Wikipedia

Sandomierz

miasto i gmina w województwie świętokrzyskim

Sandomierz – miasto w województwie świętokrzyskim, w powiecie sandomierskim, położone nad Wisłą, na siedmiu wzgórzach (stąd nazywane czasem „małym Rzymem”). Sandomierz jest usytuowany na Nizinie Nadwiślańskiej i rozciąga się od Wyżyny Sandomierskiej po Równinę Tarnobrzeską. Większość zabudowy wraz z historycznym centrum, uznanym w 2017 za pomnik historii, położona jest na lewym brzegu Wisły, a przemysłowa część, zwana Nadbrzeziem, leży przy prawym brzegu, w Kotlinie Sandomierskiej, granicząc z Tarnobrzegiem.

Sandomierz
miasto i gmina
Ilustracja
Ratusz w Sandomierzu
Herb Flaga
Herb Flaga
Dewiza: Sandomierz – Królewskie Miasto
Państwo

 Polska

Województwo

 świętokrzyskie

Powiat

sandomierski

Prawa miejskie

przed 1227

Burmistrz

Paweł Niedźwiedź

Powierzchnia

28,69[1] km²

Wysokość

ok. 200 m n.p.m.

Populacja (2022)
• liczba ludności
• gęstość


21 586[2]
752,4 os./km²

Strefa numeracyjna

15

Kod pocztowy

27-600

Tablice rejestracyjne

TSA

Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po prawej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Sandomierz”
Położenie na mapie województwa świętokrzyskiego
Mapa konturowa województwa świętokrzyskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Sandomierz”
Położenie na mapie powiatu sandomierskiego
Mapa konturowa powiatu sandomierskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Sandomierz”
Ziemia50°40′56″N 21°44′56″E/50,682222 21,748889
TERC (TERYT)

2609011

SIMC

0980926

Urząd miejski
pl. Poniatowskiego 3
27-600 Sandomierz
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Wiadomości w Wikinews
Cytaty w Wikicytatach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP
Widok z Bramy Opatowskiej 1940
Widok z ratusza 1940

Przez miasto przebiegają szlaki turystyczne: cysterski, św. Jakuba, Via Jagiellonica, Architektury Drewnianej oraz Wschodni Szlak Rowerowy Green Velo[3].

Historycznie położony jest w Małopolsce, główne miasto dawnej ziemi sandomierskiej, następnie województwa sandomierskiego. Miasto królewskie w powiecie sandomierskim województwa sandomierskiego w drugiej połowie XVI wieku[4]. W czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów w Sandomierzu mieściła się kasa szafarzy podatków dla Małopolski[5]. Sandomierz uzyskał prawo składu w 1286 roku[6].

Toponimia

edytuj

Jest kilka teorii na temat pochodzenia nazwy miasta. Najbardziej prawdopodobna teoria głosi jednak, że nazwa miasta pochodzi od staropolskiego imienia Sędomir, rozpowszechnionego w całej Słowiańszczyźnie (por. czes., rus. i serbsko-chor. Sudomir)[7].

Miejscowość jako jedną z głównych siedzib Królestwa polskiego w zlatynizowanej staropolskiej formie Sandomir we fragmencie „Bolezlavus vero (...) in Wratislaw et Cracovia et in Sandomir sedes regni principales” notuje Gall Anonim w Kronice polskiej spisanej w latach 1112–1116[8].

Historia

edytuj
Ta sekcja od 2024-10 wymaga zweryfikowania podanych informacji: brak źródeł potwierdzających część z tych faktów i dat.
Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych.
Część lub nawet wszystkie informacje w sekcji mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.
 
Sandomierz na sztychu z dzieła Georga Brauna i Franza Hogenberga z 1617 roku
 
Portret Władysława Jagiełły z XVI w., odnaleziony obraz znajduje się w sandomierskim Muzeum Diecezjalnym[9]
 
Józef Szermentowski, Widok Sandomierza od strony Wisły, olej 1855 r.
 
Stare miasto z lotu ptaka

Ślady pierwszego osadnictwa na tych terenach, znalezione w wykopaliskach archeologicznych, pochodzą z neolitu. Osada – w X w. na terenie wzgórza zamkowego, od XI wieku gród, siedziba książęca oraz miasto wojewódzkie. Odkryte podczas prac archeologicznych naczynia ceramiczne z XI wieku charakteryzują się podobieństwem do technik i wzorów wyrobów z Wielkopolski. W przeciwieństwie do ceramiki odkopanej w oddalonym o 17 km Zawichoście stylem odpowiadającym technikom ruskim, wareskim[a][10].

Obok zbudowanego później Domu Długosza powstał w sąsiedztwie drugi gród, który dał początek miastu. Dzięki położeniu nad Wisłą, w miejscu przeprawy szlaku handlowego z Europy Zachodniej na Ruś, Sandomierz szybko zyskiwał na znaczeniu.

Boleslaus vero, in Wratislaw, et in Cracovia, et in Sandomir, sedes regni principales obtinuat.

Gall Anonim, Kronika polska, II, 7–8.

W czasach Bolesława Chrobrego miasto pełniło ważną rolę. W średniowiecznej Polsce obok Wrocławia oraz Krakowa zaliczone zostało przez Galla Anonima do trzech głównych siedzib Królestwa Polskiego[11].

