Tadeusz Manteuffel
Tadeusz Manteuffel, właśc. Tadeusz Manteuffel-Szoege, Taddaeus Julius Joseph von Manteuffel (ur. 20 lutego?/5 marca 1902 w Rzeżycy, zm. 22 września 1970 w Warszawie) – polski historyk, mediewista, żołnierz Armii Krajowej, twórca i pierwszy dyrektor Instytutu Historii PAN (1953–1968), prezes Polskiego Towarzystwa Historycznego (1950–1953).
 Tadeusz Manteuffel (ok. 1945–1950) | |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
22 września 1970 |
| Profesor nauk humanistycznych | |
| Specjalność: historia Polski, powszechna historia gospodarcza, historia ruchu robotniczego | |
| Alma Mater | |
| Doktorat |
1924 – historia |
| Habilitacja |
1931 – historia |
| Polska Akademia Nauk | |
| Status |
członek rzeczywisty (1958) |
| Nauczyciel akademicki | |
| Uczelnia | |
| Stanowisko |
profesor |
| Okres zatrudn. |
1945–1968 |
| Dyrektor | |
| Placówka | |
| Okres spraw. |
1953–1970 |
| Poprzednik |
brak |
| Następca | |
| Prorektor | |
| Uczelnia | |
| Okres spraw. |
1951–1953 |
| Prezes | |
| Stowarzyszenie | |
| Okres spraw. |
1950–1953 |
| Poprzednik | |
| Następca | |
| Kierownik | |
| Jednostka uczelni | |
| Okres spraw. |
1945–1955 |
| Następca | |
| Odznaczenia | |
   
| |
Życiorys
edytujPochodził z inflanckiej rodziny ziemiańskiej o dolnosaskich korzeniach, osiadłej w XVII w. w Kurlandii, a spolonizowanej i skatolicyzowanej w XIX w.[1][2] Jego rodzicami byli Leon Jan Józef (1865–1951) i Aniela Tekla Maria z Zielińskich h. Ciołek (1871–1943). Po ojcu odziedziczył uzyskany w Cesarstwie Rosyjskim tytuł barona.
Uczył się w warszawskim gimnazjum u Chrzanowskiego (obecnie XVIII Liceum Ogólnokształcące im. Jana Zamoyskiego w Warszawie), a następnie w gimnazjum Macierzy Polskiej w Piotrogrodzie, następnie w Gimnazjum im. Jana Zamoyskiego w Warszawie, gdzie w 1919 uzyskał maturę[3].
Wstąpił do Straży Narodowej, gdzie pełnił służbę wartowniczą w bramach zarządu elektrowni na Foksalu i w zajezdni tramwajowej przy ul. Puławskiej. W 1919 rozpoczął studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Od lipca do listopada 1920 brał udział jako ochotnik w wojnie polsko-bolszewickiej. Podczas obrony Warszawy stracił prawą rękę. W latach studenckich należał do Stowarzyszenia Katolickiej Młodzieży Akademickiej „Odrodzenie”[4].
15 października 1921 podjął pracę w Archiwum Oświecenia (od 1936 Archiwum Oświecenia Publicznego), gdzie pracował nad inwentaryzacją akt, głównie XIX-wiecznych. Był asystentem prowizorycznym, od 1926 etatowym. W 1929 awansował na stanowisko archiwisty, a w 1939 – kustosza. Zastępował dyrektora Wincentego Łopacińskiego podczas jego nieobecności. W czerwcu 1939 został szefem archiwum, które uległo praktycznie całkowitemu zniszczeniu w rezultacie ostrzału Warszawy podczas agresji niemieckiej we wrześniu 1939[5][6], do czego przyczyniło się pozostawienie go bez opieki pracowników[7]. Sporządził relację o archiwum, która spłonęła w powstaniu warszawskim, a później kolejną, opublikowaną w 1956[8].
W 1924 uzyskał na UW doktorat z historii[9]. W latach 1924–1926 wyjechał na zagraniczne stypendia naukowe do Francji, Anglii i do Włoch. W 1925 ukazała się pierwsza jego praca mediewistyczna Polityka unifikacyjna Chlotara II. W 1926 opublikował Ekspansję frankońską na terenie Włoch w VI i VII w. W 1929–1930 przebywał na stypendium Funduszu Kultury Narodowej na uniwersytetach w Paryżu i Heidelbergu. W 1931 po opublikowaniu pracy habilitacyjnej Teoria ustroju feudalnego według Consuetudines Feudorum XII–XIII na Uniwersytecie uzyskał stopień docenta.
Po spłonięciu Archiwum Oświecenia rozpoczął od listopada 1939 pracę w Archiwum Akt Nowych, przeniesionym przez Niemców do gmachu Szkoły Głównej Handlowej na Rakowieckiej, jako faktyczny zastępca dyrektora Józefa Stojanowskiego[10]. W 1940 wstąpił do Związku Walki Zbrojnej, przekształconego w 1942 w AK. Był współpracownikiem Biura Informacji i Propagandy, pełnił m.in. funkcję zastępcy redaktora Wiadomości Polskich. W czasie okupacji organizował również tajne nauczanie.
