Wikipedia

Ochrona przyrody w Polsce

system prawny, formy ochrony oraz działania z zakresu ochrony przyrody realizowane na terenie Polski

Ochrona przyrody w Polsce – system prawny, formy ochrony oraz działania z zakresu ochrony przyrody realizowane na terenie Polski.

Rozmieszczenie parków narodowych (zielone obszary) i niektórych parków krajobrazowych (żółte obszary) na terenie Polski
Żubra uważa się za symbol ochrony przyrody w Polsce

Historia ochrony przyrody w Polsce

edytuj
 
Polowania na bobry ograniczono już w XI wieku
 
Białowieski Park Narodowy jest jednym z najstarszych parków narodowych na świecie

Pierwsze ograniczenia prawne, dziś interpretowane jako przepisy chroniące przyrodę, pojawiły się już na początku istnienia państwa polskiego. Początkowo miały one jednak głównie znaczenie praktyczne – umożliwiały zachowanie na potrzeby królów i innych możnowładców cennych zasobów środowiska przyrodniczego, w tym przede wszystkim grubej zwierzyny łownej. Na przestrzeni wieków następowała ewolucja w kierunku prowadzenia ochrony z pobudek konserwatorskich, estetycznych, historycznych i naukowych.

W XI wieku Bolesław I Chrobry ograniczył polowania na bobry[1]. Najstarszym polskim dokumentem dotyczącym ograniczenia niekontrolowanego wykorzystania zasobów naturalnych jest Statut wiślicki (1347) wprowadzający kary za wyrąb dębów oraz drzew owocowych w cudzych lasach. Za panowania Władysława Jagiełły wprowadzono też ograniczenia w wyrębie i eksporcie drewna cisowego[2] oraz ustanowiono okres ochronny dla zwierzyny łownej trwający od 23 kwietnia do końca żniw[3]. W 1523 roku Zygmunt Stary unormował prawnie ochronę tura, żubra, bobra, sokoła wędrownego i łabędzi, a Stefan Batory w 1578 roku wydał dekret wprowadzający podczas tarła okresy ochronne dla ryb oraz zakazujący stosowania do ich połowu pewnych typów narzędzi, w tym sieci o zbyt drobnych oczkach[3][4].

W Polsce działania mające na celu ochronę przyrody mają długą, wywodzącą się ze średniowiecza tradycję, jednak przemyślane i planowe działania oparte na naukowych podstawach podjęto na szerszą skalę dopiero w XX wieku. Po zakończeniu I wojny światowej, w 1919 roku została powołana Państwowa Tymczasowa Komisja Ochrony Przyrody przy Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Organ ten, w 1926 roku został przekształcony w Państwową Radę Ochrony Przyrody. Na stanowisko przedstawiciela ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego ds. ochrony przyrody został wybrany profesor Władysław Szafer[5][6].

W 1928 roku powstała, z inicjatywy Państwowej Rady Ochrony Przyrody – Liga Ochrony Przyrody[6].

Po zakończeniu I wojny światowej w Polsce było 39 rezerwatów przyrody (1469 ha powierzchni)[potrzebny przypis]. W wyniku działań Państwowej Rady Ochrony Przyrody oraz jej współpracowników w okresie międzywojennym uchwalono pierwszą w Polsce ustawę o ochronie przyrody (1934), utworzono 4500 pomników przyrody i 180 rezerwatów. Do 1939 roku powołano też sześć obszarów chronionych nazywanych parkami narodowymi – Białowieski (1932), Pieniński (1932), Wielkopolski, Babiogórski i Tatrzański oraz Park Narodowy w Czarnohorze w Karpatach Wschodnich. Jednak ze względu na małą powierzchnię i brak odpowiedniej administracji, nie odpowiadały dzisiejszej definicji parku narodowego[5].

W okresie PRL-u problemy ochrony przyrody wyszły poza gabinety specjalistów i dotarły do wszystkich obywateli. Wielki w tym udział miała Liga Ochrony Przyrody wraz ze swym miesięcznikiem „Przyroda Polska”. Wielkim sprzymierzeńcem stały się Lasy Państwowe. Powołano łącznie 23 parki narodowe, ponad 100 parków krajobrazowych oraz znacznie zwiększono liczbę rezerwatów i pomników przyrody[potrzebny przypis].

