Synagoga Poppera w Krakowie
Synagoga Poppera, synagoga Bociana, Synagoga Mała[2][3], Bóżnica Wolfa Poppera[4] lub także Synagoga Popera[5] – synagoga znajdująca się w Krakowie, w dzielnicy I Stare Miasto przy ulicy Szerokiej 16, na Kazimierzu. Ufundowana została w 1620 przez bogatego żydowskiego kupca Wolfa Bociana (Wolfa Poppera)[a]. Podczas II wojny światowej synagoga została zdewastowana. Zniszczone lub rozkradzione zostały elementy wyposażenia. Na przestrzeni lat zatarciu uległ sakralny charakter budowli. Podczas remontu przeprowadzonego w latach 1965–1967 zamurowano nawet wnękę na aron ha-kodesz. Zabudowano wejście od strony ulicy Dajwór oraz rozebrano drewniane ganki i przybudówki. Po zakończeniu remontu w synagodze mieściła się do roku 2017 filia Staromiejskiego Centrum Kultury Młodzieży. W roku 2017 bożnica została wykupiona, obecnie mieści się w niej filia księgarni Austeria.
 nr rej. A-305 z 28 stycznia 1936[1]
| |
 Synagoga Poppera w Krakowie | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość |
Kraków |
| Budulec |
murowana |
| Data budowy |
1620 |
| Data likwidacji | |
| Tradycja |
ortodoksyjna |
| Obecnie |
księgarnia |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
Położenie na mapie Krakowa  | |
 50°03′08,77″N 19°56′55,61″E/50,052436 19,948781
| |
Historia
edytujSynagoga została ufundowana w 1620 przez pochodzącego z Chęcin bogatego żydowskiego kupca i finansistę Wolfa Bociana[a] (Wolfa Poppera). Dzięki szczodrości Wolfa Poppera synagoga mogła poszczycić się najbogatszym wyposażeniem wnętrza spośród wszystkich krakowskich bożnic. Jej kosztowne utrzymanie doprowadziło kolejnych spadkobierców synagogi do poważnego zubożenia, graniczącego z bankructwem[7][8]. W związku z tym synagogę przejęła krakowska gmina żydowska, która niezbyt troszczyła się o utrzymywanie jej świetności[7]. Po raz pierwszy bożnicę wymieniono w spisie podatkowym z 1653.
Pierwotnie synagoga znajdowała się na zapleczu kamienicy Poppera przy ul. Szerokiej, a jej wschodnia ściana przylegała do muru obronnego Kazimierza. W 1813 przeprowadzono remont[4]. W 1827 synagoga przeszła generalną rozbudowę: dobudowano przybudówki[9], w których ulokowano babiniec. Od strony ul. Szerokiej dobudowano mur z trójosiową bramą prowadzącą do synagogi[10].
Kolejne remonty wykonano w tej bóżnicy w 1860[4], w 1898 (nadbudowano kondygnację nad salą mężczyzn, przy zachodniej elewacji wybudowano drewniane schody, a okno na parterze zmieniono na wejście[10]) i w 1904. W tym okresie wyposażenie synagogi było już skromne[9].
Podczas II wojny światowej hitlerowcy doprowadzili do znacznej dewastacji wnętrza synagogi oraz bezpowrotnego przepadku jej cennego wyposażenia[8]. Zniszczono żelazną kratę bimy, kamienne obramowanie aron ha-kodesz, skarbonę, paramenty[4]. Zachowały się tylko dębowe, ażurowe drzwi do aron ha-kodesz[11]. Po zakończeniu wojny synagoga znajdowała się w bardzo złym stanie.
W późniejszym okresie w pomieszczeniach dawnych galerii dla kobiet mieszkali przez kilka lat żydowscy repatrianci ze Związku Radzieckiego[12]. W 1955[13] lub w 1956 Miejska Rada Narodowa wydała nakaz eksmisji kongregacji z synagogi, w celu przeznaczenia jej na dom kultury dla głuchoniemych. Przeciwko tym planom głośno zaprotestowała Kongregacja Wyznania Mojżeszowego z prezesem Maciejem Jakubowiczem na czele, która nie chciała dopuścić do przeznaczenia synagogi na lokal rozrywkowy[12]. W międzyczasie dyrekcja Polskiego Związku Głuchoniemych w Krakowie uznała, że synagoga nie nadaje się na dom kultury i zrzekła się przydziału na nią. Protest kongregacji z 1956 był największym protestem środowiska żydowskiego w powojennej Polsce[12].
