Szyszeń pospolity

gatunek owada

Szyszeń pospolity[1], omacnica szyszkówka[1] (Dioryctria abietella) – gatunek motyli z rodziny omacnicowatych. Zasiedla krainę palearktyczną, od Hiszpanii na zachodzie po Rosyjski Daleki Wschód na wschodzie. Gąsienicepolifagicznymi fitofagami, żerującymi na szyszkach niektórych sosnowatych.

Szyszeń pospolity
Dioryctria abietella
(J.N.C.M. Denis et Schiffermüller, 1775)
Ilustracja
Imago w spoczynku
Ilustracja
Rozpięte imago
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

stawonogi

Gromada

owady

Rząd

motyle

Rodzina

omacnicowate

Podrodzina

Phycitinae

Plemię

Phycitini

Rodzaj

Dioryctria

Gatunek

szyszeń pospolity

Synonimy
  • Tinea abietella Denis et Schiffermüller, 1775
  • Tinea decuriella Hubner, 1796

Taksonomia

edytuj

Gatunek ten opisany został po raz pierwszy w 1775 roku przez Johanna N.C.M. Denisa i Ignaza Schiffermüllera z okolic Wiednia jako Tinea abietella[2][3]. W 1796 roku niezależnie opisał go z Niemiec Jacob Hübner pod nazwą Tinea decuriella. W 1846 roku Philipp Christoph Zeller wyznaczył go gatunkiem typowym nowego rodzaju Dioryctria. W 1848 roku materiał typowy gatunku uległ zniszczeniu wskutek pożaru[3].

W obrębie swojego rodzaju szyszeń pospolity tworzy grupę blisko spokrewnionych gatunków (abietella-group) wraz z D. abietivorella, D. assamensis, D. aulloi, D. ebeli, D. mendacella, D. nivaliensis, D. pineae, D. peyerimhofi, D. pinicolella, D. raoi, D. resiniphila, D. simplicella, D. stenopterella, D. sysstratiotes i nienazwanym gatunkiem z La Palmy[3][4]. Molekularna analiza filogenetyczna z 2008 roku oparta na sekwencjonowaniu genów oksydazy cytochromowej potwierdziła monofiletyzm grupy abietella i rozpoznała w niej trzy klady, z których najsilniejsze wsparcie uzyskał klad A obejmujący gatunki północnoamerykańskie, natomiast szyszeń pospolity utworzył klad B wraz z D. simplicella[4].

Morfologia

edytuj

Samce osiągają od 11,9 do 14,9 mm, a samice od 11,9 do 15,2 mm długości przedniego skrzydła[3]; rozpiętość skrzydeł wynosi od 23 do 34 mm[5].

Głowa jest porośnięta łuskami o ciemnoszarych nasadach i jasnoszarych wierzchołkach, wskutek czego ma wygląd szaro nakrapianej. Aparat gębowy zaopatrzony jest w drobne, łuskowate głaszczki szczękowe oraz w głaszczki wargowe o trzecim członie trzykrotnie krótszym od drugiego. Czułki osiągają od 8 do 11 mm długości; u samicy są nitkowate, zaś u samca występuje delikatne piłkowanie i kępka łusek pokrywająca ich czwarty i piąty człon[3].

Łuski na tułowiu również tworzą szare nakrapianie. Przednie skrzydło porastają rozproszone łuski barwy białawoszarej, rdzawej i czarnej, formujące wzór z czterema liniami i jedną plamką. Linia przedśrodkowa kontrastuje w części odsiebnej z czarnymi łuskami i niekiedy może zanikać. Linia środkowa ma dwa wyraźne ząbki u nasady i kontrastuje z linią czarną tej samej szerokości, a przestrzeń między liniami środkową i przedśrodkową wypełniają łuski rdzawoczerwone. Nerkowata plamka środkowa (łac. stigma discalis) ma białawe zabarwienie i przylega do białawoszaro nakrapianego przyciemnienia środkowego. Wyraźnie ząbkowana linia zaśrodkowa odsiebnie kontrastuje z barwą brązowawą. Linia końcowa jest czarna, delikatnie zaznaczona, często poprzerywana szarawobiałymi łuskami. Strzępina przedniego skrzydła jest brązowawoszara z niewyraźnymi liniami. Tylne skrzydła są jasnobeżowe z wyraźnie widocznymi żyłkami i ciemnobrązowym obrzeżeniem, z którym kontrastuje jasnoszara strzępina[3].

