Wikipedia

Zaleszczyki

miasto na Ukrainie w obwodzie tarnopolskim
Zobacz też: inne znaczenia.

Zaleszczyki (ukr. Заліщики, Zaliszczyky) – miasto w rejonie czortkowskim, w obwodzie tarnopolskim na Ukrainie. Historycznie leży na Podolu, blisko granicy z Rusią Czerwoną.

Zaleszczyki
Заліщики
Ilustracja
Panorama miasta
Herb
Herb
Państwo

 Ukraina

Obwód

 tarnopolski

Rejon

czortkowski

Powierzchnia

7,16 km²

Populacja (2022)
• liczba ludności


8928[1]

Nr kierunkowy

+380 3554

Kod pocztowy

48600 – 48605

Tablice rejestracyjne

BO / 20

Położenie na mapie obwodu tarnopolskiego
Mapa konturowa obwodu tarnopolskiego, blisko dolnej krawiędzi znajduje się punkt z opisem „Zaleszczyki”
Położenie na mapie Ukrainy
Mapa konturowa Ukrainy, po lewej znajduje się punkt z opisem „Zaleszczyki”
Ziemia48°38′N 25°44′E/48,633333 25,733333
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Od 1940 do 17 lipca 2020 miasto było siedzibą rejonu zaleszczyckiego.

Geografia

edytuj

Zaleszczyki położone są w głębokim jarze w zakolu Dniestru. Trzykrotnie miasto było zalewane powodzią: w latach 1863, 1871, oraz w 1927.

W Zaleszczykach znajdował się przedwojenny polski biegun ciepła, dzięki czemu słynęły one z krajowej uprawy winorośli i arbuzów.

Historia

edytuj

Od 1376 do 1766 Zaleszczyki były wsią w granicach Królestwa Polskiego, później Rzeczypospolitej (w województwie podolskim), a prawa miejskie uzyskały w 1766. Po I rozbiorze Polski (1772) znalazły się w granicach Cesarstwa Austrii, a od 1866 Austro-Węgier w składzie kraju koronnego Galicji (z przerwą w latach 1809–1815, kiedy obwód tarnopolski należał do Imperium Rosyjskiego). Do roku 1918 było to miasto na granicy między Galicją i Bukowiną.

W Koronie Królestwa Polskiego

edytuj

W 1672 Zaleszczyki należały do Stanisława Jana Koniecpolskiego[2], w XVIII wieku – do Stanisława Poniatowskiego, ojca króla. Miastem stały się w 1766 jako własność króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, otrzymując plan regulacyjny zgodny z polską tradycją – prostokątny rynek z ratuszem pośrodku, kościołem parafialnym usytuowanym przy ulicy wychodzącej z narożnika rynku i szachownicą ulic.

Początki miasta związane są z wybudowaną tu w 1750 przez Rudolfa Oettykiera, właściciela pobliskiej wsi Latacz, fabryki sukna. Wokół fabryki wybudowano również domy dla pracowników. Jako robotników sprowadzono z Saksonii i Prus Niemców wyznania luterańskiego. W kontraktach z nimi zawartymi mieli oni zagwarantowaną wolność wyznania, lecz do budowy domu modlitwy nie dopuścił biskup kamieniecki Adam Stanisław Krasiński. W związku z tym Oettykier zorganizował dla nich parafię z domem modlitwy w leżącej po drugiej stronie Dniestru wsi Filipcze, na mocy przywileju hospodara mołdawskiego z 1759. W 1766 jednak zabroniono zaleszczyckim luteranom przekraczać granicę do Filipcza. W 1766 król Stanisław August Poniatowski nadał Zaleszczykom prawa miejskie. W 1769 miasto napadli Turcy, a w 1770 dotknęła je dżuma, w związku z czym miasto upadło.

Pod zaborami

edytuj
 
Zniszczony most kolejowy w czasie I wojny światowej

Po I rozbiorze Polski cesarzowa Maria Teresa Habsburg wydała w 1774 patent kolonizacyjny, który zezwalał w Zaleszczykach osiedlać się rzemieślnikom-kolonistom protestanckim, którzy mogli założyć tu zbór z własnym domem modlitwy[3]. W 1781 podobny patent wydał cesarz Józef II Habsburg, co było początkiem kolonizacji józefińskiej.

Od 1774 Zaleszczyki miały status miasta powiatowego w cyrkule halickim[4], a od 1786 stały się siedzibą cyrkułu zaleszczyckiego[5]. W czasie wojny polsko-austriackiej 18 czerwca 1809 rozegrana została bitwa pod Zaleszczykami. Po reformie administracyjnej z 1854 Zaleszczyki zostały miastem powiatowym w cyrkule czortkowskim[6], a po likwidacji cyrkułów w 1867, były do 1918 miastem powiatowym. 2 września 1863 doszło do wybuchu pożaru Zaleszczyk, który strawił niemal całe miasto[7].