Ostatecznie Gmina Wyznaniowa Żydowska w Krakowie utraciła budynek w 1965[13]. W 1964[4] lub w latach 1965–1967 przeprowadzono kapitalny remont budynku, podczas którego zamurowano wnękę na aron ha-kodesz i wejście od strony ulicy Dajwór oraz rozebrano drewniane ganki i przybudówki. Po zakończeniu remontu w synagodze mieściła się do roku 2017 filia Staromiejskiego Centrum Kultury Młodzieży[13].
W 2005 bożnica przeszła kolejny remont, podczas którego otynkowano budynek oraz wymieniono okna na takie, które w całości przypominają te sprzed wojny. Od 1996 podczas Festiwalu Kultury Żydowskiej w synagodze odbywają się warsztaty artystyczne „Odkrywanie Kazimierza”, podczas których uczestnicy poprzez sztukę, poznają historię i kulturę Kazimierza – byłej żydowskiej dzielnicy Krakowa[14].
W roku 2017 bożnica została wykupiona, obecnie mieści się w niej filia księgarni Austeria – wydawnictwa zajmującego się publikowaniem i sprzedawaniem artykułów papierniczych, muzyki, oraz literatury powiązanej z kulturą żydowską[13].
Architektura
edytujBudynek Synagogi Poppera usytuowany jest między ulicą Szeroką a ulicą Dajwór[3]. Przed wejściem do bożnicy od strony ul. Szerokiej znajduje się mały prostokątny dziedziniec[15], który zamyka ażurowa, trójosiowa brama[16]. Nad środkowym przejściem znajduje się tablica ze zrekonstruowanym napisem w języku hebrajskim[3][17]:
- „Synagoga imienia R. Wolfa Poppera błp. Założona w r. 5380 (1620) odrestaurowana przez zarząd w r. 5664 (1904)”
Synagoga Poppera nie ma wyraźnych cech stylowych[18]. To jednoprzestrzenna[15] budowla z murami podpartymi ceglano-kamiennymi potężnymi skarpami. Wzniesiona jest z cegły i kamienia (dolne partie murów) na planie prostokąta. Wewnątrz znajduje się prostokątna główna sala modlitewna ze sklepieniem kolebkowym z głębokimi lunetami, do której wchodzi się przez mały przedsionek[18].
Autorem polichromii wykonanych przed 1935 był Leon Schönker[15][19].
Z oryginalnego wyposażenia zachowały się jedynie dębowe, płaskorzeźbione i polichromowane, barokowe drzwiczki aron ha-kodesz[11] z XVII wieku, które w 1964 Józef Steiglitz, syn krakowskiego antykwariusza Abrahama Steiglitza[b], przekazał do zbiorów Wolfson Museum of Jewish Art w Jerozolimie[20][4]. Przedstawiały one wizerunki lwa, orła, jelenia i lamparta, symbolizujące zdolności i siły człowieka[21][22]. Przedstawienia zwierząt nawiązywały do traktatu Przypowieści Ojców (Pirke Awot 5,2) z Miszny: „Bądź silny jak lampart, lekki jak orzeł, rączy jak jeleń, potężny jak lew, aby pełnić wolę Ojca twojego w niebie”[22].
Galeria
edytuj-
Wnętrze synagogi -
Wejście do sali, schody na babiniec -
Babiniec -
Brama wejściowa od ul. Szerokiej -
Synagoga widziana z ul. Dajwór
Zobacz też
edytujUwagi
edytuj- ↑ a b Wolf był synem Izraela Gerszona z Chęcin. Do Wolfa przylgnął przydomek Bocian (Popper), bowiem miał podobno w zwyczaju rozmyślać stojąc na jednej nodze[6].
- ↑ Z systemowej grabieży prowadzonej podczas II wojny światowej przez Niemców początkowo ocalały modlitewniki i zwoje Tory, które były przechowywane w należącym do Judenratu budynku przy ulicy Limanowskiego 2. Później ukryto je w kopule domu przedpogrzebowego przy cmentarzu żydowskim na Woli Duchackiej. Schowek został jednak przez Niemców odkryty, a zawartość zniszczona. Okupację przetrwała tylko niewielka ilość zasobów. Abraham Stieglitz przechował część swojej kolekcji u prof. Adolfa Szyszko-Bohusza, a drugą u dr Jerzego Kulczyckiego we Lwowie. Józef Stieglitz odzyskał zdeponowane artefakty po zakończeniu wojny[20].
Przypisy
edytuj- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2013-09-06].
