Płochacz halny

Płochacz halny
	Prunella collaris
	(Scopoli, 1769)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	wróblowe
Podrząd	śpiewające
Rodzina	płochacze
Rodzaj	Prunella
Gatunek	płochacz halny
Synonimy
	Sturnus collaris Scopoli, 1769;
	Sturnus collaris Scopoli, 1769;
Podgatunki
	P. c. collaris (Scopoli, 1769); P. c. subalpina (C. L. Brehm, 1831); P. c. montana (Hablizl, 1783); P. c. rufilata (Severtsov, 1879); P. c. whymperi (E. C. S. Baker, 1915); P. c. nipalensis (Blyth, 1843); P. c. tibetana (Bianchi, 1905); P. c. erythropygia (Swinhoe, 1870); P. c. fennelli Deignan, 1964;
	P. c. collaris (Scopoli, 1769); P. c. subalpina (C. L. Brehm, 1831); P. c. montana (Hablizl, 1783); P. c. rufilata (Severtsov, 1879); P. c. whymperi (E. C. S. Baker, 1915); P. c. nipalensis (Blyth, 1843); P. c. tibetana (Bianchi, 1905); P. c. erythropygia (Swinhoe, 1870); P. c. fennelli Deignan, 1964;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Zasięg występowania
	; w sezonie lęgowym występuje przez cały rok zimowiska
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Płochacz halny^[4] (Prunella collaris) – gatunek małego, przeważnie osiadłego ptaka z rodziny płochaczy (Prunellidae).

Występowanie

Zamieszkuje wysokie góry południowej i środkowej Europy, północno-zachodniej Afryki i Azji aż po Japonię i Tajwan. W sezonie lęgowym spotykany zwykle w przedziale wysokości 1800–5000 m n.p.m.^[3] Zasadniczo osiadły, zimą przemieszcza się jedynie w niższe partie gór i koczuje na niedalekie odległości. Preferowany biotop wyznacza jednocześnie nieciągły obszar występowania tego gatunku.

W Polsce skrajnie nieliczny ptak lęgowy (w latach 2013–2015 jego liczebność szacowano na 200–800 par lęgowych^[5]). Jeden z najbardziej wysokogórskich gatunków krajowej awifauny. Występuje punktowo w Karpatach i Sudetach. Najliczniejsza populacja znajduje się w Tatrzańskim Parku Narodowym^[6] na wysokości od 1200 do 2250 m n.p.m. – zwłaszcza w Dolinie Pięciu Stawów Polskich, ponadto w Dolinie Gąsienicowej i kotle Morskiego Oka. Mniej liczne stanowisko znajduje się na Babiej Górze, gdzie około 10 par lęgowych wyprowadza młode. Kilka do kilkunastu par gniazduje w Karkonoszach i prawdopodobnie w Bieszczadach, gdzie obserwuje się go w okresie lęgowym (brak dowodów na wyprowadzanie tam lęgów). Wyjątkowo parę razy widziano go wiosną i zimą poza miejscami lęgowymi pod Łodzią i na Kielecczyźnie^[7]. Polskie płochacze są najbardziej na północ wysuniętą populacją tego gatunku w Europie.

Systematyka

Wyróżniono dziewięć podgatunków P. collaris^[2]^[8]:

P. collaris collaris – południowo-zachodnia Europa do Słowenii i Karpat oraz północno-zachodnia Afryka.
P. collaris subalpina – Chorwacja do Bułgarii i Grecji, Kreta i południowo-zachodnia Turcja.
P. collaris montana – północna i wschodnia Turcja do Kaukazu i Iranu.
P. collaris rufilata – północno-wschodni Afganistan i północny Pakistan przez góry centralnej Azji do zachodnich Chin.
P. collaris whymperi – zachodnie Himalaje.
P. collaris nipalensis – środkowe i wschodnie Himalaje do południowo-środkowych Chin i północnej Mjanmy.
P. collaris tibetana – wschodni Tybet.
P. collaris erythropygia – wschodni Kazachstan i południowo-środkowa Syberia do północno-wschodniej Syberii, Japonia, Korea i północno-wschodnie Chiny.
P. collaris fennelli – Tajwan.

