyższy w Europie poziom akceptacji ewolucji (powyżej 80%) odnotowano wśród mieszkańców Islandii, Danii i Szwecji[105].

Wśród naukowców poparcie dla ewolucji ludzi i innych żyjących organizmów wynosi 97%. 2% naukowców twierdzi, że ludzie i inne żyjące organizmy istnieją w obecnej formie od samego początku[109].

Wizerunek

edytuj

Powszechnie stanowiska kreacjonistów uznawane są za „sekciarskie” i nienaukowe, tzn. wyznawane przez mniejszościowe wyznania, głównie protestanckie „nie wierzące w Darwina”, które dosłownie traktują znajdowany w Biblii opis stworzenia świata, a w Ameryce próbujące nawet zastąpić w programach szkolnych nauczanie ewolucjonizmu przez nauczanie kreacjonizmu[110].

Według kreacjonisty Philipa Bella komentarze ewolucjonistów nieprzerwanie dyskredytują lub fałszywie przedstawiają pozycję kreacjonistyczną i wynikają z uprzedzenia do nauk Księgi Rodzaju. Ewolucjoniści często są gotowi odwoływać się do wszelkiego rodzaju argumentów i schematów, których zadaniem ma być wyśmiewanie poglądów osób wierzących w Biblię. Zdaniem Bella, przykładem tego ma być nazywanie kreacjonizmu pseudonauką, kreacjonistów bigoterskimi fundamentalistami, nieukami, fanatykami, a także kłamcami, których celem jest indoktrynacja[111][112]. Znany ewolucjonista Richard Dawkins nazwał kreacjonistów „bandą stukniętych ignorantów”[113].

Od czasów Darwina naturalizm metodologiczny jest fundamentem nauki tak dalece, że każda próba jego podważenia automatycznie piętnowana jest jako anty- i pseudonaukowa[114]. Argumenty kreacjonistyczne w środowisku naukowym są powszechnie uznawane za błędne lub oparte na niezrozumieniu nauk ewolucyjnych i dowodów[115].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b Jodkowski 2005 ↓, s. 244.
  2. ↑ a b Jodkowski 2015 ↓, s. 38.
  3. ↑ a b c d e f Matzke 2010 ↓.
  4. ↑ Neyman ↓.
  5. ↑ a b c Chaberek 2018 ↓, s. 69.
  6. ↑ a b Figas-Skrzypulec 2012 ↓, s. 128.
  7. ↑ Sagan 2010 ↓, s. 19.
  8. ↑ Figas-Skrzypulec 2012 ↓, s. 132.
  9. ↑ Figas-Skrzypulec 2012 ↓, s. 134.
  10. ↑ Figas-Skrzypulec 2012 ↓, s. 140.
  11. ↑ Figas-Skrzypulec 2012 ↓, s. 143.
  12. ↑ Figas-Skrzypulec 2012 ↓, s. 145.
  13. ↑ a b Chaberek 2018 ↓, s. 66.
  14. ↑ Giberson i Yerxa 2002 ↓, s. 67-68.
  15. ↑ a b c d e f g h i Wieland 1994 ↓.
  16. ↑ Nieves Lopez-Martınez i inni, New dinosaur sites correlated with Upper Maastrichtian pelagic deposits in the Spanish Pyrenees: implications for the dinosaur extinction pattern in Europe, „Cretaceous Research”, 22 (1), 2001, s. 41-61 (ang.).
  17. ↑ Alan Feduccia. Birds are dinosaurs: simple answer to a complex problem. „The Auk”. 119 (4), s. 1187–1201, 2002. DOI: 10.1642/0004-8038(2002)119[1187:BADSAT]2.0.CO;2. 
  18. ↑ Jan Smit & Jan Hertogen, An extraterrestrial event at the Cretaceous–Tertiary boundary, „Nature”, 285 (5762), 1980, s. 198-200 (ang.).