W okresie rozbicia dzielnicowego był stolicą Księstwa sandomierskiego, a przez około 700 lat również miastem wojewódzkim (pierwszy wojewoda Pakosław, ur. 1182, zm. 1203). Pierwszym władcą (w okresie od 1146 do 1166) był Henryk Sandomierski, syn Bolesława Krzywoustego. Pierwsza inicjatywa lokacyjna na prawie niemieckim dotycząca Sandomierza miała miejsce przed 1243 rokiem[12]. Miasto zostało zdobyte przez Tatarów w 1241 roku oraz w 1259 (za czasów Piotra z Krępy, o czym wspominają Pieśni Sandomierzanina)[13]. Za namową Wasylka Romanowicza w 1260 miasto poddało się Tatarom Burundaja. Po zniszczeniach w czasie najazdów tatarskich, ponownie lokowane w 1286 przez Leszka Czarnego.

Od końca XIV w. do rozbiorów Sandomierz był miejscem sądów szlacheckich pierwszej instancji: ziemskiego i grodzkiego[14].

Ponownie handel odegrał ważną rolę w rozwoju miasta w XV wieku (Sandomierz leżał na trasie drogi wiślanej związanej z handlem zbożem). XV – XVII wiek był okresem częstych pobytów dworu i króla w Sandomierzu i zjazdów szlacheckich. Od 1437 roku do 1441 roku w Sandomierzu przebywała cesarzowa Barbara Cylejska, wdowa po cesarzu Zygmuncie Luksemburczyku, wygnana z Węgier przez swojego zięcia Albrechta II Habsburga[15]. Bywał w nim m.in. król Zygmunt II August, zapraszany przez starostę sandomierskiego i hetmana wielkiego koronnego Jana Amora Tarnowskiego[16].

W 1570 r. miał miejsce zjazd reprezentantów działających w Polsce nurtów reformacji, w wyniku którego doszło do podpisania tzw. zgody sandomierskiej – porozumienia w obronie przed kontrreformacją. Okres wojen szwedzkich to ponowny upadek miasta spowodowany zniszczeniami.

W 1613 r. otwarto Kolegium Jezuickie w Sandomierzu. W 1623 r. Jakub Bobola (zm. 1636) – podczaszy sandomierski, prawdopodobnie stryjeczny brat św. Andrzeja Boboli, założył przy kolegium konwikt dla 12 młodych, należących do zubożałych rodzin, szlachciców i zapisał na ten cel 15 500 złp. na dobrach swych Wilczyce. W 1635 przeznaczył na pomieszczenie konwiktorów swą kamienicę, stojącą do dziś dnia na sandomierskim Rynku. Ta „Fundatio Boboliana” z 27 lipca 1623 roku przetrwała do kasaty zakonu jezuitów.

W 1865 roku po zdaniu egzaminu kwalifikacyjnego, Karolina Kraczkiewicz została pierwszą świecką nauczycielką w Sandomierzu.

W okresie zaborów Sandomierz stał się miastem pogranicznym między Królestwem Polskim a Galicją i stracił znaczenie administracyjne, a także gospodarcze. Dodatkowo został dość poważnie zniszczony przez I wojnę światową. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę miasto wyrwało się ze stagnacji i zaczęło się prężnie rozwijać. Według planów Eugeniusza Kwiatkowskiego z 1935 roku miało zostać stolicą Centralnego Okręgu Przemysłowego z ponad 100 tys. mieszkańców. W 1939 roku miał stać się stolicą nowego województwa, czyli województwa sandomierskiego. Plany te zniweczyła II wojna światowa.

W czerwcu 1942 Niemcy utworzyli w Sandomierzu getto dla ludności żydowskiej[17]. Przebywali w nim również Żydzi z okolicznych miejscowości m.in. 300 osób z Kurozwęk. We wrześniu 1942 w getcie mieszkało ok. 5200 osób[17]. Zostało ono zlikwidowane w październiku 1942, kiedy to ok. 1000 Żydów zastrzelono na miejscu, a pozostałych wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu[17].

Wojska radzieckie wkroczyły do Sandomierza 18 sierpnia 1944 roku walcząc o utworzenie przyczółka zwanego sandomierskim. W październiku tego samego roku miasto stało się siedzibą Kieleckiej Wojewódzkiej Rady Narodowej oraz Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego[18]. Sandomierz nie ucierpiał podczas działań wojennych.

W okresie PRL w Sandomierzu wzniesiono pomnik Wasyla Skopenki, który ustawiono przy Bramie Opatowskiej. W 1990 roku, decyzją burmistrza Tomasza Panfila, przeniesiono go na cmentarz wojenny czerwonoarmistów. W tym samym okresie rozebrano w mieście Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej. Były to jedne z pierwszych w Polsce działań dekomunizujących przestrzeń publiczną[19].

W 1956 utworzono Muzeum Okręgowe w Sandomierzu, którego pierwszą siedzibą była kamienica Oleśnickich; od 1986 muzeum mieści się na zamku w Sandomierzu. W latach 1975–1998 w województwie tarnobrzeskim. Od 1999 jest miastem powiatowym w województwie świętokrzyskim.

Środowisko naturalne

edytuj

Klimat

edytuj
Średnia temperatura i opady dla Sandomierza
Miesiąc Sty Lut Mar Kwi Maj Cze Lip Sie Wrz Paź Lis Gru Roczna
Rekordy maksymalnej temperatury [°C] 8 10 19 27 28 34 36 34 30 25 20 15 36
Średnie temperatury w dzień [°C] −1 −1 4 12 17 22 22 23 19 13 6 1 11
Średnie temperatury w nocy [°C] −7 −7 −2 3 7 11 13 12 8 5 1 −3 3
Rekordy minimalnej temperatury [°C] -25 -29 -22 -6 -2 3 7 6 0 -5 -11 -21 −29
Opady [mm] 20 20 20 40 70 60 90 40 30 20 30 40 530
Źródło: Weatherbase[20] 2013-01-30

Struktura powierzchni

edytuj

Sandomierz zajmuje obszar 28,32 km² (2002)[21], w tym:

  • użytki rolne: 64%
  • użytki leśne: 0%

Miasto stanowi 4,35% powierzchni powiatu.

