Różkowiec lipowy

Różkowiec lipowy, rożkowiec lipowy, szpeciel lipowy (Eriophyes tiliae) – gatunek roztocza z nadrodziny szpecieli. Żeruje na liściach lip, powodując powstawanie rożkowatych galasów.

Różkowiec lipowy

Eriophyes tiliae
(H.A. Pagenstecher, 1857)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	stawonogi
Podtyp	szczękoczułkowce
Gromada	pajęczaki
Podgromada	roztocze
Rząd	Trombidiformes
Podrząd	Prostigmata
Infrarząd	Eupodina
Nadrodzina	szpeciele
Rodzina	szpecielowate
Rodzaj	Eriophyes
Gatunek	różkowiec lipowy
Synonimy
Eriophyes tiliaetomentosae Nalepa, 1918 Eriophyes tiliae var tiliaetomentosae Nalepa, 1918 Eriophyes rudis Nalepa, 1918 Eriophyes tiliae rudis Nalepa, 1918 Eriophyes lateannulata Schulze 1918 Phytoptus tiliae H.A. Pagenstecher, 1857

Taksonomia

Gatunek ten po raz pierwszy opisany został w 1857 roku przez Alexandra Pagenstechera, natomiast w rodzaju Eriophyes umieścił go w 1890 Alfred Nalepa. W latach 1892–1920 Nalepa wyróżnił kilka podgatunków tego różkowca: E. t. typicus, E. t. tomentosae, E. t. tiliaceus, E. t. nervalis, E. t. liosoma, E. t. exilis oraz odmianę E. t. var rudis. W swej klasyfikacji oparł się jednak na objawach wywoływanych przez żerowanie roztoczy, a ponadto, co jako pierwszy wskazał w 1969 roku Hartford Hammond Keifer, nie rozróżniał on samic letnich (protogynnne) i jesienno-zimowych (deutogynne), często przypisując je do odrębnych taksonów. Uporządkowania wiedzy o żerujących na lipach przedstawicielach Eriophyes dokonali w 2013 roku Grażyna Soika i Marcin Kozak, wyróżniając wśród nich trzy gatunki: E. tiliae, E. exilis i E. nervallis, zaś resztę nazw umieszczając wśród ich synonimów.

Opis

Roztocz ten ma robakowatego kształtu ciało, u samców i letnich samic ubarwione mlecznobiało, a u samic jesienno-zimowych bursztynowo. Wymiary ciała wynoszą 180–212 μm długości i 54–58 μm szerokości u samców, 160–290 μm długości i 54–64 μm szerokości u samic letnich, 155–238 μm długości i 41–64 μm szerokości u samic jesienno-zimowych oraz 113–150 μm długości i 37–43 szerokości u nimf. Gnatosoma skierowana jest skośnie ku dołowi. Półokrągłego kształtu tarczka prodorsalna ma wzór złożony z: linii środkowej w tylnej połowie pola środkowego, nieporozrywanych, od przedniej krawędzi falistych i ku tylnej krawędzi rozbieżnych linii dośrodkowych (admedialnych), prawie równoległych do nich linii przyśrodkowych (submedialnych) w przedniej połowie tarczki oraz pary V-kształtnie umieszczonych linii w pobliżu tylnego jej brzegu. Liczba guzków skapularnych na tylnej krawędzi tarczki prodorsalnej wynosi 15–20 u samców, 16–18 u samic letnich, 10–16 u samic zimowych oraz 13–15 u nimf. Szczecinki skapularnych na tylnej krawędzi tarczki prodorsalnej są skierowane ku przodowi, a ich liczba wynosi 15 u samców, 18–24 u samic letnich, 16–23 u samic zimowych oraz 17–18 u nimf. Wymiary genitaliów wynoszą u samic letnich 12–15 μm długości i 21–24 μm szerokości, a u samic jesienno-zimowych 11–13 μm długości, 18–22 μm szerokości. Szerokość epiandrium samca wynosi od 18 do 20 μm. Liczba pierścieni opistosomy jest podobna patrząc od strony grzbietowej i brzusznej, a wynosi 60–69 u samców, 70–80 u samic letnich, 64–70 u samic jesienno-zimowych i 50–59 u nimf. Samice jesienno-zimowe od letnich wyróżniają się dużymi, wyraźnymi, niemal okrągłymi mikroguzkami na grzbietowych pierścieniach opistosomy, z wyjątkiem pięciu ostatnich, które są gładkie oraz czterema mikroguzkwoanymi pierścieniami w rejonie biodrowo-genitalnym. U samic letnich guzki na pierścieniach grzbietowych opsitosomy są owalne i w formie drobnej obecne również na pięciu ostatnich pierścieniach, a w rejonie biodrowo-genitalnym liczba mikroguzkowanych pierścieni wynosi od 5 do 6.

Samice E. tiliae odróżnić można od E. nervalis po tarczce prodorsalnej o wypukłej krawędzi tylnej i stożkowatych guzkach skapularnych oraz po czteropromienistych empodiach. Z kolei od tych E. exilis różnią się m.in. półokrągłym kształtem tarczki prodoesalnej i rozwidloną na przedzie apodemą prosternalną.

Biologia i ekologia

Roślinami żywicielskimi tego szpeciela są różne gatunki lip. Odnotowano go np. na lipie drobnolistnej, szerokolistnej, srebrzystej, amerykańskiej i kaukaskiej. Żerując indukuje on powstawanie na górnej powierzchni liścia galasów w formie rożków (łac. erinae), zwykle o czerwonawym zabarwieniu, ale ich barwa wahać się może od zielonkawożółtej po różową i czerwoną. W przypadku lipy drobnolistnej forma galasów jest stożkowata, a ich wysokość dochodzi do 5 mm (choć inne źródło podaje około 15 mm), natomiast galasy powstałe na lipie szerokolistnej i amerykańskiej mają od 5 do 12 mm i kształt ukośny lub zakrzywiony z wierzchołkiem spiczastym bądź zaokrąglonym. Roztocz ten preferuje liście w dolnej części korony drzew. Żerując pozbawia roślinę części produktów asymilacyjnych, a w przypadku silnego porażenia liścia prowadzi do jego opadnięcia.

W ciągu roku powstaje kilka pokoleń. Już w lipcu samice wgryzają się w nowo powstające pąki i zimują pozostając do wiosny. Zwalczać można wiosną, gdy wychodzą na liście.