Odwłok ma ubarwienie szare z rozjaśnionymi tyłami tergitów i jasnoszarymi, ciemno nakrapianymi sternitami. U samca środkowa płytka ósmego sternitu ma silnie wystający wierzchołek. Genitalia samca cechuje unkus o szeroko zaokrąglonym, jajowatym wierzchołku i wypukłych brzegach bocznych, walwa z rejonem oszczecinionym krótszym od mającej szeroki i stępiony wierzchołek kosty, kolec przedwierzchołkowy kosty położony blisko jej szczytu, wydłużony i nieco stożkowaty sakulus oraz wyraźnie dłuższe niż połowa długości genitaliów winkulum. Sam fallus ma w swym wnętrzu jeden cierń w ¼ tak długi jak on sam oraz zgrupowanie od 20 do 35 cierni drobniejszych[3]. Samica ma przewody torebki kopulacyjnej pięciokrotnie dłuższe niż szerokie, zakrzywione, silnie zesklerotyzowne oprócz wąskiego paska podłużnego w środkowej ⅓ długości, na przedzie rozszerzone i wyposażone w grupę kolców nieosadzonych na własnej sklerotyzacji, w tylnych ⅔ zaopatrzone w colliculum. Przednio-boczne wyrostki tychże przewodów odchodzą po prawej ich stronie[3].

Biologia i ekologia

edytuj
 
Poczwarka, larwa i kokony szyszenia pospolitego

Pospolity gatunek zasiedlający lasy iglaste i mieszane, wrzosowiska, parki i ogrody[5][6].

Gąsienicepolifagicznymi fitofagami, żerującymi na szyszkach roślin iglastych z rodziny sosnowatych (konofagi). Wśród ich roślin żywicielskich podaje się sosny (w tym pospolitą, czarną, wejmutkę i Banksa[1]), świerki i jodły[3][4], a niektóre źródła wymieniają też modrzewie[5]. Pokarm gąsienicy stanowią łuski szyszki, natomiast nasiona uszkadza w stopniu niewielkim, a rdzeń szyszki pozostawia nienaruszony. Żerowiska mają postać szerokich, nieregularnych, placowatych chodników zapełnionych zlepionymi przędzą grubymi grudkami o brązowej barwie, które w formie festonów wyrzucane są poza szyszkę[1].

Rozwój gąsienicy trwa od sierpnia do maja następnego roku[5]. W pełni wyrośnięta wygryza się z szyszki okrągłym otworem i przepoczwarcza w glebie[1]. Poczwarki obserwuje się w czerwcu i lipcu, a imagines latają głównie w lipcu i sierpniu[5].

Rozprzestrzenienie

edytuj

Gatunek palearktyczny. W Europie znany jest z większości krajów, w tym z Polski[2]; na zachód dociera do Hiszpanii, a na północ do Skandynawii[3][2]. Dalej na wschód dociera do Kaukazu[3], północnych Chin i Rosyjskiego Dalekiego Wschodu[4]. Istnieje jednak podejrzenie, że doniesienia z krajów bałkańskich i azjatyckich tyczą się innych, podobnych gatunków[3]. Z nearktycznej Ameryki Północnej szyszeń pospolity wykazywany był błędnie, wskutek nieodróżniania od tamtejszego D. abietivorella[4].

Znaczenie gospodarcze

edytuj

W gospodarce leśnej gatunek ten uznawany jest za jednego z najważniejszych motylich szkodników szyszek w krainie palearktycznej[4]. Jego żerowanie prowadzi do deformacji, przeżywiczenia, przedwczesnego brunatnienia i opadania szyszek. Choć same nasiona pozostają często całe, to ich łuszczenie utrudnione jest wskutek uszkodzenia innych struktur szyszki[1].

Przypisy

edytuj
  1. a b c d e f Jacek Stocki: Drzewa iglaste i owady na nich żerujące. Warszawa: Multico, 2000, s. 9, 76. ISBN 83-7073-236-4.
  2. a b c Dioryctria abietella (Denis & Schiffermüller, 1775). [w:] Fauna Europaea [on-line]. [dostęp 2020-03-21].
  3. a b c d e f g h i j k l Sonja Knölke, A Revision of the European Representatives of the Microlepidopteran Genus Dioryctria ZELLER, 1846 (Insecta: Lepidoptera: Pyralidae: Phycitinae), Dissertation zur Erlangung des Doktorgrades der Fakultät für Biologie der Ludwig-Maximilians-Universität München, Ludwig-Maximilians-Universität München, 2007.
  4. a b c d e f Géraldine Roux, Nancy E. Gillette, Alain Roques, L. Dormont, J. Stein, F.A.H. Sperling. Systematics of the Dioryctria abietella Species Group (Lepidoptera: Pyralidae) Based on Mitochondrial DNA. „Annals of the Entomological Society of America”. 101, s. 845-859, 2009. DOI: [845:SOTDAS2.0.CO;2 10.1603/0013-8746(2008)101[845:SOTDAS]2.0.CO;2]. 
  5. a b c d e Christopher Jonko: Dioryctria abietella (Denis & Schiffermüller, 1775). [w:] lepidoptera.eu [on-line]. [dostęp 2020-03-21].
  6. Dioryctria abietella – Szyszeń pospolity. [w:] Insektarium.net [on-line]. [dostęp 2020-03-21].