Demografia

edytuj
 
Dawny klasztor dominikanów, obecnie Urząd Miejski (2012)

Struktura demograficzna mieszkańców Sandomierza (31 grudnia 2022)[22]

ogółem w wieku przedprodukcyjnym w wieku produkcyjnym w wieku poprodukcyjnym
rok\płeć ogółem mężczyźni kobiety ogółem mężczyźni kobiety ogółem mężczyźni kobiety ogółem mężczyźni kobiety
1995 26782 12727 14055 7501 3756 3745 16231 8058 8173 3050 913 2137
1996 27052 12829 14223 7382 3683 3699 16525 8208 8317 3145 938 2207
1997 27129 12847 14282 7203 3618 3585 16697 8253 8444 3229 976 2253
1998 27409 12981 14428 7109 3539 3570 16992 8423 8569 3308 1019 2289
1999 25779 12046 13733 6602 3318 3284 15864 7726 8138 3313 1002 2311
2000 25856 12094 13762 6404 3211 3193 15954 7820 8134 3498 1063 2435
2001 25637 12001 13636 6091 3070 3021 15926 7808 8118 3620 1123 2497
2002 25457 11909 13548 5778 2908 2870 15980 7836 8144 3699 1165 2534
2003 25427 11874 13553 5563 2802 2761 16079 7875 8204 3785 1197 2588
2004 25311 11783 13528 5406 2714 2692 15995 7818 8177 3910 1251 2659
2005 25160 11692 13468 5174 2585 2589 16024 7838 8186 3962 1269 2693
2006 24962 11592 13370 4917 2461 2456 15962 7825 8137 4083 1306 2777
2007 24795 11472 13323 4714 2358 2356 15874 7789 8085 4207 1325 2882
2008 24666 11442 13224 4541 2279 2262 15764 7803 7961 4361 1360 3001
2009 24621 11404 13217 4377 2205 2172 15757 7829 7928 4487 1370 3117
2010 24953 11670 13283 4307 2157 2150 15978 8077 7901 4668 1436 3232
2011 24801 11620 13181 4172 2096 2076 15756 7989 7767 4873 1535 3338
2012 24731 11620 13111 4052 2060 1992 15660 7959 7701 5019 1601 3418
2013 24552 11531 13021 3977 2029 1948 15386 7836 7550 5189 1666 3523
2014 24326 11444 12882 3873 1984 1889 15123 7754 7369 5330 1706 3624
2015 24187 11351 12836 3793 1934 1859 14914 7638 7276 5480 1779 3701
2016 23993 11243 12750 3705 1886 1819 14659 7522 7137 5629 1835 3794
2017 23863 11210 12653 3648 1863 1785 14474 7461 7013 5741 1886 3855
2018 23644 11073 12571 3586 1810 1776 14204 7332 6872 5854 1931 3923
2019 23362 10935 12427 3470 1756 1714 13934 7213 6721 5958 1966 3992
2020 22282 10351 11931 3240 1618 1622 13050 6781 6269 5992 1952 4040
2021 21944 10198 11746 3164 1587 1577 12750 6624 6126 6030 1987 4043
2022 21586 10009 11577 3053 1542 1511 12447 6466 5981 6086 2001 4085
  • Piramida wieku mieszkańców Sandomierza w 2021[23].
 
Piramida wieku mieszkańców Sandomierza dla 2021 roku, opracowanie polskawliczbach.pl na podstawie danych GUS







Budżet

edytuj


Rysunek 1.1 Dochody ogółem w Mieście Sandomierz w latach 1995–2020 (w zł)[24]
Tabela 1.1 Relacje działalności statutowej Miasta Sandomierz w latach 1995–2020[24]
WYSZCZEGÓLNIENIE J.
m.		 ROK
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011[25] 2012[26] 2013[27] 2014[28] 2015[29] 2016[30] 2017[31] 2018[32] 2019[33] 2020[34]
Dochody ogółem zł 10 618 849,- 17 761 519,- 26 317 229,- 30 187 932,- 33 743 339,- 35 932 598,- 41 689 822,- 43 743 124,- 44 253 344,- 50 933 568,- 52 070 261,- 62 573 287,63 67 153 762,11 67 251 336,27 69 131 451,33 178 965 106,27 94 335 817,32 80 430 931,17 85 080 322,12 97 674 280,63 88 964 184,67 98 105 125,64 101 876 184,85 108 953 287,33 118 068 691,78 124 653 335,91
ZNAK ± + + + – + – – – – + – + – – + + + + + - - - + + + -
Deficyt/nadwyżka
budżetowy(-a)		 zł 474 906,- 113 908,- 6 983 362,- 1 529 635,- 1 477 947,- 52 730,- 2 941 413,- 227 021,- 1 928 397,- 1 395 339,- 1 921 744,- 6 018 823,27 2 025 899,35 2 546 813,62 9 106 971,85 17 738 270,00 13 565 426,43 4 715 935,48 4 329 245,74 4 362 361,59 3 490 185,71 6 254 308 656 233,78 545 132,21 7 837 320,45 6 934 942,09
ZNAK Σ =
Wydatki ogółem zł 11 093 755,- 17 875 427,- 33 300 591,- 28 658 297,- 35 221 286,- 35 879 868,- 38 748 409,- 43 516 103,- 42 324 947,- 52 328 907,- 50 148 517,- 68 592 110,90 65 127 862,76 64 704 522,65 78 238 423,18 196 703 376,27 107 901 243,75 85 146 866,65 89 409 567,86 93 311 919,04 85 473 998,96 91 850 817,64 102 532 418,63 109 498 419,54 125 906 012,23 117 718 393,82