Cele

edytuj
 
Polityka ochrony przyrody w Polsce dotyczy też zieleni kulturowej

Zgodnie z obowiązującą aktualnie Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody celem ochrony przyrody w Polsce jest[7]:

  • utrzymanie stabilności ekosystemów i trwałości procesów ekologicznych
  • zachowanie różnorodności biologicznej, w tym zapewnienie ciągłości istnienia wszystkich gatunków roślin, zwierząt i grzybów wraz z ich siedliskami
  • ochrona walorów krajobrazowych, zadrzewień oraz zieleni w miastach i wsiach
  • utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych, a także pozostałych zasobów, tworów i składników przyrody
  • zachowanie dziedzictw geologicznego i paleontologicznego
  • kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody poprzez działalność edukacyjną, informacyjną i promocyjną

Do najważniejszych powodów, dla których stosuje się ochronę przyrody, należą[potrzebny przypis]:

  • natury estetycznej (rekreacyjne) – aby podziwiać i móc odpocząć,
  • gospodarcze – aby pozyskiwać surowce i rozwijać gospodarkę,
  • przyrodniczo-naukowe – aby badać gatunki dla młodszych pokoleń; aby tworzyć leki,
  • społeczne – aby odpoczywać,
  • historyczno-naukowe – dla pokoleń.

Podstawy prawne

edytuj

Niektóre akty prawne regulujące ochronę przyrody w Polsce to obecnie lub dawniej[8]:

Część zapisów wyżej wymienionych ustaw i rozporządzeń wynika z podpisanych przez Polskę porozumień międzynarodowych oraz dwóch dyrektyw Unii Europejskiej, definiujących działanie programu Natura 2000[8].

Formy ochrony przyrody w Polsce

edytuj
 
Słowiński Park Narodowy
 
Tatrzański Park Narodowy
 
Cis Henrykowski w Henrykowie Lubańskim

Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku ustanowiła dziesięć form ochrony przyrody. Poza ochroną gatunkową roślin, zwierząt i grzybów są to parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, użytki ekologiczne, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe[7]. Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska prowadzi centralny rejestr form ochrony przyrody[14]. Liczbę i łączną powierzchnie obiektów poszczególnych typów według danych z 2017 roku przedstawia tabela (powierzchnie niektórych obiektów, zwłaszcza obszarów Natura 2000, mogą pokrywać się z innymi obiektami)[15]:

Forma ochrony Liczba obiektów (2023.12.04)[16] Liczba obiektów (2018.11.30)[15] Łączna powierzchnia (ha)(2018.11.30)[15] Liczba obiektów (2016.02.08)[17] Liczba obiektów (1998.31.12)[18]
parki narodowe 23 23 315100 23 22
rezerwaty przyrody 1519 1489 169200 1486 1251
parki krajobrazowe 127 122 2606038 122 119
obszary chronionego krajobrazu 407 386 7100000 396 369
obszary Natura 2000 1003 990 9426142 994 -
użytki ekologiczne 7769 7661 53400 7539 5830
zespoły przyrodniczo-krajobrazowe 275 352 118700 253 138
stanowiska dokumentacyjne 185 189 958 172 107
pomniki przyrody 33540 36232 – 30258 33231

Podstawowym składnikiem systemu ochrony są 23 polskie parki narodowe. W obrębie parków, których łączna powierzchnia zajmuje 3151 km² (bez wód przybrzeżnych Bałtyku), wydzielono na obszarze 712 km² strefy ochrony ścisłej, gdzie nie dochodzi do ingerencji człowieka w działanie ekosystemów[15]. Na pozostałych terenach pracownicy parków i naukowcy wspierają odradzanie się naturalnej przyrody.

 
Suwalski Park Krajobrazowy

Mniejszymi, chociaż równie cennymi obiektami przyrodniczymi są rezerwaty przyrody. Jest ich w Polsce ponad 1515[15].

Innym ważnym składnikiem jest 127 parków krajobrazowych o łącznej powierzchni 26 260 km², a zasadniczą różnicą jest to, że można w nich prowadzić działalność gospodarczą i rolniczą. Z kolei obszary chronionego krajobrazu są łącznikiem w systemie ochrony tak, że stanowi on ciągłość. Chroni się także niewielkie odizolowane obszary (tzw. użytki ekologiczne), mniejsze fragmenty pięknych krajobrazów zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, a także pojedyncze obiekty – pomniki przyrody i stanowiska dokumentacyjne przyrody nieożywionej.

 
Dzięki ochronie populacja łosia w Polsce wzrosła z kilkunastu osobników w 1945 roku do około 7500 osobników obecnie

W 2004 r. rozpoczęto też wprowadzanie w Polsce europejskiej formy ochrony przyrody – obszarów Natura 2000, na których chroni się te elementy przyrody, które są zagrożone w skali Europy. Aktualnie chronią około 25% powierzchni Polski.

Niezmiernie ważnym dopełnieniem w systemie ochrony przyrody jest gatunkowa ochrona zwierząt, grzybów i roślin.

Ważnymi osiągnięciami polskiego systemu ochrony przyrody jest odbudowa krajowych populacji między innymi takich gatunków jak żubr, bóbr europejski, łabędź niemy, sokół wędrowny czy też łoś[19][20][21].