  19. ↑ Alan R. Hildebrand i inni, Chicxulub Crater: A possible Cretaceous/Tertiary boundary impact crater on the Yucatán Peninsula, Mexico, „Geology”, 19 (9), 1991, s. 867–871 (ang.).
  20. ↑ Phil Senter, Dinosaurs and pterosaurs in Greek and Roman art and literature? An investigation of young-earth creationist claims [online], palaeo-electronica.org, 2013 [dostęp 2013-10-30] (ang.).
  21. ↑ Jiang Naihuang i inni, The discovery of retene in Precambrian and Lower Paleozoic marine formations, „Chinese Journal of Geochemistry”, 14 (1), 1995, s. 41-51, DOI: 10.1007/BF02840382 (ang.).
  22. ↑ Jingqiang Tan i inni, Shale Gas Potential of the Major Marine Shale Formations in the Upper Yangtze Platform, South China, Part III: Mineralogical, Lithofacial, Petrophysical, and Rock Mechanical Properties, „Energy & Fuels”, 28 (4), 2014, s. 2322-2342 (ang.).
  23. ↑ Maurice Anthony Biot, Theory of folding of stratified viscoelastic media and its implications in tectonics and orogenesis, „Geological Society of America Bulletin”, 72 (11), 1961, s. 1595-1620 (ang.).
  24. ↑ Bert Clark Burchfiel, Gregory A. Davis, Nature and controls of Cordilleran orogenesis, western United States: Extensions of an earlier synthesis, „American Journal of Science”, 275 (A), 1975, s. 363–396 (ang.).
  25. ↑ Lorence’a Collinsa, Yes, Noah's Flood may have happened but not over the whole earth. [online], researchgate.net, wrzesień 2009 [dostęp 2023-11-19] (ang.).
  26. ↑ Howard J. Falcon-Lang, John H. Calder, Sir William Dawson (1820–1899): a very modern paleobotanist, „Atlantic Geoscience”, 41 (2/3), 2005, DOI: 10.4138/181, ISSN 2564-2987 [dostęp 2023-12-08] (ang.).
  27. ↑ Oppenheimer 2013 ↓, s. 100.
  28. ↑ Oppenheimer 2013 ↓, s. 59.
  29. ↑ Adam Hochman, Race: Deflate or Pop?, „Stud Hist Philos Biol Biomed Sci”, 57, 2016, s. 60-8, DOI: 10.1016/j.shpsc.2016.03.003, PMID: 27060241 (ang.).
  30. ↑ a b c d Figas-Skrzypulec 2012 ↓, s. 133.
  31. ↑ C H Knowles, R De Giorgio, Observations on a Vestigial Organ: A Potential Surrogate for Enteric Neuromesenchymal Disease, „Neurogastroenterol Motil”, 20 (4), 2008, 263-8., DOI: 10.1111/j.1365-2982.2008.01090.x, PMID: 18371008 (ang.).
  32. ↑ a b Bryan Killinger, Viviane Labrie, The Appendix in Parkinson's Disease: From Vestigial Remnant to Vital Organ?, „J Parkinsons Dis”, 9 (s2), 2019, S345-S358, DOI: 10.3233/JPD-191703, PMID: 31609697 (ang.).
  33. ↑ I A Kooij i inni, The Immunology of the Vermiform Appendix: A Review of the Literature, „Clin Exp Immunol”, 186 (1), 2016, 1-9., DOI: 10.1111/cei.12821, PMID: 27271818 (ang.).
  34. ↑ Bryan A Killinger i inni, The Vermiform Appendix Impacts the Risk of Developing Parkinson's Disease, „Sci Transl Med”, 10 (465), 2018, eaar5280, DOI: 10.1126/scitranslmed.aar5280, PMID: 30381408 (ang.).
  35. ↑ V Ramos-Vega, I Roa, Juxtaoral Organ: An Anatomical Finding to Be Considered, „Folia Morphol (Warsz)”, 78 (3), 2019, s. 643-646, DOI: 10.5603/FM.a2019.0008, PMID: 30687914 (ang.).