Rysunek 1.2 Wydatki ogółem w Mieście Sandomierz w latach 1995–2010 (w zł)[24]

Średni dochód na mieszkańca wynosi 7149,10 zł (tj. – stan z 31 grudnia 2010; przy 7107,40 zł w zestawieniu z 30 czerwca 2010); jednocześnie średnie wydatki na mieszkańca kształtowały się na poziomie 7698,77 zł (tj. – stan z 31 grudnia 2010; przy 7653,87 zł w zestawieniu z 30 czerwca 2010)[21].

Oświata

edytuj
 
Zespół Szkół Gastronomicznych i Hotelarskich im. Komisji Edukacji Narodowej (2010)

Wspólnoty wyznaniowe

edytuj
 
Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny z XIV – XVII wieku

Na terenie miasta działalność duszpasterską prowadzą następujące kościoły:

Katolicyzm
Prawosławie
Protestantyzm
Restoracjonizm

Infrastruktura

edytuj

Transport

edytuj
 
Most drogowy w Sandomierzu (stary)

Sandomierz jest węzłową stacją kolejową. Schodzą się w niej tory do Skarżyska-Kamiennej, Stalowej Woli-Rozwadowa i Tarnobrzega. Dawniej była to ważna stacja z dużą liczbą pociągów osobowych kursujących do tych trzech miast, a także do Przeworska. Obecnie zachowany jest ruch towarowy i osobowy. Czasami pojawiają się specjalne pociągi turystyczne. Dworzec kolejowy w Sandomierzu znajduje się w prawobrzeżnej części miasta, w pobliżu skrzyżowania dróg na Nisko (DK77) i na Tarnobrzeg (DW723). Od grudnia 2011 roku przez Sandomierz kursuje pociąg TLK relacji Przemyśl – Skarżysko-Kamienna, łączony dalej z pociągiem TLK Zakopane – Gdynia Główna oraz TLK Skarżysko Kamienna – Przemyśl.

Komunikacja miejska

edytuj

Komunikację miejską w Sandomierzu obsługuje Zakład Komunikacji Miejskiej na 5 liniach o podanych trasach[40]:

  • 1 11 Listopada (dworzec autobusowy) – Kochanowskiego – Asnyka – Maciejowskiego – Cieśli – Armii Krajowej – Koseły – Mickiewicza – Zawichojska – Lubelska – Długa – Dobkiewicza (Szpital).
  • 2 (niektóre kursy: Mokoszyn Pętla/Kamień Łukawski – Lubelska – Długa) – Dobkiewicza (Szpital) – Kwiatkowskiego – Ożarowska – Mickiewicza – Armii Krajowej – Koseły – Mickiewicza – Zawichojska – Żwirki i Wigury – Lwowska – Portowa – Torowa -- Huta Szkła (w dni wolne kursy z Huty Szkła w godzinach 10:45 – 18:00 przez Cmentarz Krukowski).
  • 3 Lwowska (Dworzec PKP) – Mickiewicza (Brama Opatowska) (kursuje tylko w sezonie turystycznym).
  • 4 Ożarowska (Chwałki) – Mickiewicza – Armii Krajowej – Koseły – Mickiewicza – Zawichojska – Żwirki i Wigury – Powiśle – Flisaków – Lwowska (Dworzec PKP) – Trześniowska – Wielowiejska.
  • 5 11 Listopada (dworzec autobusowy) – Kochanowskiego – Asnyka – Maciejowskiego – Cieśli – Armii Krajowej – Koseły – Mickiewicza – Zawichojska – Dobkiewicza – Długa – Lubelska – Mokoszyn Pętla/Kamień Łukawski (kursuje w soboty, niedziele i święta)

Tabor autobusowy ZKM składa się obecnie (18 stycznia 2024) z 12 autobusów: 5 Autosanów Sancity M09LE.01.1 (#15–21, rocznik 2012), Autosan Sancity M09LE (#20, rocznik 2017) i 6 Solaris Urbino 8,9 LE (#22–27, rocznik 2022).[41]

Zabytki

edytuj
Osobny artykuł: Zabytki Sandomierza.
Ten artykuł należy dopracować:
opisać zabytki.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Sandomierz posiada znaczną liczbę zabytków, a Stare Miasto tworzy zabytkowy zespół urbanistyczno-architektoniczny i krajobrazowy.

 
Kościół Nawrócenia św. Pawła
 
Kościół św. Michała Archanioła i Wyższe Seminarium Duchowne w dawnym zespole klasztornym benedyktynek
 
Romański Kościół św. Jakuba z 1226 r.
 
Zamek królewski – obecnie Muzeum Okręgowe (2013)
 
Collegium Gostomianum – kolegium jezuickie z 1602 r.
 