1 września 1945 został nadzwyczajnym profesorem kontraktowym w Katedrze Historii Powszechnej Średniowiecznej i kierownikiem Instytutu Historycznego UW. Tę ostatnią funkcję sprawował przez dziesięć lat do 1955[9]. 11 maja 1945 reaktywował Towarzystwo Miłośników Historii. W latach 1948–1950 był dziekanem Wydziału Humanistycznego UW, a w latach 1951–1953 prorektorem UW[11].
W 1951 był jednym z organizatorów I Kongresu Nauki Polskiej, na którym został powołany na członka Komisji Organizacyjnej Polskiej Akademii Nauk[9]. Współredagował referat Żanny Kormanowej, która w imieniu całego środowiska naukowego deklarowała gotowość uczonych, by nauka historyczna odegrała doniosłą rolę w ogólnym planie ideologicznej ofensywy socjalizmu w Polsce[12]. Pierwsza Konferencja Metodologiczna Historyków Polskich w Otwocku na przełomie 1951/1952 zakończyła się sukcesem środowiska starych kadr akademickich, któremu przewodził, w zdobyciu zaufania partii kosztem rodzimych marksistów, dążących do upolitycznienia nauk historycznych[13].
W 1952 po osobistej interwencji na czele grupy historyków w Belwederze u prezydenta Bolesława Bieruta został w miejsce pierwotnej kandydatki, przedwojennej marksistki Natalii Gąsiorowskiej, mianowany dyrektorem powstającego Instytutu Historii PAN[13][14], który obecnie nosi jego imię. Nie był członkiem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, a do jego otoczenia należał jezuita o. Józef Wieteska, historyk i słuchacz jego seminarium[a], którego pozycję porównywał żartobliwie do ludzi sprawujących nad nim pieczę ideologiczną z ramienia partii[15]. Pod jego zarządem Instytut Historii PAN kompletował kadrę zatrudniając ludzi usuniętych z uniwersytetów pod naciskiem partii lub Związku Młodzieży Polskiej, a po 1956 zwolnionych z więzień[16].
W 1952 r. został członkiem korespondentem, a w 1958 r. członkiem rzeczywistym PAN[17]. Był także członkiem Rady Redakcyjnej „Przeglądu Historycznego”[18]. Od 1953 do śmierci pełnił funkcję przewodniczącego Rady Archiwalnej przy Naczelnym Dyrektorze Archiwów Państwowych[19].
Pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (aleja zasłużonych-1-149)[20].
Poglądy
edytujNie reprezentował nigdy lewicowych przekonań politycznych[21], zgodnie z przekazem rodzinnym poważał jednak osoby „wierne [lewicowym] poglądom”[2]. Pomimo młodzieńczego zaangażowania w ruch katolicki w powojennej rozmowie z Tazbirem określił się jako agnostyk w sprawach wyznaniowych[4].
Życie prywatne
edytujJego braćmi byli chirurg Leon Manteuffel-Szoege i artysta-grafik Edward Manteuffel-Szoege, zamordowany w Katyniu. Od 1932 r. był mężem historyczki Marii z d. Heurich, córki architekta Jana Fryderyka Heuricha, mieli dwie córki: Annę (ur. 1939, żonę historyka Tomasza Szaroty) i Małgorzatę (ur. 1944, po mężu Cymborowską).
Uczniowie
edytujWśród jego uczniów byli m.in.: Danuta Borawska, Czesław Deptuła, Jerzy Dowiat, Józef Płocha, Edward Potkowski, Julia Tazbir, Stanisław Trawkowski, Andrzej Wyczański.
Główne prace
edytuj- Średniowiecze powszechne do schyłku XV wieku. Próba syntezy (1958)
- Narodziny herezji. Wyznawcy dobrowolnego ubóstwa w średniowieczu (1963, wyd. II 1964; przekład francuski 1970, przekład włoski 1975)
- Historia powszechna. Średniowiecze (1965, wyd. II 1968, wyd. III 1975)
- Kultura Europy średniowiecznej (1974)
- Historyk wobec historii. Rozprawy nieznane, pisma drobne, wspomnienia (1976)
- The Formation of the Polish State: The Period of Ducal Rule 963–1194 (1982; przekład angielski pracy zawartej w tomie Historyk wobec historii)
Ordery i odznaczenia
edytuj- Order Sztandaru Pracy II klasy (22 lipca 1951)[22]
- Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (16 lipca 1954)[23]
- Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (22 lipca 1950)[24]
- Złoty Krzyż Zasługi (10 listopada 1933)[25]
Upamiętnienie
edytuj
Jego imieniem została nazwana ulica na Gocławiu w Warszawie. W 1992 roku, w dziewięćdziesiątą rocznicę urodzin Manteuffela, Poczta Polska wyemitowała znaczek z jego podobizną.