  36. ↑ F J Ebling, Hair, „Journal of Investigative Dermatology”, 67 (1), 1976, s. 98-105, DOI: 10.1111/1523-1747.ep12512509, PMID: 778301 (ang.).
  37. ↑ James Huff, Benzene-induced Cancers: Abridged History and Occupational Health Impact, „International Journal of Occupational and Environmental Health”, 13 (2), 2007, s. 213-21, DOI: 10.1179/oeh.2007.13.2.213, PMID: 17718179 (ang.).
  38. ↑ Timothy D Smith, Jeffrey T Laitman, Kunwar P Bhatnagar, The Shrinking Anthropoid Nose, the Human Vomeronasal Organ, and the Language of Anatomical Reduction, „Anat Rec (Hoboken)”, 297 (11), 2014, s. 2196-204, DOI: 10.1002/ar.23035, PMID: 25312373 (ang.).
  39. ↑ a b c d e f g Futuyma 2008 ↓, s. 49.
  40. ↑ Brett S Talbot i inni, Traumatic Rib Injury: Patterns, Imaging Pitfalls, Complications, and Treatment, „Radiographics”, 37 (2), 2017, s. 628-651, DOI: 10.1148/rg.2017160100, PMID: 28186860 (ang.).
  41. ↑ Brian E. Fliegel, Ritesh G. Menezes, Anatomy, Thorax, Cervical Rib, „StatPearls”, StatPearls Publishing, 2020, PMID: 31082045 (ang.).
  42. ↑ M.F. Ashley-Montagu, The Concept of Atavism, „Science”, 87 (2264), 1938, s. 462-463, DOI: 10.1126/science.87.2264.462, PMID: 17788528 (ang.).
  43. ↑ Yuta Mashimo i inni, A Remarkable New Species of Zoraptera, Zorotypus Asymmetristernum Sp. N., From Kenya (Insecta, Zoraptera, Zorotypidae), „Zootaxa”, 4388 (3), 2018, s. 407-416, DOI: 10.11646/zootaxa.4388.3.6, PMID: 29690444 (ang.).
  44. ↑ Roger J Kutta i inni, Vertebrate Cryptochromes Are Vestigial Flavoproteins, „Scientific Reports”, 12 (7), 2017, s. 44906, DOI: 10.1038/srep44906, PMID: 28317918 (ang.).
  45. ↑ Mellem ↓.
  46. ↑ Schreider A.A. i in., 2015: Evolution of the Virtual Dipole Moment through the Paleoarchean–Phanerozoic. OCEANOLOGY Vol. 55 No. 2: 272-279
  47. ↑ Lorence G. Collins, MYRMEKITE 8 of 46 [online], www.csun.edu, 3 lutego 1997 [dostęp 2023-11-19] (ang.).
  48. ↑ Thomas A Baillieul, Polonium Halos ” Refuted A Critique of “ Radioactive Halos in a Radiochronological and Cosmological Perspective ” by Robert V [online], 2010 (ang.).
  49. ↑ Futuyma 2008 ↓, s. 545.
  50. ↑ Dan Graur & Desmond G. Higgins. Molecular evidence for the inclusion of cetaceans within the order Artiodactyla.. „Molecular Biology and Evolution”. 11, s. 357-64, 1994. (ang.). 
  51. ↑ David M. Irwin, Úlfur Árnason. Cytochrome b gene of marine mammals: Phylogeny and evolution. „Journal of Mammalian Evolution”. 2, s. 37–55, 1994. Springer Link. (ang.). 
  52. ↑ J.G.M. Thewissen, Cooper, Lisa Noelle, Clementz, Mark T., Bajpai, Sunil i inni. Whales originated from aquatic artiodactyls in the Eocene epoch of India. „Nature”. 450 (7173), s. 1190–1194, 2007. DOI: 10.1038/nature06343. PMID: 18097400. Bibcode: 2007Natur.450.1190T. 