Brama Opatowska
 
Dom Długosza – obecnie Muzeum Diecezjalne
 
Kamienice na Starym Rynku
 
Piwnice podziemnej trasy turystycznej na głębokości od 4 do 12 m poniżej poziomu miejskich ulic
 
Synagoga z XVIII w.
  • zespół urbanistyczno-architektoniczny i krajobrazowy, XIII – XIX w.,
  • Bazylika katedralna Narodzenia NMP – gotycki halowy kościół z XIV w., przekryty sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, wewnątrz zachowane polichromie z 1421 roku
    • dzwonnica, XVIII,
    • ogrodzenie murowano-żelbetowe, 2 poł. XIX w.
  • zespół kościoła par. pw. św. Pawła, ul. Staromiejska, z 1. połowy XV, XVIII w.,
  • synagoga z domem gminy żydowskiej, ob. archiwum, ul. Basztowa,
  • zespół klasztorny benedyktynek, ob. seminarium duchowne, ul. Żeromskiego, 2 poł. XVII – XVIII w.,
  • domek kapelana
    • kazalnica
    • ogród
    • ogrodzenie terenu klasztornego
    • seminarium niższe,
  • zespół klasztorny dominikanów, ul. Staromiejska, 2 ćw. XIII w., XVII w., 1909,
  • zespół szpitalny, ul. Opatowska 10, XV – XIX w.,
  • zespół klasztorny reformatów, pl. św. Wojciecha, 1679–1690, XVIII, XIX w.,
  • kolegium jezuickie Collegium Gostomianum, ul. Długosza 7, 1605-15, XIX w., – jedna z najstarszych szkół średnich w Polsce, najstarsze skrzydło wybudowano w 1602 roku. Pierwotne kolegium jezuickie, funkcjonowało do kasaty zakonu w 1773 roku. Od tego czasu funkcjonowało jako szkoła świecka.
  • zamek królewski, z XIV wieku, 1480, 1520, XIX w., – zniszczony podczas potopu szwedzkiego w 1656 r., zachowane skrzydło zachodnie
  • cmentarz „katedralny”, ul. Mickiewicza, XIX – XX w.,
  • cmentarz par. św. Pawła, ul. Staromiejska, XIX w.,
  • cmentarz żydowski, ul. Sucha,
  • cmentarz wojenny żołnierzy Armii Radzieckiej, ul. Mickiewicza, 1944 r.,
  • mogiła zbiorowa żołnierzy austriackich z 1914 r., ul. Leszka Czarnego,
  • pozostałości murów obronnych, 1. połowa XIV w.,
  • Brama Opatowska – gotycka brama wjazdowa do miasta z 2. połowy XIV wieku, przebudowana w XVI wieku, zwieńczona renesansową attyką. Fundowana przez króla Kazimierza Wielkiego, jedyna zachowana. Do Sandomierza prowadziły cztery bramy w murach obronnych: Opatowska, Zawichojska, Lubelska, Krakowska oraz dwie furty (zachowała się jedna – Dominikańska, nazywana Uchem Igielnym).
  • Ratusz – gotycki, z połowy XIV wieku zbudowany na planie kwadratu z ośmioboczną wieżą. W XVI wieku rozbudowany (w planie do prostokąta), całość została zwieńczona renesansową attyką. Istniejąca obecnie wieża została postawiona w XVII wieku. Wokół Starego Rynku zachowane renesansowe kamienice (architektura). W 2006 NBP wyemitował monetę kolekcjonerską o nominale 2 zł z wizerunkiem ratusza.
  • dworek, ul. Browarna 9, drewn., XVIII / XIX w.,
  • Dworek Cypriana Strużyńskiego – zespół dworski przy ulicy Zawichojskiej 2, zbudowany w 1861 r. dla Matyldy i Cypriana Strużyńskich, obecnie, po gruntownej renowacji obiekt hotelowy[42].
  • mansjonaria „Dom Długosza” z lat 1476, XVII w., 1934 (ul. Długosza 9). Budynek wzniesiony z fundacji Jana Długosza w 1476 roku, obecnie mieści się w nim Muzeum Diecezjalne
  • sufraganówka, ul. Katedralna 1, 1792 r., po 1968,
  • wikarówka, ul. Katedralna 3, 1747-60, XIX w., po 1968,
  • dworek, ul. Królowej Jadwigi 3, drewn., 1 poł. XIX w.,
  • dom, ul. Mariacka 3,
  • dom księży emerytów, ul. Mariacka 9, 1700–1724, XIX w.,
  • kanonia, ul. Mariacka 10, XVIII w., po 1968,
  • „Dom Katolicki”, ul. Mariacka 16,
  • dawna szkoła parafialna, ul. Mariacka 18, 1787, po 1968,
  • dom, ul. Opatowska 1,
  • dom, ul. Opatowska 8,
  • dom, ul. Opatowska 9, XVIII w.,
  • dom, ul. Opatowska 21,
  • dom, pl. Poniatowskiego 1, XV – XVIII w.,
  • klasztor dominikanów, ob. Urząd Miasta, pl. Poniatowskiego 3, XVII – XIX w.,
  • dom, Rynek 3,
  • dom, Rynek 4,
  • konwikt Bobolów, Rynek 5, XV – XVII – XIX w.,
  • dom, Rynek 6, poł. XIX w., XX w.,
  • dom, Rynek 7, poł. XIX w., XX w.,
  • dom, Rynek 8, poł. XIX w.,
  • dom, Rynek 9, XVII, XIX w., XX w.,
  • Kamienica Oleśnickich, Rynek 10, przełom XVI – XVII w. (w kamienicy wejście do Podziemnej Trasy Turystycznej „Lochy Sandomierskie” – p. niżej).
  • Trasa podziemna „Lochy Sandomierskie”
  • odwach, Rynek 12, poł. XIX w.,
  • dom, Rynek 15, 2 ćw. XIX w.,
  • dom, Rynek 20, XVII, XIX w.,
  • dom, Rynek 22, XVII, XVIII – XX w.,
  • dom Greka Kojszora, Rynek 23, XVI / XVII, XIX – XX w.,
  • dom Węgra Lazarczyka, Rynek 27, XVI/XVII, XIX–XX w.,
  • dom, Rynek 30, XVIII w., po 1967,
  • dom, Rynek 31, XVII – XVIII w., 2 poł. XIX, 1969,
  • dworek, ul. Świętopawelska 4, drewn., XIX W.
  • dom, ul. Tkacka 2, 1886,
  • dworek, ul. Zawichojska 2,
  • dom, ul. Żeromskiego 9, 1914 r.,
  • spichrz, przebudowany w XX wieku, z 1696 roku, wybudowany na potrzeby Bazyliki Katedralnej (ul. Rybitwy 5),
  • budynek dawnych koszar Sandomierskiej Straży Granicznej,
  • latarnia chocimska na ul. Lubelskiej,
  • latarnia chocimska na ul. Zawichojskiej.