Uwagi
edytuj- ↑ Na temat tego duchownego zob. Krzysztof Dorosz, Katarzyna Trzcińska, Jezuici w obiektywie. Zbiory fotograficzne Archiwum Prowincji Wielkopolsko-Mazowieckiej Towarzystwa Jezusowego, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne 117 (2021), s. 68.
Przypisy
edytuj- ↑ Ryszard Manteuffel-Szoege, Szkic autobiograficzny, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 34 (4), 1989, s. 745–746.
- ↑ a b Magdalena Bajer, Manteufflowie, „Forum Akademickie” (6), 1998 [zarchiwizowane z adresu 2024-10-16].
- ↑ W: Smolna 30. Gimnazjum im. Jana Zamoyskiego Warszawa: PIW, 1989, w spisie absolwentów rocznika 1919 na s. 342, pozycja 17. oraz fotografia nr 39 po s. 224, fotografia podpisana: „Prof. Tadeusz Manteuffel-Szoege (1902–1970), matura 1919”.
- ↑ a b Tazbir 1994 ↓, s. 173.
- ↑ Tomczak 1995 ↓, s. 320–322.
- ↑ Anna Kruszyńska, Straty wojenne w warszawskich archiwach wyniosły 90–95 proc. ich przedwojennych zasobów [online], Dzieje.pl, 19 października 2022 [zarchiwizowane z adresu 2023-03-21].
- ↑ Władysław Stępniak, Powstanie warszawskie - hekatomba polskich archiwaliów [online], Dzieje.pl, 14 lipca 2016 [zarchiwizowane z adresu 2017-10-19].
- ↑ Tomczak 1995 ↓, s. 322.
- ↑ a b c Tomasz Szarota, Profesor Tadeusz Manteuffel [online], Instytut Historii PAN [dostęp 2024-10-16] [zarchiwizowane z adresu 2024-10-16].
- ↑ Tomczak 1995 ↓, s. 323.
- ↑ Poczet dyrektorów (IH), dziekanów (WH) [online], Wydział Historii Uniwersytetu Warszawskiego [dostęp 2024-10-16] [zarchiwizowane z adresu 2024-10-16].
- ↑ Zbigniew Romek, Cenzura a nauka historyczna w Polsce 1944–1970, Warszawa 2010, s. 150.
- ↑ a b Tazbir 1994 ↓, s. 169.
- ↑ Rafał Stobiecki, Historycy sprzedali byka za indyka. Na konferencji otwockiej nawrócili się na jedynie słuszną ideologię, „Gazeta Wyborcza”, 21 stycznia 2024 [zarchiwizowane z adresu 2024-08-17].
- ↑ Tazbir 1994 ↓, s. 170.
- ↑ Tazbir 1994 ↓, s. 170–171.
- ↑ Manteuffel, Tadeusz, [w:] Członkowie Polskiej Akademii Nauk [online], PAN [dostęp 2021-10-17].
- ↑ „Przegląd Historyczny”, nr 1/1969.
- ↑ Tomczak 1995 ↓, s. 324.
- ↑ Cmentarz Stare Powązki: TADEUSZ MANTEUFFEL, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 2020-01-04].
- ↑ Tazbir 1994 ↓, s. 168.
- ↑ M.P. z 1952 r. nr 52, poz. 701.
- ↑ M.P. z 1954 r. nr 112, poz. 1566 „za wybitne zasługi w dziedzinie nauki”.
- ↑ M.P. z 1950 r. nr 85, poz. 1021 „za zasługi w pracy zawodowej”.
- ↑ M.P. z 1933 r. nr 259, poz. 278 „za zasługi na polu pracy naukowej”.
Bibliografia
edytuj- „Kronika Warszawy”, 3/7, 1971, s. 141–146.
- Piotr Bańkowski, Tadeusz Manteuffel (5 marca 1902 – 22 września 1970), „Archeion”, 55, 1971, s. 249–255.
- Kalina Bartnicka, Profesor Tadeusz Manteuffel i Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego. Środowisko kształcące i wychowawcze w latach pięćdziesiątych XX wieku, „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki”, 26 (2), 2017, s. 105–180.
- Oskar Halecki, Tadeusz Manteuffel (1902–1970), „Teki Historyczne”, 16, 1969, s. 347–350.
- Dariusz Matelski, Tadeusz Manteuffel (1902–1970). Wspomnienie, „[[Gazeta Wyborcza]] Poznań”, 3987 (79), 4 kwietnia 2002, s. 9.
- Janusz Tazbir, Tadeusz Manteuffel (1902–1970): l'intellectuel face au totalitarisme, „Acta Poloniae Historica”, 70, 1994, s. 165–174, ISSN 0001-6829.
- Andrzej Tomczak, Tadeusz Manteuffel jako archiwista, „Przegląd Historyczny”, 86 (3/4), 1995, s. 319–327.
- Stanisław Trawkowski, Tadeusz Manteuffel (1902–1970), [w:] Aleksander Gieysztor, Jerzy Maternicki, Henryk Samsonowicz (red.), Historycy warszawscy ostatnich dwóch stuleci, Warszawa: Czytelnik, 1986, s. 415–442.