Charakterystyka

Płochacze halne są ptakami osiadłymi, schodzącymi zimą w niższe partie gór

Cechy gatunku

Tonacja ubarwienia szara i brązowa z dużymi, trójkątnymi, brązowymi plamami na grzbiecie, które układają się w paski. Pierś i boki ciała w kolorze jaśniejszym – rdzawoczerwonym, ogon i skrzydła ciemnobrązowe, a nad okiem jaśniejsza brew. Głowa popielata, gardło białawe w czarne plamki. Na podgardlu widnieje biała plama upstrzona małymi plamkami ułożonymi w rzędy. Spód ciała z rdzawymi plamami na bokach. Na skrzydłach duże pokrywy tworzą ciemne plamy z białymi podkreśleniami. Spiczasty dziób jest żółtawy (w tym różni się od grubego i szarego dzioba wróbla). Obie płci mają identyczne ubarwienie, samiec może jedynie mieć nieznacznie intensywniejsze barwy. Młode ptaki mają szare ubarwienie, niepaskowane podgardle, a pozostałe części spodu ciała są płowożółte, z gęsto ułożonymi, brązowymi paskami.

Ptak wielkości skowronka, mniejszy od szpaka, ale większy od pokrzywnicy.

Nie jest płochliwy, więc człowiek może podejść do niego na odległość paru kroków. Częściej widywany przez turystów w pobliżu schronisk jesienią i zimą, choć nierzadko mylony z wróblem (jest od niego większy, ma bardziej skontrastowane ubarwienie). W okresie lęgowym jest trudny do obserwacji, gdyż przebywa w niedostępnych miejscach.

Głos

Przypomina śpiew skowronka – prosta kilkusylabowa melodia z gwizdami. Gdy samiec śpiewa, siedzi zwykle na ziemi. Trele wykonuje czasem też w locie.

Wymiary średnie

długość ciała: ok. 17 cm^[9]
rozpiętość skrzydeł: 30 cm
masa ciała: 35–40 g

Biotop

Płochacze na górze Haku w Japonii

Jest to typowy ptak górski żyjący na otwartych przestrzeniach. Zasiedla wysokogórskie łąki, hale z grupami skał, usypiskami, blokami skalnymi, gołoborzami i piargami ponad granicą lasu – w piętrze hal i kosodrzewiny. Po obfitych opadach śniegu płochacze zlatują do niżej położonych terenów i tam, w niższych partiach gór, gdzie jest cieplej i więcej pokarmu, zimują. Miejsca te nie znajdują się jednak zbyt daleko od gniazdowisk.

Okres lęgowy

Na lęgowiska wraca w kwietniu. Okres lęgowy rozciąga się w czasie od maja do lipca.

Toki

Na obszarach o małym zagęszczeniu osobniczym tworzy pary monogamiczne, ale gdy płochaczy na danym terenie jest więcej, dobieranie w pary ma bardziej złożony przebieg. Również system rodzicielstwa jest osobliwy dla ptaków. Gdy istnieje ku temu sposobność, potomstwa nie wyprowadza dwoje partnerów, ale grupy płochaczy złożone z 3–4 samców i 3–4 samic. Zwykle wśród samców dominuje najstarszy osobnik i to on ma pierwszeństwo w kopulowaniu ze wszystkimi samicami. Pozostałe samce też mają jednak czasem szansę na ojcostwo, przynajmniej części piskląt. Poza tym to samice starają się o względy dominującego partnera. Taki układ skutkuje tym, że każda samica ma wprawdzie tylko swoje jaja w gnieździe, ale wśród nich wyklują się młode mające różnych ojców. W trakcie wychowywania młodych każdy samiec pomaga wszystkim samicom z grupy, ale najczęściej tej, z którą spółkował przed złożeniem jaj.

Polska populacja płochaczy jest najbardziej wysuniętą na północ w Europie

W okresie lęgowym jądra samców stanowią 8% masy ciała i mają średnicę kilkunastu milimetrów. Obliczono także, że w trakcie lęgów samce kopulują około 1000 razy.

Gniazdo

Jajo podgatunku P. c. collaris

W wysoko położonej szczelinie skały, pod kamieniami rozrzuconymi na zboczach lub krzewem na ziemi, rzadziej pod głazami na wysoko położonych łąkach, z góry zawsze dobrze osłonięte. Konstrukcja jest bardzo słabo spleciona tak, że często rozpada się po wyjęciu ze szczeliny. Zewnętrzną część budują suche źdźbła traw, korzonki i środkowa warstwa z mchu. Wyścielenie złożone jest z suchej trawy, korzonków, piór i włosia. Jest trudne do znalezienia w terenie. Często spotykano je w wysokich fundamentach górskich domów wypoczynkowych.

Jaja

Lęgi rozłożone od połowy maja do połowy lipca. Niektóre pary wyprowadzają dwa lęgi w roku. Samica zachęca samca do kopulacji, odsłaniając krwistoczerwoną kloakę. W zniesieniu 4–5 niebieskawozielonych jaj^[9], bez plamek, o średnich wymiarach 23×16 mm.