Historyczne niezachowane obiekty

edytuj
  •  
    Stare Miasto w Sandomierzu – panorama

Turystyka

edytuj
Sandomierz
 
Plan Podziemnej Trasy Turystycznej
 
Początek Małopolskiej Drogi św. Jakuba, kościół św. Jakuba
 
Matka Boża Różańcowa z kościoła św. Jakuba
 
Wąwóz Królowej Jadwigi
 
Góry Pieprzowe i panorama miasta
 
Herb zakonu cysterskiego, silnie związanego z ziemią sandomierską
 
Symbol szlaku architektury drewnianej

Sandomierz jest punktem początkowym   żółtego szlaku rowerowego prowadzącego do Opatowa oraz   zielonego szlaku rowerowego prowadzącego do Ujazdu. Przez miasto przechodzi   czerwony szlak turystyczny z Gołoszyc do Piotrowic, a początek ma   żółty szlak turystyczny do Leżajska.

W Sandomierzu bierze początek Małopolska Droga św. Jakuba[43] prowadząca do Krakowa, a przy połączeniu z innymi trasami prowadzi zwartym szlakiem do Santiago de Compostela. W przyszłości Sandomierz będzie też ostatnim przystankiem Lubelskiej Drogi św. Jakuba[44]. W Sandomierzu ma też początek i koniec Szlak Architektury Drewnianej, etap tarnobrzesko-niżański. Przez Sandomierz przebiega także szlak cysterski.

Serial Ojciec Mateusz i liczne akcje promocyjne spowodowały nagły wzrost zainteresowania miastem[45]. Ojciec Mateusz jest popularnym serialem nadawanym od 2008 roku w TVP1.

W sandomierskim parku Piszczele znajduje się wyciąg narciarski o długości 60 metrów.

Jednym z ważniejszych punktów są Podziemia Sandomierza przyciągające coraz więcej turystów. Organizowane są także nocne zwiedzania[46].

Sport

edytuj

Pierwszym klubem sportowym w Sandomierzu była Wisła Sandomierz, która powstała w 1925 roku. Na przestrzeni lat prowadziła wiele sekcji, m.in. lekkoatletyki, siatkówki i koszykówki[47]. Obecnie działa jedynie drużyna piłki nożnej. Wychowankiem SPR Wisła Sandomierz – zespołu piłki ręcznej – jest Karol Bielecki, reprezentant Polski, który był absolwentem Gimnazjum nr 2 im. Pułku Piechoty Legionów w Sandomierzu. W mieście istnieją także m.in. Klub Tenisa Stołowego „Sandomierz”, Sandomierski Klub Karate „Kyokushin” oraz Stowarzyszenie Sportów Siłowych[48].

W 2009 roku w mieście otwarto Miejski Stadion Sportowy, w którego skład wchodzą: boisko wielofunkcyjne, kompleks lekkoatletyczny i korty tenisowe. 11 października 2009 roku odbył się na nim mecz reprezentacji piłkarskich U-23 pomiędzy Polską a Portugalią, zakończony bezbramkowym remisem[49]. W Sandomierzu znajdują się także zespół basenów krytych „Błękitna Fala” (basen sportowy górny o wymiarach 25 × 12,5 m, głębokości od 1,40 do 1,80 m i z widownią na 100 osób; basen rekreacyjny dolny o wymiarach 12 × 6 m, głębokości od 0,8 do 1,2 m, podwodnie podświetlany, wyposażony w hydromasaże, parasol wodny, gejzery powietrzne oraz małą zjeżdżalnię z brodzikiem; zjeżdżalnia o długości 60 m; jacuzzi; kręgielnia; sauna; solarium; gabinet masażu; siłownia) i basen letni oraz hala widowiskowo-sportowa[50].

Serial Ojciec Mateusz

edytuj

Na Starym Mieście w Sandomierzu kręcony jest polski serial kryminalny Ojciec Mateusz, odpowiednik włoskiej serii Don Matteo. Ekipa telewizyjna latem i zimą przyjeżdża do Sandomierza kręcić serial. W serialu wiele razy pojawia się słowo Sandomierz. Główną rolę księdza Mateusza Żmigrodzkiego gra Artur Żmijewski[51]. Ekipa telewizyjna kręciła pojedyncze odcinki poza Sandomierzem, m.in. w Opatowie, Kielcach, Ćmielowie, Busku-Zdroju czy Chęcinach. W Sandomierzu znajduje się muzem – gabinet figur woskowych postaci związanych z serialem, odwzorowano tam także serialowe wnętrza: plebanię czy komisariat policji[52].