  53. ↑   Philip D. Gingerich, D.E. Russell. Pakicetus inachus, a new archaeocete (Mammalia, Cetacea) from the early-middle Eocene Kuldana Formation of Kohat (Pakistan). „Contributions from the Museum of Paleontology”. 25, s. 235–246, 1981. [dostęp 2017-08-28]. 
  54. ↑ J.G.M. Thewissen, Williams, E. M. The Early Radiation of Cetacea (Mammalia): Evolutionary Pattern and Developmental Correlations. „Annual Review of Ecology and Systematics”. 33 (1), s. 73–90, 2002. DOI: 10.1146/annurev.ecolsys.33.020602.095426. 
  55. ↑ J. G. M. Thewissen, E. M. Williams, L. J. Roe, S. T. Hussain. Skeletons of terrestrial cetaceans and the relationship of whales to artiodactyls. „Nature”. 413 (6853), s. 277–281, 2001. DOI: 10.1038/35095005. PMID: 11565023. Bibcode: 2001Natur.413..277T. 
  56. ↑ Ulysse Lefèvre i inni, Feather Evolution in Pennaraptora [online], 12 marca 2020 [dostęp 2023-11-19] (ang.).
  57. ↑ Xing Xu i inni, An Archaeopteryx-like theropod from China and the origin of Avialae, „Nature”, 475 (7357), 2011, s. 465–470, DOI: 10.1038/nature10288, ISSN 1476-4687 [dostęp 2023-11-19] (ang.).
  58. ↑ Dana J. Rashid i inni, From dinosaurs to birds: a tail of evolution, „EvoDevo”, 5 (1), 2014, s. 25, DOI: 10.1186/2041-9139-5-25, ISSN 2041-9139, PMID: 25621146, PMCID: PMC4304130 [dostęp 2023-11-19] (ang.).
  59. ↑ Amanda Falk i inni, On the Preservation of the Beak in Confuciusornis (Aves: Pygostylia), „Diversity”, 11 (11), mdpi.com, 2019, s. 212, DOI: 10.3390/d11110212, ISSN 1424-2818 [dostęp 2023-11-19] (ang.).
  60. ↑ Juan Benito i inni, Forty new specimens of Ichthyornis provide unprecedented insight into the postcranial morphology of crownward stem group birds, „PeerJ”, 10, 2022, e13919, DOI: 10.7717/peerj.13919, ISSN 2167-8359 [dostęp 2023-12-02] (ang.).
  61. ↑ Frederik Spindler, Jocelyn Falconnet, Jörg Fröbisch, Callibrachion and Datheosaurus, two historical and previously mistaken basal caseasaurian synapsids from Europe, „Acta Palaeontologica Polonica”, 61 (3), 2015, s. 597-616, DOI: 10.4202/app.00221.2015 [dostęp 2023-12-02] (ang.).
  62. ↑ G. A Florides i inni, Natural environment and thermal behaviour of Dimetrodon limbatus, „Journal of Thermal Biology”, 26 (1), 2001, s. 15–20, DOI: 10.1016/S0306-4565(00)00019-X, ISSN 0306-4565 [dostęp 2023-12-06] (ang.).
  63. ↑ Christian F. Kammerer, Anatomy and relationships of the South African gorgonopsian Arctops (Therapsida, Theriodontia), Kenneth Angielczyk (red.), „Papers in Palaeontology”, 3 (4), 2017, s. 583–611, DOI: 10.1002/spp2.1094, ISSN 2056-2799 [dostęp 2023-12-02] (ang.).
  64. ↑ Ross Damiani i inni, Earliest evidence of cynodont burrowing, „Proceedings of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences”, 270 (1525), 2003, s. 1747–1751, DOI: 10.1098/rspb.2003.2427, ISSN 0962-8452, PMID: 12965004, PMCID: PMC1691433 [dostęp 2023-12-02] (ang.).