- ↑ Bałaban 1935 ↓, s. 63.
- ↑ a b c Sala 2019 ↓, s. 83.
- ↑ a b c d e f Katalog zabytków sztuki w Polsce 1995 ↓, s. 21.
- ↑ Mahler 1935 ↓, s. 42.
- ↑ Sala 2019 ↓, s. 88–89.
- ↑ a b Bałaban 1935 ↓, s. 63–64.
- ↑ a b Łuczyńska 1999 ↓, s. 12.
- ↑ a b Sala 2019 ↓, s. 85.
- ↑ a b Malec 2022 ↓, s. 90.
- ↑ a b Sala 2019 ↓, s. 85–86.
- ↑ a b c Kazimierz Urban: Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944-1966. Kraków: Nomos, 2006, s. 819. ISBN 83-60490-16-3.
- ↑ a b c d Sala 2019 ↓, s. 88.
- ↑ Odkrywanie Kazimierza – Festiwal Kultury Żydowskiej w Warszawie
- ↑ a b c Mahler 1935 ↓, s. 43.
- ↑ Matlak 2001 ↓, s. 75.
- ↑ Katalog zabytków sztuki w Polsce 1995 ↓, s. 23.
- ↑ a b Katalog zabytków sztuki w Polsce 1995 ↓, s. 22.
- ↑ WILLA RODZINY SCHÖNKERÓW. „Oś – Oświęcim – Ludzie – Historia – Kultura”. 40, s. 8, 2011. Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau. ISSN 1899-4407. (pol.).
- ↑ a b Eugeniusz Duda. 60 lat muzeum w Starej Synagodze w Krakowie. „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa”. 35, s. 12, 2017. Muzeum Historyczne Miasta Krakowa. (pol.).
- ↑ Bałaban 1935 ↓, s. 64.
- ↑ a b Sala 2019 ↓, s. 89.
Bibliografia
edytuj- Bartłomiej Grzegorz Sala: Krakowskie synagogi. Łódź: Dom Wydawniczy Księży Młyn, 2019, s. 149. ISBN 978-83-7729-492-5.
- Zofia Łuczyńska: Żydowski Kazimierz. Kraków: Pro-Art, 1999, s. 50. ISBN 83-910753-3-8.
- Majer Bałaban: Przewodnik po żydowskich zabytkach Krakowa: z 13 rycinami w tekście, z 24 rotograwjurami na oddzielnych tablicach, z 2 planami. Kraków: Stowarzyszenie "Solidarność - B'nei B'rith, 1935, s. 125.
- Ozjasz Mahler: Przewodnik po żydowskich zabytkach Krakowa. Kraków: Druk. Renaissance, 1935, s. 58.
- Halina Matlak. Synagogi jako przykład kultury materialnej Żydów w Europie. „Peregrinus Cracoviensis”. 12, s. 67–82, 2001. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego. ISSN 1425-1922. (pol.).
- Tomasz Eugeniusz Malec: Uwarunkowania rozwoju architektury kazimierskiego Miasta Żydowskiego w Krakowie w latach 1495-1815. Katowice: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Technicznej w Katowicach, 2022, s. 103. ISBN 978-83-960717-5-0. [dostęp 2023-12-04].
- Miasto Kraków. pod red. Izabelli Rejduch-Samkowej i Jana Samka. T. IV: cz. VI – Kazimierz i Stradom. Judaica: bóżnice, budowle publiczne i cmentarze. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 1995, s. 252, seria: Katalog zabytków sztuki w Polsce. ISBN 83-85938-51-6.
- Michał Rożek, Żydowskie zabytki krakowskiego Kazimierza, Mariusz Szelerewicz (ilustr.), Elżbieta Krasodomska (tłum.), Kraków: Oficyna Cracovia, 1990, ISBN 83-85104-01-1, OCLC 838606164.
- Izabella Rejduch-Samkowa, Jan Samek, Dawna sztuka żydowska w Polsce, Maciej Buszewicz (ilustr.), Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 2002, ISBN 83-01-13892-0, ISBN 83-221-0751-X, OCLC 830375156.
- Kazimierz Urban, Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944-1966, Kraków: Zakład Wydawniczy „Nomos”, 2006, ISBN 83-60490-16-3, OCLC 169871206.
- Encyklopedia Krakowa, Warszawa – Kraków 2000, ISBN 83-01-13325-2
Linki zewnętrzne
edytuj- Panorama synagogi w serwisie zumi.pl. zumi.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-12-07)].
- Synagoga Poppera w Krakowie na portalu Wirtualny Sztetl