W II Rzeczypospolitej

edytuj
 
Ratusz przed 1939

Od 1 listopada 1918 do maja 1919 Zaleszczyki były pod administracją Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej (ZURL), od lipca 1919 do 14 marca 1923 pod administracją tymczasową Polski, zatwierdzoną przez paryską konferencję pokojową 25 czerwca 1919. Suwerenność Polski na terytorium Galicji Wschodniej Rada Ambasadorów uznała 15 marca 1923. Od 15 marca 1923 w granicach II Rzeczypospolitej, miasto powiatowe w województwie tarnopolskim.

 
Widok ogólny miasta przed 1939 r.

Na początku 1938 burmistrzem Zaleszczyk został wybrany emer. ppłk Juliusz Hoffmann[8].

Mieściła się tu siedziba Inspektoratu oraz Komisariatu Straży Celnej. Stacjonowała też w miejscowości placówka Straży Celnej „Zaleszczyki”[9], a potem strażnica KOP „Zaleszczyki”[10].

W 1938 otwarto odbudowany most kolejowy[11]. Za czasów PRL i komunistycznej propagandy, uważano Zaleszczyki za punkt, w którym resztki polskich wojsk (z dowództwem na czele) oraz rząd i najwyższe urzędy wycofywały się do Rumunii po ataku ZSRR na Polskę 17 września 1939. W rzeczywistości w Zaleszczykach był tylko most kolejowy, a granicę przekraczano samochodami mostem w Kutach[12]. Nieliczni uchodźcy przekroczyli w 1939 Dniestr, bądź koleją (jak np. kard. August Hlond)[13], bądź wpław (jak np. Melchior Wańkowicz)[14].

Polski biegun ciepłа

edytuj

Z uwagi na swój specyficzny, bardzo ciepły klimat w II Rzeczypospolitej był to znany kurort z plażami nad Dniestrem, otoczonym z trzech stron terytorium Rumunii. Znajdował się tu przedwojenny polski biegun ciepłа, za co odpowiadały warunki klimatyczne charakterystyczne dla obszarów położonych o 25 stopni na południe (a więc w rejonie północnej Afryki), spowodowane południowym położeniem, nachyleniem terenu do południa, miejscową refleksją promieni, oraz osłoną przeciw zimnym wiatrem od wschodu poprzez porastający stok rzeki las bukowy, wyniesiony ponad jej poziom o około 300 m. Sprawiało to, że średnia temperatura latem w Zaleszczykach wynosiła 25-30 °C, a w słońcu dochodziła do 55-58 °C, którą jednak schładzała nieustanna subtelna bryza płynąca od szerokiego Dniestru. Niska roczna suma opadów (560 mm) obliczona przez przedwojennych meteorologów potwierdzała, że w Zaleszczykach panowały wręcz tropikalne warunki, a sezon letni trwał od maja do października, co było ewenementem na skalę kraju. Kiedy nadbałyckie kurorty były zupełnie opróżnione, w Zaleszczykach panował nadal ożywiony ruch. Zaleszczyki posiadały dwie plaże: Słoneczną (kamienną, do opalania) oraz Cienistą z białym piaskiem i gęsto zadrzewionymi alejami, służącą głównie kąpielowiczom: woda Dniestru latem o ósmej rano miała 21-22 °C, a w południe ponad 35 °C[15][16]. Na porządku dziennym były organizowane dancingi i koncerty pod gołym niebem; kwitło tu również życie kulturalne[17].

Z powodu śródziemnomorskich warunków, Zaleszczyki były jedynym miejscem w Polsce występowania wielu gatunków niebywałych roślin. Uprawiano tu morele, gruszki, brzoskwinie, arbuzy oraz winorośl, dzięki której Zaleszczyki nazywano stolicą uprawy winorośli. Eksperymentowano tu także z uprawianiem m.in. pomarańczy i ryżu, a co roku urządzano ogólnopolskie święto winobrania. Mieściła się Szkoła Ogrodnicza, której jednym z dyrektorów był Marian Lityński (do 1933). Letnisko zwane było „polskim Meranem”[18][15] lub „polską Riwierą”[19] W Zaleszczykach przebywali m.in. Józef Piłsudski, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska czy Maria Dąbrowska[19].

W 1928 Zaleszczyki zostały uznane za uzdrowisko o charakterze użyteczności publicznej[20] Poza plażowiczanami do Zaleszczyk przyjeżdżały także dzieci z chorobami i dolegliwościami takimi jak osłabienie, opóźniony rozwój, krzywica, gruźlica czy skaza wysiękowa i neuroartretyczna[19].

Kursował tu bezpośredni pociąg z wagonami sypialnymi z Warszawy, wożący wczasowiczów i rzadkie w Polsce owoce, jak brzoskwinie, winogrona, melony i cytrusy, a także ekspresowy pociąg Lux-Torpeda ze Lwowa, Wilna czy Poznania[16]. Połączenie kolejowe relacji Gdynia–Zaleszczyki było najdłuższe w II RP – odległość wynosiła 1314 km[21].

Współcześnie za biegun ciepła Polski uważane są Słubice albo Tarnów[19].