  65. ↑ Kai R.K. Jäger i inni, Occlusion and dental function of Morganucodon and Megazostrodon, „Journal of Vertebrate Paleontology”, 39 (3), 2019, e1635135, DOI: 10.1080/02724634.2019.1635135, ISSN 0272-4634 [dostęp 2023-12-02] (ang.).
  66. ↑ Meng Chen, Zhe-Xi Luo, Gregory P. Wilson, The postcranial skeleton of Yanoconodon allini from the Early Cretaceous of Hebei, China, and its implications for locomotor adaptation in eutriconodontan mammals, „Journal of Vertebrate Paleontology”, 37 (3), 2017, e1315425, DOI: 10.1080/02724634.2017.1315425, ISSN 0272-4634 [dostęp 2023-12-02] (ang.).
  67. ↑ Philip J. Senter, Cells and soft tissues in fossil bone: A review of preservation mechanisms, with corrections of misconceptions, „Palaeontologia Electronica”, 25 (3), researchgate.net, 2022, s. 1–52, DOI: 10.26879/1248, ISSN 1094-8074 [dostęp 2023-11-14] (ang.).
  68. ↑ Kristoffer Forslund, Erik L L Sonnhammer, Evolution of Protein Domain Architectures, „Methods in Molecular Biology”, 856, 2012, s. 187-216, DOI: 10.1007/978-1-61779-585-5_8, PMID: 22399460 (ang.).
  69. ↑ Sofia K Forslund, Mateusz Kaduk, Erik L L Sonnhammer, Evolution of Protein Domain Architectures, „Methods in Molecular Biology”, 1910, 2019, s. 469-504, DOI: 10.1007/978-1-4939-9074-0_15, PMID: 31278674 (ang.).
  70. ↑ Futuyma 2008 ↓, s. 31-33.
  71. ↑ Patrick G Meirmans, Shenglin Liu, Peter H van Tienderen, The Analysis of Polyploid Genetic Data, „J Hered”, 109 (3), 2018, s. 283-296, DOI: 10.1093/jhered/esy006, PMID: 29385510 (ang.).
  72. ↑ Justin Ramsey, Douglas W. Schemske, Neopolyploidy in Flowering Plants, „Annual Review of Ecology and Systematics”, 33, 2002, s. 589-639 (ang.).
  73. ↑ Jane Masterson, Stomatal size in fossil plants: evidence for polyploidy in majority of angiosperms, „Science”, 264 (5157), 1994, 421-424. (ang.).
  74. ↑ Strobel 2009 ↓, s. 310-314.
  75. ↑ Charles R. Marshall, Explaining the Cambrian “explosion” of animals, „Annual Review of Earth and Planetary Sciences”, 34, 2006, s. 355-384 (ang.).
  76. ↑ Motoo Kimura, The Neutral Theory of Molecular Evolution, Cambridge University Press, 1984 (ang.).
  77. ↑ Futuyma 2008 ↓, s. 541.
  78. ↑ Craig 1994 ↓.
  79. ↑ Strobel 2009 ↓, s. 140.
  80. ↑ Jodkowski 2015 ↓, s. 46-47.
  81. ↑ Jodkowski 2015 ↓, s. 49.
  82. ↑ Planck, Planck 2018 results. VIII. Gravitational lensing [online], 20 lipca 2019, s. 1 [dostęp 2020-05-16] (ang.).
  83. ↑ Jodkowski 2015 ↓, s. 52.
  84. ↑ Wayne Hu, Scott Dodelson, Cosmic Microwave Background Anisotropies, „Annual Review of Astronomy and Astrophysics”, 40, 2002, s. 171-216 (ang.).
  85. ↑ Antony Lewis, Anthony Challinor, Anthony Lasenby, Efficient computation of cosmic microwave background anisotropies in closed Friedmann-Robertson-Walker models, „The Astrophysical Journal”, 538 (2), The American Astronomical Society, 2000, s. 473-476 (ang.).
