Traktura
Traktura (także traktura właściwa[1]) – w organach i pozytywach, mechanizm przenoszący ruch klawisza[2] i pozostałych urządzeń sterujących[3] na znajdujące się w wiatrownicy wentyle otwierające dopływ powietrza do piszczałek[2][3].
Zadaniami traktury są przekazywanie sygnału na odległość oraz wykonywanie pracy. Polecenia wydawane przez organistę za pośrednictwem elementów sterujących – klawiszy i przycisków, są przekazywane przez trakturę do odległych elementów wykonawczych w wiatrownicy – wentyli. Praca wykonywana przez trakturę zmniejsza wysiłek potrzebny do przezwyciężenia tarcia wewnątrz i między urządzeniami mechanicznymi wiatrownicy[4].
W szerokim znaczeniu, traktura to wszystkie urządzenia umożliwiające grę na organach, czyli rozdzielanie powietrza magazynowanego w rezerwuarze między piszczałkami: wiatrownice, klawiatury, połączenia klawiatury z wiatrownicami, połączenia wewnątrzklawiaturowe i międzyklawiaturowe, włączniki głosów, połączenia włączników głosów z wiatrownicami, crescendo, automat pedału, urządzenia pomocnicze[1][5].
Rodzaje
edytuj
Ze względu na obsługiwany podzespół, traktury dzieli się na trzy rodzaje[1][5]:
- traktura gry (traktura klawiatury, traktura tonowa) – pośredniczy między klawiaturą a wiatrownicą i steruje tonami (poprzecznym układem wiatrownicy),
- traktura połączeń (kopulacje) – pośredniczy między klawiaturami i pośrednio steruje tonami (poprzecznym układem wiatrownicy),
- traktura rejestrowa (traktura registratury) – pośredniczy między włącznikami głosów a wiatrownicą i steruje głosami (podłużnym układem wiatrownicy).
Ze względu na konstrukcję, traktury dzielą się na mechaniczne, pneumatyczne i elektromagnetyczne (elektryczne)[1][6].
Traktura mechaniczna
edytujTraktura mechaniczna jest najprostszą z punktu widzenia budowy[3]. Pośrednikami między grającym a wiatrownicami są w niej zawory mechaniczne, dźwignie, cięgła i wałki[7]. Jej wadą jest duży opór stawiany przez klawisze, zwłaszcza przy większej ilości włączonych głosów[3][8]; zaletą – w porównaniu do rozpowszechnionych w wiekach XIX i XX traktur pneumatycznej i elektrycznej – jest bezpośredni kontakt klawisza z wentylem, co pozwala organiście uzyskać większą kontrolę nad intonacją. Około roku 1925 zaobserwowano powrót traktury mechanicznej w budownictwie organowym[8].
Traktura pneumatyczna
edytujW trakturze pneumatycznej pośrednikiem między grającym a wiatrownicami są rurki, zawory pneumatyczne, dźwignie Barkera i mieszki (membrany)[9]. Jej zaletą jest możliwość odseparowania stołu gry i ustawienia go w niewielkiej odległości od korpusu instrumentu; wadą – opóźnienie dźwięku w stosunku do naciśnięcia klawisza, zwłaszcza przy zbyt dużej odległości stołu gry od wiatrownicy[3]. Pierwszy, wspierany przez pneumatykę system opracowany został w latach 30. XIX wieku przez organmistrza Charlesa Barkera – zawory pneumatyczne przekazywały w nim ruch klawiszy na elementy wykonawcze traktury mechanicznej. Te zostały później zastąpione ołowianymi rurkami, w których ciśnienie powietrza przekazywało ruch klawiszy do elementów wykonawczych wiatrownicy. Współcześnie ten rodzaj traktury jest stosowany bardzo rzadko[10].
Traktura elektryczna
edytujW trakturze elektrycznej pośrednikiem między grającym a wiatrownicami są przewody elektryczne, źródło prądu, styczniki i elektromagnesy. Traktury elektryczne i elektropneumatyczne umożliwiają umiejscawianie stołu gry w dużej odległości od wiatrownic (nazywany jest on wówczas kontuarem), stosowanie kilku niezależnie działających stołów gry do obsługi jednego instrumentu, rozkładanie sekcji (zespołów brzmieniowych) w znacznej odległości od siebie oraz stosowanie licznych połączeń, transmisji i kombinacji rejestrowych[11]. Traktura elektryczna charakteryzuje się brakiem opóźnień; jej wadą jest brak możliwości przeprowadzania drobnych poprawek instalacji we własnym zakresie[12]. Pierwsze próby zastosowania traktury elektrycznej przeprowadzano w latach 60. XIX wieku, a pod koniec wieku zaczęła wchodzić do szerszego użycia. Współcześnie konstruowane są organy wyposażone w całości w traktury elektryczne oraz kombinowane – elektryczna traktura rejestrów z mechaniczną trakturą gry, lub odwrotnie[13].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d Chwałek 1971 ↓, s. 118.
- ↑ a b Baculewski et al. 2006 ↓, s. 900.
- ↑ a b c d e Drobner 1997 ↓, s. 197.
- ↑ Chwałek 1971 ↓, s. 136.
- ↑ a b Zacharski 2019 ↓, s. 59.
- ↑ traktura, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-12-06] [zarchiwizowane z adresu 2022-08-16].
- ↑ Chwałek 1971 ↓, s. 137.
- ↑ a b tracker action, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2023-12-06] [zarchiwizowane z adresu 2015-09-25] (ang.).
- ↑ Chwałek 1971 ↓, s. 147.
- ↑ pneumatic action, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2023-12-06] [zarchiwizowane z adresu 2015-09-19] (ang.).
- ↑ Chwałek 1971 ↓, s. 165.
- ↑ Drobner 1997 ↓, s. 198.
- ↑ electric action, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2023-12-06] [zarchiwizowane z adresu 2015-09-10] (ang.).
Bibliografia
edytuj- Krzysztof Baculewski et al.: Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
- Jan Chwałek: Budowa organów: wprowadzenie do inwentaryzacji i dokumentacji zabytkowych organów w Polsce. Cz. 1, Tekst. Maria Charytańska (red.). Warszawa: MKiS, ZMiOZ, 1971.
- Mieczysław Drobner: Instrumentoznawstwo i akustyka. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1997. ISBN 83-224-0469-7.
- Konrad Zacharski: Amatorski Leksykon Organowy. Wadowice: 2019.