 
Artur Żmijewski w Sandomierzu

Literatura

edytuj

Jedną z pierwszych powieści, w których pojawił się Sandomierz była wydana w 1939 r. książka przygodowa dla młodzieży „Rycerze wielkiej przygody” autorstwa Wandy Polankiewicz[53]. W Sandomierzu rozgrywa się akcja powieści kryminalnej Ziarno prawdy wydanej w 2012 roku drugiej części cyklu o prokuratorze Teodorze Szackim, której autorem jest Zygmunt Miłoszewski. Wydarzenia przedstawione w Ziarnie prawdy mają miejsce wczesną wiosną 2009 roku. Będący tłem powieści Sandomierz i jego zabytki został opisany przez autora z dużą dbałością o realistyczne szczegóły. Zdzisław Pietrasik w tygodniku „Polityka” napisał: „Ziarno prawdy to kawałek porządnej literatury kryminalnej, z dobrze zarysowaną intrygą i świetnie portretowanymi postaciami. Ale jest jeszcze jeden plus – mianowicie wnikliwy opis pięknego, pełnego mrocznych tajemnic miasta. Jeżeli wybiorę się kiedyś do Sandomierza, to z książką Miłoszewskiego zamiast przewodnika”[54]. Za tę powieść Zygmunt Miłoszewski został nominowany do nagrody Paszport „Polityki” 2011[55].

Z Sandomierzem związani są również Jarosław Iwaszkiewicz (z tematyką sandomierską wiążę się jego utwór Czerwone tarcze) i Wiesław Myśliwski[56].

Współpraca międzynarodowa

edytuj

Miasta partnerskie[57]:

Sandomierzanie

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Sandomierzem.
Ludzie związani z Sandomierzem
 
Sadok i 48 Dominikańskich Męczenników
 
Wincenty Kadłubek
 
Mikołaj Trąba
 
Piotr Nurowski
 
Wiesław Myśliwski

Burmistrzowie Sandomierza

edytuj
  • Tomasz Panfil (1990–1991)
  • Maciej Dynkowski (1991–1994)
  • Janusz Sochacki (1994–1995)
  • Wiesław Warzecha (1995–1998)
  • Andrzej Tenderowicz (1998–2002)
  • Jerzy Borowski (2002–2014)
  • Marek Bronkowski (2014–2018)
  • Marcin Marzec (2018–2024)
  • Paweł Niedźwiedź (2024–nadal)