Wysiadywanie

Od złożenia ostatniego jaja trwa ok. 15 dni^[9]. Robią to oboje rodzice. Po wykluciu potomstwa początkowo karmią je pokarmem przetrawionym w wolu, potem przynoszą mu owady oraz inne małe bezkręgowce. Płochacze halne wydają na świat i wychowują młode w grupach. Pokarm przynosi samica, lub jeden lub więcej samców. Pisklęta przebywają w gnieździe przez okres 14–16 dni. Po opuszczeniu lęgowiska rodzice nadal przynoszą młodym jedzenie, wtedy są to już nasiona traw i innych roślin. Gdy mija okres lęgowy, płochacze tworzą małe grupki złożone z kilkunastu osobników.

Pożywienie

Płochacze żerują zwykle na ziemi

Drobne owady (często mrówki), pająki, ślimaki, dżdżownice oraz dużo rzadziej nasiona krzewów i chwastów oraz jagody. Zimą w diecie częściej pojawiają się nasiona drzew iglastych. Gdy brakuje pokarmu naturalnego, wtedy szuka ludzkich odpadków, jak i korzysta z dokarmiania.

Żeruje przeważnie na ziemi i stromych skałach, gdzie skacze lub podbiega za pokarmem. Czasem żywi się na dachach budynków i płatach śniegu. Potrafi owady chwytać w locie, w trakcie podlatywania z ziemi. Po nadejściu zimy płochacze gromadzą się blisko górskich schronisk, gdzie wyszukują pożywienia na wysypiskach odpadów.

Status i ochrona

IUCN uznaje płochacza halnego za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1988 roku. Liczebność światowej populacji, obliczona w oparciu o szacunki organizacji BirdLife International dla Europy z 2015 roku, mieści się w przedziale 1–3 miliony dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za stabilny^[3].

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową^[10]. W Polskiej Czerwonej Księdze uznany został za gatunek bliski zagrożenia (NT, Near Threatened), podobnie na nowszej Czerwonej liście ptaków Polski^[11]. Niezbędna ochrona terenów gniazdowych.

Zobacz też

ptaki Polski

Przypisy

↑ Prunella collaris, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ ^a ^b Alpine Accentor (Prunella collaris). IBC: The Internet Bird Collection. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-25)]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c Prunella collaris, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ Systematyka i nazwa polska za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Prunellidae Richmond, 1908 (1840) - płochacze - Accentors (wersja: 2019-05-02). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2020-06-25].
↑ Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.
↑ Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP "pro Natura", 2003, s. 577. ISBN 83-919626-1-X.
↑ Marcin Karetta: Atlas ptaków. Pascal, 2010. ISBN 978-83-7513-655-5.
↑ Frank Gill, David Donsker (red.): Waxbills, parrotfinches, munias, whydahs, Olive Warbler, accentors, pipits. IOC World Bird List: Version 9.2. [dostęp 2019-11-25]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c Frieder Sauer: Ptaki lądowe. Świat Książki, seria: Leksykon przyrodniczy. ISBN 83-7129-193-0.
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
↑ Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.

Bibliografia

Andrzej G. Kruszewicz: Ptaki Polski. Encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Multico, 2007, s. 203. ISBN 978-83-7073-474-9.
Karel Štastný: Ptaki śpiewające. Warszawa: Polska Oficyna Wydawnicza "BGW", 1993. ISBN 83-70663-80-X.
Klaus Richarz: Ptaki – Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.

Linki zewnętrzne

Zdjęcia i materiały multimedialne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
Prunella collaris (Płochacz halny). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 8: Ptaki (część II). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 296–299. ISBN 83-86564-43-1.

[itis-1] Prunella collaris, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[ibc-2] Alpine Accentor (Prunella collaris). IBC: The Internet Bird Collection. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-25)]. (ang.).

[iucn-3] Prunella collaris, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[mk-4] Systematyka i nazwa polska za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Prunellidae Richmond, 1908 (1840) - płochacze - Accentors (wersja: 2019-05-02). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2020-06-25].

[biuletyn2019-5] Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.

[Tomiałojć2003-s577-6] Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP "pro Natura", 2003, s. 577. ISBN 83-919626-1-X.

[Karetta2010-7] Marcin Karetta: Atlas ptaków. Pascal, 2010. ISBN 978-83-7513-655-5.

[ioc-8] Frank Gill, David Donsker (red.): Waxbills, parrotfinches, munias, whydahs, Olive Warbler, accentors, pipits. IOC World Bird List: Version 9.2. [dostęp 2019-11-25]. (ang.).

[Ptaki_lądowe-9] Frieder Sauer: Ptaki lądowe. Świat Książki, seria: Leksykon przyrodniczy. ISBN 83-7129-193-0.

[Rozporządzenie_Ministra_Środowiska-10] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

[clpp-11] Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.

[4]

[1]

[2]

[3]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]