Powierzchnia obszarów prawnie chronionych w końcu 2018 r. wynosiła ponad 10,2 mln ha, co stanowiło 32,6% powierzchni kraju.[22]

Na podstawie artykułu 115 ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku Minister Środowiska wydał rozporządzenie określające wzory tablic informujących o obszarowych formach ochrony przyrody[23].

W Polsce powoli zyskują popularność także prywatne obszary ochrony przyrody.

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Joanna Kostecka, Grzegorz Pączka, Jan Mucha. Bóbr (Castor fiber) w rejonie Rzeszowa i możliwość włączenia młodzieży w obserwację nad jego rozprzestrzenianiem się. „Zeszyty Naukowe”. Zeszyt 6, s. 50, 2005. Południowo-wschodni Oddział Polskiego Towarzystwa Inżynierii Ekologicznej z siedzibą w Rzeszowie Polskie Towarzystwo Gleboznawcze, Oddział w Rzeszowie. 
  2. ↑ Andrzej Grzywacz. Problemy interpretacji postanowień Statutu Warckiego z 1423 roku w zakresie ochrony cisa. „Sylwan”. 3, 2008.  [1]
  3. ↑ a b Piotr Chmielewski. Koncepcje konserwatorskie w ochronie przyrody w Polsce do 1939 roku. „Zeszyty Naukowe – Inżynieria lądowa i wodna w kształtowaniu środowiska”. 4, 2011. 
  4. ↑ Ryszard Słomiński i inni. Analiza DNA tura (Bos primigenius). „Nauka”. 4, 2008. 
  5. ↑ a b Opracowanie „Dzieje ochrony przyrody w Polsce” na stronie Systemu Wymiany Informacji o Różnorodności Biologicznej w Polsce (www.ios.edu.pl), dostęp 11.04.2012. [dostęp 2009-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-04-26)].
  6. ↑ a b Oficjalna strona Ligi Ochrony Przyrody (www.lop.org.pl), dostęp 11.04.2012. [dostęp 2016-10-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-10-11)].
  7. ↑ a b c Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 18 maja 2021 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o ochronie przyrody (Dz.U. z 2022 r. poz. 916)
  8. ↑ a b Ochrona przyrody w Polsce – najważniejsze akty prawne (www.ochronaprzyrody.wuw.pl). Dostęp 10.04.2012
  9. ↑ Tekst ustawy: Dz.U. z 1934 r. nr 31, poz. 274
  10. ↑ Tekst ustawy: Dz.U. z 1947 r. nr 52, poz. 274
  11. ↑ Tekst ustawy: Dz.U. z 1949 r. nr 25, poz. 180
  12. ↑ Tekst ustawy: Dz.U. z 1991 r. nr 114, poz. 492
  13. ↑ Tekst ustawy: Dz.U. z 2001 r. nr 97, poz. 1051
  14. ↑ O systemie [online], Centralny rejestr form ochrony przyrody [dostęp 2023-11-11].
  15. ↑ a b c d e Dariusz Bochenek i inni, Ochrona środowiska 2018, Katarzyna Medolińska, Michał Moskalewicz, Halina Sztrantowicz, Wiesława Domańska, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Przestrzennych i Środowiska, 30 listopada 2018, s. 107-118, ISSN 0867-3217 (pol. • ang.).
  16. ↑ Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody [online].
  17. ↑ formy ochrony przyrody na stronie Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska. [dostęp 2016-04-15].
  18. ↑ Olaczek, R. (2000) Realizacja ochrony przyrody w Polsce [w:] Liga Ochrony Przyrody: Ochrona przyrody i środowiska w Polsce oraz udział w niej organizacji społecznych, Warszawa
  19. ↑ http://www.mos.gov.pl/g2/big/2011_12/444005e17f779c0cabb12bfe3296fcc3.pdf Mirosław Ratkiewicz i inni: Strategia ochrony i gospodarowania populacją łosia w Polsce. Białystok, 2011. Dostęp 2012.04
  20. ↑ Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red.): Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Tom 6. Ministerstwo Środowiska, 2004. ISBN 83-86564-43-1.
  21. ↑ Gromadzki M. (red.): Ptaki. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Tom 7. Ministerstwo Środowiska, 2004. ISBN 83-86564-43-1.
  22. ↑ Joanna Bies i inni, Ochrona środowiska 2019, Robert Chmielewski, Beata Lipińska, Halina Sztrantowicz, Wiesława Domańska, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Przestrzennych i Środowiska, 29 listopada 2020, s. 111-125, ISSN 0867-3217 (pol. • ang.).
  23. ↑ Dz.U. z 2004 r. nr 268, poz. 2665

Bibliografia

edytuj
  • Krzysztof (prawnik) Gruszecki: Ustawa o ochronie przyrody : komentarz. Kraków: "Zakamycze", 2005. ISBN 83-7444-049-X.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ochrona_przyrody_w_Polsce&oldid=73143058”