Zobacz też

edytuj

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Zdania tego jednak nie podziela profesor Andrzej Buko, na którego opinie Zdzisław Skrok się powołał. Profesor Buko stwierdził jedynie: „Ceramika, o której mowa (wielkopolska), nie występuje też (poza Sandomierzem) na ziemi krakowskiej, w tym w czołowym ośrodku Małopolski – Krakowie”.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r. (GUS), [1].
  2. ↑ Sandomierz w liczbach [online] [dostęp 2023-01-17].
  3. ↑ Szymon Nitka, Szlakiem Green Velo. Z Kielc do Sandomierza, „Znajkraj”, 20 marca 2017 [dostęp 2017-03-21] (pol.).
  4. ↑ Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku, Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 1993, s. 82.
  5. ↑ Bolesław Markowski, Administracja skarbowa w Polsce, Warszawa 1931, s. 29.
  6. ↑ Stan Lewicki, Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych: (prawo składu), Warszawa 1920, s. 134.
  7. ↑ S. Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984, ISBN 83-04-01090-9.
  8. ↑ „Monumenta Germaniae Historica”, „Chronicae Polonorum”, tom IX, Hannoverae 1851 s. 448.
  9. ↑ PORTRET KRÓLA – Aktualne wydarzenia z kraju i zagranicy – Wyborcza.pl [online], info.wyborcza.pl [dostęp 2020-07-09] (pol.).
  10. ↑ Zdzisław Skrok, Czy wikingowie stworzyli Polskę?, 2013, s. 298.
  11. ↑ Kronika polska, Gall Anonim, Wrocław: Ossolineum (Kroniki polskie), s. 71, ISBN 978-3-939991-64-9.
  12. ↑ Maria Bogucka, Henryk Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław [etc.]: Ossolineum, 1986, s. 84–88, ISBN 83-04-01701-6, OCLC 835853938.
  13. ↑ - Kościół od 800 do 1500 r. – Tatarzy w Sandomierzu [online], www.religie.424.pl [dostęp 2021-02-09].
  14. ↑ M. Pawlikowski, Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012, tenże, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
  15. ↑ Jan Długosz: „Nielubiana na Węgrzech Barbara została przez córkę i zięcia wypędzona ze wszystkich (...) zamków, miast i posiadłości, które na Węgrzech w posagu lub jakimkolwiek innym prawem dzierżyła, i pozbawiona prawie wszystkich skarbów i klejnotów, przez długie lata zbieranych. Wygnana królowa udała się do Polski, gdzie przyjęto ją łaskawie i oddano zamek, miasto i ziemię sandomierską, gdzie mieszkała, dopóki jej się podobało opływając we wszelakie dostatki”.
  16. ↑ Feliks Kiryk. Sandomierz złotego wieku. „Mówią Wieki”, 6/2009. 
  17. ↑ a b c Czesław Pilichowski: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 444. ISBN 83-01-00065-1.
  18. ↑ Naumiuk 1969 ↓, s. 62.
  19. ↑ Jak władze Sandomierza wyprzedziły historię. Z prof. Tomaszem Panfilem rozmawia Piotr Mazurek, „W Sieci Historii” (8), 2014, s. 78–79.
  20. ↑ Weatherbase: Historical Weather for Sandomierz, Poland. [dostęp 2013-01-30]. (ang.).
  21. ↑ a b Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset. regioset.pl. [dostęp 2010-09-14]. (pol.).
  22. ↑ GUS - Bank Danych Lokalnych [online], bdl.stat.gov.pl [dostęp 2024-06-05].
  23. ↑ Sandomierz (świętokrzyskie) » mapy, GUS, nieruchomości, noclegi, szkoły, atrakcje, regon, kody pocztowe, bezrobocie, wypadki drogowe, wynagrodzenie, zarobki, edukacja, tabele, demografia [online], Polska w liczbach [dostęp 2024-06-05] (pol.).
  24. ↑ a b c Bank Danych Regionalnych – Strona główna. GUS. [dostęp 2010-09-14]. (pol.).
  25. ↑ Sprawozdanie z wykonania budżetu miasta za rok 2011 [online], bip2.um.sandomierz.pl [dostęp 2024-06-04].
  26. ↑ Sprawozdanie z wykonania budżetu miasta za rok 2012 [online], bip2.um.sandomierz.pl [dostęp 2024-06-05].
  27. ↑ Sprawozdanie z wykonania budżetu Miasta za rok 2013 [online], bip2.um.sandomierz.pl [dostęp 2024-06-05].
  28. ↑ Sprawozdanie z wykonania budżetu Miasta za rok 2014 [online], bip2.um.sandomierz.pl [dostęp 2024-06-05].
  29. ↑ Sprawozdanie z wykonania bużetu Miasta za 2015r. [online], bip2.um.sandomierz.pl [dostęp 2024-06-05].
  30. ↑ Sprawozdanie z wykonania budżetu Miasta za 2016 r [online], bip2.um.sandomierz.pl [dostęp 2024-06-05].
  31. ↑ Sprawozdanie z wykonania budżetu Miasta za 2017 r [online], bip2.um.sandomierz.pl [dostęp 2024-06-05].
  32. ↑ Sprawozdanie z wykonania budżetu Miasta za 2018 r. [online], bip2.um.sandomierz.pl [dostęp 2024-06-05].
  33. ↑ Sprawozdanie z wykonania budżetu za rok 2019 [online], bip2.um.sandomierz.pl [dostęp 2024-06-05].
  34. ↑ Sprawozdanie roczne z wykonania budżetu za rok 2020 - Urząd Miejski w Sandomierzu [online], bip.um.sandomierz.pl [dostęp 2024-06-05].
  35. ↑ a b c d e f Dekanat Sandomierz [online], diecezjasandomierska.pl [dostęp 2022-05-16].
  36. ↑ Grzegorz Kuprianowicz, Nowa parafia i nowa świątynia w Sandomierzu [online], cerkiew.pl, 28 czerwca 2013 [dostęp 2021-05-01].
  37. ↑ Wspólnoty lokalne [online], chrystusowi.pl [dostęp 2022-05-16].
  38. ↑ Zbory [online], adwent.pl [dostęp 2022-05-16].
  39. ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2023-12-12].
  40. ↑ Zakład Komunikacji Miejskiej w Sandomierzu [online], www.zkm.sandomierz.net [dostęp 2022-01-17].
  41. ↑ https://phototrans.pl/24,994,0,Przedsi_biorstwo_Gospodarki_Komunalnej_i_Mieszkaniowej_w_Sandomierzu_Sp__z_o_o_.html
  42. ↑ Historia rewitalizacji zespołu dworskiego. hotelsarmata.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-16)].
  43. ↑ Małopolska Droga św. Jakuba.
  44. ↑ Aktualna mapa Dróg św. Jakuba w Polsce « Małopolska Droga św. Jakuba. sandomierz.wordpress.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-06-24)].
  45. ↑ Ojciec Mateusz ściąga tłumy do Sandomierza.
  46. ↑ Podziemnej Trasy Turystycznej.
  47. ↑ Szymon Piasta: 80 lat Świętokrzyskiego Związku Piłki Nożnej. Kielce: Apla, 2008, s. 296–297. ISBN 978-83-85953-44-9.
  48. ↑ Kluby i stowarzyszenia. sandomierz.pl. [dostęp 2011-01-15]. (pol.).
  49. ↑ U-23: Polska 0-0 Portugalia. 90minut.pl. [dostęp 2011-01-15]. (pol.).
  50. ↑ Obiekty sportowe. sandomierz.pl. [dostęp 2011-01-15]. (pol.).
  51. ↑ Ojciec Mateusz. Echo Dnia. (pol.).
  52. ↑ Muzeum Sala Gabinet Figur Woskowych Ojca Mateusza w Sandomierzu. przewodnicy.sandomierz.pl. [dostęp 2023-09-27].
  53. ↑ Autor: Zapomniana Biblioteka, Rycerze Wielkiej Przygody [online] [dostęp 2020-05-08] (pol.).
  54. ↑ Z.Pietrasik o Sandomierzu w Ziarnie Prawdy. Polityka. (pol.).
  55. ↑ Ziarno Prawdy. Echo Dnia. (pol.).
  56. ↑ Wyborcza.pl [online], kielce.wyborcza.pl [dostęp 2024-08-31].
  57. ↑ Partnerstwo miast [online], sandomierz.eu [dostęp 2024-04-19] (pol.).

Bibliografia

edytuj
  • Kalendarz świętokrzyski 2005. Z dnia na dzień przez stulecia, Kielce 2004.
  • Jerzy Antoni Kostka, Kostkowie herbu Dąbrowa, Koszalin: Polimer, 2010.
  • Jan Naumiuk: Początki władzy ludowej na Kielecczyźnie. Lublin: 1969.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Sandomierz&oldid=75143988”