Trędownikowate

Trędownikowate
	; Morfologia (dziewanna pospolita)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	jasnotowce
Rodzina	trędownikowate
	Nazwa systematyczna
	Scrophulariaceae Juss.; Gen. Pl.: 117. 4 Aug 1789
	Multimedia w Wikimedia Commons

Trędownikowate (Scrophulariaceae Juss.) – rodzina roślin należąca do rzędu jasnotowców (Lamiales). W dawniejszych systemach klasyfikacyjnych (np. w systemie Cronquista z 1981) do rodziny tej zaliczano 275 rodzajów liczących około 5 tysięcy gatunków roślin. Zastosowanie badań molekularnych w badaniach filogenetycznych spowodowało odkrycie polifiletyczności tak szeroko wydzielanej rodziny. Współcześnie systemy klasyfikacyjne roślin okrytonasiennych kompilowane przez Angiosperm Phylogeny Group (APG) wyróżniają w obrębie tej rodziny już tylko 58 rodzajów z około 1900 gatunkami^[2]. Pozostałe rodzaje dawniej tu klasyfikowane zaliczane są do babkowatych (Plantaginaceae), zarazowatych (Orobanchaceae) i kilku mniejszych rodzin^[3].

Zasięg przedstawicieli trędownikowatych obejmuje niemal cały świat z wyjątkiem okolic biegunów i zachodniej Afryki^[2]. We florze Polski znajdują się jedynie trzy rodzaje (w aktualnym ujęciu systematycznym rodziny): trędownik (Scrophularia), dziewanna (Verbascum) i namulnik (Limosella)^[4].

Przedstawiciele wielu rodzajów z tej rodziny są uprawiani jako rośliny ozdobne, np. alonzoa Alonsoa, budleja Buddleja, diascia Diascia, Eremophila, Freylinia, Leucophyllum, Myoporum, jawnostka Nemesia, fygelius Phygelius, trędownik Scrophularia, Sutera, dziewanna Verbascum, zaluzian Zaluzianskya. Gatunki drzewiaste z rodzajów Buddleja i Myoporum dostarczają drewna^[3].

Morfologia

Pokrój: Przeważnie zielne (jednoroczne i byliny) i krzewy, rzadko drzewa i pnącza^[3].
Liście: Skrętoległe, czasem naprzeciwległe, rzadko okółkowe. Liście pojedyncze i pierzasto klapowane. U nasady bez przylistków z wyjątkiem budlei. Ogonki liściowe często oskrzydlone, u nasady połączone (jeśli naprzeciwległe). Blaszka całobrzega, karbowana lub piłkowana, rzadko z klapami lub liście z podwiniętymi brzegami, wrzosopodobne. U niektórych gatunków w liściach znajdują się gruczołowate zbiorniki z olejkami lub żywicami – wówczas liście są przeświecająco kropkowane^[3].
Kwiaty: Obupłciowe, rzadko pojedyncze, na ogół zebrane w wierzchotki, a te w złożone kwiatostany wiechowate, groniaste, kłosokształtne lub główkowate. Kwiaty zwykle o symetrii grzbiecistej, rzadko promieniste. kielich z 2 do 5 działkami zrośniętymi u nasady, zwykle asymetrycznymi. Korona złożona z pięciu płatków (rzadko czterech) jest dwuwargowa, dzwonkowata, trąbkowata, czasem o wydłużonej rurce. Rzadko wykształcona jest ostroga (jedna lub dwie). Pręciki zwykle dwusilne – dwa dłuższe i dwa krótsze, czasem równej długości (wówczas są dwa, cztery lub jest ich pięć). Zalążnia górna, zbudowana jest z dwóch owocolistków (rzadko pojedynczego). Szyjka słupka jest pojedyncza i zakończona główkowatym, rzadziej rozwidlonym lub języczkowatym znamieniem^[3].
Owoce: Wielonasienne torebki, rzadko jagody, pestkowce, orzeszki i rozłupnie^[3].

Systematyka

Trędownikowate należą do rodzin, w przypadku których zastosowanie na wielką skalę badań genetycznych DNA w badaniach powiązań filogenetycznych spowodowało największe zmiany. Dawne systemy łączące rośliny w rodziny głównie na zasadzie podobieństwa morfologicznego okazały się w tym wypadku bardzo nietrafione. We współczesnych systemach do trędownikowatych włączono spokrewnione rodzaje, które wcześniej nierzadko znajdowały się nawet poza rzędem jasnotowców, klasyfikowane m.in. do rodzin: budlejowatych Buddlejaceae, Selaginaceae i Myoporaceae. Z kolei zaliczane wcześniej tu liczne rodzaje okazały się przynależeć do rodzin: babkowatych Plantaginaceae, linderniowatych Linderniaceae, Calceolariaceae, Phrymaceae i Stilbaceae. Szacuje się, że przodkowie trędownikowatych wyodrębnili się ok. 69 milionów lat temu^[3].