  86. ↑ Planck reveals an almost perfect Universe. European Space Agency, 2013-03-21. [dostęp 2013-03-21]. (ang.).
  87. ↑ Planck Collaboration: Planck 2015 results. XIII. Cosmological parameters. arXiv, 2015-02-05. s. 31. [dostęp 2016-04-23]. (ang.).
  88. ↑ Jodkowski 2012 ↓, s. 220-221.
  89. ↑ Roger C. Wiens, Radiometric Dating [online], asa3.org, 1994 [dostęp 2023-11-17] (ang.).
  90. ↑ Randy'ego Isaaca, Assessing the RATE Project [online], asa3.org, 2007 [dostęp 2023-11-17] (ang.).
  91. ↑ Chaberek 2018 ↓, s. 78.
  92. ↑ Watchtower, Czy wszechświat został stworzony? [online], jw.org.
  93. ↑ * Watchtower, Czy Świadkowie Jehowy są kreacjonistami? [online], jw.org.
  94. ↑ Watchtower, Czy Bóg posłużył się ewolucją, żeby stworzyć różne formy życia? [online], jw.org.
  95. ↑ Watchtower, Prawdziwa historia stwarzania, „Przebudźcie się!”, jw.org, marzec 2014, s. 4–7.
  96. ↑ Watchtower, Nauka a Księga Rodzaju, „Czy życie zostało stworzone?”, jw.org, s. 4–7.
    *
  97. ↑ Watchtower, Jak powstało życie?, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! — interaktywny kurs biblijny [online], jw.org, 2021, s. 26.
  98. ↑ Watchtower, Prowadzenie rozmów na podstawie Pism, jw.org, New York, s. 317–321.
  99. ↑ Watchtower, Wnikliwe poznawanie Pism, t. 2, New York: Watchtower, s. 798–803.
  100. ↑ Was Life Created?. Watch Tower Society. 2010.
  101. ↑ Czy wierzyć w ewolucję? [online], JW.ORG [dostęp 2023-10-23] (pol.).
  102. ↑ Russell, Charles (1 March 1906). "Views From the Watch Tower". Zion's Watch Tower. Watch Tower Society". str. 68–69
  103. ↑ Russell, C. T. (1886). "The Divine Plan of the Ages", str. 172
  104. ↑ Ipsos Global @dvisory: Supreme Being(s), the Afterlife and Evolution [online], Ipsos, 2011 [dostęp 2022-04-03] (ang.).
  105. ↑ a b J.D. Miller, SCIENCE COMMUNICATION: Public Acceptance of Evolution, „Science”, 313 (5788), 2006, s. 765–766, DOI: 10.1126/science.1126746, ISSN 0036-8075 [dostęp 2020-05-30] (ang.).
  106. ↑ 40% of Americans Believe in Creationism [online], Gallup.com, 26 lipca 2019 [dostęp 2020-05-29] (ang.).
  107. ↑ Religious Differences on the Question of Evolution [online], Pew Research Center's Religion & Public Life Project, 4 lutego 2009 [dostęp 2020-05-29] (ang.).
  108. ↑ Ewa Wilk, Współcześni półanalfabeci: wykształceni, ale ignoranci [online], www.polityka.pl, 2015 [dostęp 2020-05-29] (pol.).
  109. ↑ Section 5: Evolution, Climate Change and Other Issues [online], Pew Research Center - U.S. Politics & Policy, 9 lipca 2009 [dostęp 2020-05-29] (ang.).
  110. ↑ Jodkowski 2005 ↓, s. 241.
  111. ↑ Bell 2002 ↓.
  112. ↑ Jodkowski 2012 ↓, s. 207.
  113. ↑ Jodkowski 2012 ↓, s. 205.
  114. ↑ Jodkowski 2012 ↓, s. 218.
  115. ↑ Rennie 2002 ↓.

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kreacjonizm_młodej_Ziemi&oldid=74952137”