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)^[2]

Jedna z rodzin jasnotowców reprezentujących grupę astrowych w obrębie dwuliściennych właściwych:

jasnotowce

Plocospermataceae

	Carlemanniaceae

	Oleaceae oliwkowate

Tetrachondraceae

Peltantheraceae

	Calceolariaceae

	Gesneriaceae ostrojowate

Plantaginaceae babkowate

Scrophulariaceae trędownikowate

Stilbaceae

	Byblidaceae byblisowate

	Linderniaceae linderniowate

	Pedaliaceae połapkowate, sezamowate

	Martyniaceae martyniowate

	Acanthaceae akantowate

Bignoniaceae bignoniowate

	Schlegeliaceae

	Lentibulariaceae pływaczowate

	Thomandersiaceae

	Verbenaceae werbenowate

Lamiaceae jasnotowate

Mazaceae

Phrymaceae

	Paulowniaceae paulowniowate

	Orobanchaceae zarazowate

Podział rodziny według APweb

Do rodziny zalicza się 58 rodzajów^[5]:

Alonsoa Ruiz & Pav. – alonzoa
Ameroglossum Eb. Fischer et al.
Androya H. Perrier
Antherothamnus N.E.Br.
Anticharis Endl.
Aptosimum Burch. ex Benth.
Barthlottia Eb. Fischer
Basistemon Turczanowicz
Bontia L.
Buddleja L. – budleja
Camptoloma Benth.
Capraria L.
Chenopodiopsis Hilliard & B.L.Burtt
Colpias E.Mey. ex Benth.
Cromidon Compton
Dermatobotrys Bolus
Diascia Link & Otto – diascia
Diclis Benth.
Dischisma Choisy
Eremogeton Standl. & L.O.Williams
Eremophila R.Br.
Freylinia Colla
Glekia Hilliard
Globulariopsis Compton
Glumicalyx Hiern
Gosela Choisy
Hebenstretia L.
Hemimeris L.f.
Jamesbrittenia Kuntze
Leucophyllum Bonpl.
Limosella L. – namulnik
Lyperia Benth.
Manulea L.
Manuleopsis Thell. ex Schinz
Melanospermum Hilliard
Microdon Choisy (w tym Agathelpis Choisy)
Myoporum Forster f.
Nathaliella B. Fedtschenko
Nemesia Vent. – jawnostka, nemezja
Oftia Adanson
Peliostomum Benth.
Phygelius Benth. – fygelius, promyk
Phyllopodium Benth.
Polycarena Benth.
Pseudoselago Hilliard
Ranopisoa J.-F.Leroy
Rhabdotosperma Hartl
Russelia Jacquin
Scrophularia L. – trędownik
Selago L.
Stemodiopsis Engl.
Strobilopsis Hilliard & B.L.Burtt
Sutera Roth
Teedia Rudolphi
Tetraselago Junell
Trieenea Hilliard
Verbascum L. – dziewanna
Zaluzianskya F.W.Schmidt – zaluzian

Pozycja w systemie Reveala (1993–1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa jasnotowe (Lamiidae Takht. ex Reveal), nadrząd Lamianae Takht., rząd jasnotowce (Lamiales Bromhead), rodzina trędownikowate (Scrophulariaceae Juss.)^[6].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-29] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 555-557. ISBN 978-1-84246-634-6.
↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
↑ List of Genera in SCROPHULARIACEAE, [w:] Vascular plant families and genera, Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2018-01-24] (ang.).
↑ Crescent Bloom: Scrophulariaceae. The Compleat Botanica. [dostęp 2010-03-29]. (ang.).

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-29] (ang.).

[maarten-3] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 555-557. ISBN 978-1-84246-634-6.

[checklist2002-4] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.

[kew-5] List of Genera in SCROPHULARIACEAE, [w:] Vascular plant families and genera, Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2018-01-24] (ang.).

[crescent-6] Crescent Bloom: Scrophulariaceae. The Compleat Botanica. [dostęp 2010-03-29]. (ang.).

[2]

[3]

[1]

[4]

[5]

[6]