Okupacja sowiecka i niemiecka

edytuj

Od 1939 Zaleszczyki były pod okupacją ZSRR. Powstała tu konspiracyjna Krajowa Akcja w Obronie Narodu (KAWON), zajmująca się głównie przerzutem polskich wojskowych do Rumunii. Jej siedzibą było mieszkanie ks. wikarego Andrzeja Urbańskiego, który po aresztowaniu przez Sowietów dowództwa i obsługi radiostacji objął kierownictwo organizacji[22]. Zaleszczyki w latach 1941–1944 znalazły się pod okupacją III Rzeszy w dystrykcie Galicja Generalnego Gubernatorstwa. Od 16 sierpnia 1945 znajdowały się w granicach ZSRR[a].

W lipcu 1941 roku funkcjonariusze NKWD zatopili w Dniestrze kilka wagonów z więźniami przywiezionymi z więzień w Czortkowie i Kołomyi, mordując w ten sposób nieustaloną liczbę osób[23].

Osobny artykuł: Zbrodnia w Zaleszczykach (1941).

W latach 1943–1945 miasto było schronieniem dla ludności z okolicznych wiosek przed atakami OUN-UPA, niemniej jednak nacjonaliści ukraińscy zamordowali na okolicznych drogach 25 Polaków[24].

Czas kurortowej świetności Zaleszczyk zanikł po II wojnie światowej, które w 1939 roku zostały częściowo zniszczone przez Rosjan. Zarówno polskie województwo tarnopolskie jak i przeciwległy rumuński rejon Czerniowiec znalazały się w ZSRR, a miejsce zatraciło na znaczeniu, ustępując kurortom czarnomorskim. Rosjanie wypoczynkową infrastrukturę Zaleszczyk i egzotyczne uprawy uznali za całkowicie niepotrzebne. Po 1945 zniszczono pensjonaty, wille, plaże i ogrody, wycięto plantacje melonów, barokowy ratusz zburzono, by zrobić miejsce na pomnik Lenina[25] i zdewastowano kościół katolicki św. Stanisława, przekształcając świątynię na magazyn nawozów, stajnię i toalety publiczne[17].

Potencjał letniskowy Zaleszczyk przekreśliła ostatczenie katastrofalna awaria w elektrowni w Czarnobylu w 1986 roku, kiedy to radioaktywna chmura dostała się nad Zaleszczyki, a gdzie przez ukształtowanie powierzchni została uwięziona, skażając teren[19].

Zabytki

edytuj
 
Kościół św. Stanisława
 
Pałac Brunickich
 
Dworek Kasprowicza
  • Kłęk amerykański (kanadyjski) na cmentarzu miejskim, w lipcu 2017 został uszkodzony przez silny wiatr[26]
  • Kościół katolicki pw. św. Stanisława z fundacji króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Powstał w latach 1763–1828. Zamknięty w latach 1946–1992. Powoli restaurowany przez księży michalitów. Kościół we wnętrzu posiada kartusze z królewskim herbem Ciołek;
  • Pałac Poniatowskich z końca XVIII wieku, przebudowany przez Brunickich w 1831. Mieszkał w nim książę Józef Poniatowski. W XIX wieku własność Brunickich[27] i do 1939 r. rodziny Turnau. Po 1945 r. usunięto kartusz herbowy i przerobiono budynek na szpital
  • Willa Piłsudskiego z pocz. XX wieku, w której mieszkał Józef Piłsudski w 1933;
  • Budynek celny z lat 30. XX wieku w stylu modernistycznym;
  • Cmentarz katolicki z XIX wieku pomiędzy dworcem autobusowym i kościołem z Pomnikiem Niepodległości z 1928, pomnikami polskich policjantów oraz żołnierzy węgierskich i austriackich;
  • Dworek Kasprowicza, w którym w latach 1896–1899 mieszkał Jan Kasprowicz;
  • Budynek „Sokoła” z kwadratową wieżą (ob. kino);
  • Synagoga z XIX wieku (ob. kotłownia).

Ludzie związani z Zaleszczykami

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Zaleszczykami.

Honorowi obywatele

Zobacz też

edytuj

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Po konferencji jałtańskiej (4–11 lutego 1945), wyłoniony w konsekwencji jej ustaleń Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej podpisał 16 sierpnia 1945 umowę z ZSRR, uznając nieco zmodyfikowaną linię Curzona za wschodnią granicę Polski, w oparciu o porozumienie o granicy zawarte pomiędzy PKWN i rządem ZSRR 27 lipca 1944.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Liczby ludności miejscowości obwodu tarnopolskiego na podstawie spisu ludności wg stanu 2022 roku. (ukr.).
  2. ↑ Pamiętniki o Koniecpolskich: Przyczynek do dziejów polskich XVII wieku…, s. 367.
  3. ↑ Henryk Lepucki: Działalność kolonizacyjna Marii Teresy i Józefa II w Galicji 1772–1790: z 9 tablicami i mapą. Lwów: Kasa im. J. Mianowskiego, 1938, s. 26–32.
  4. ↑ Carte nouvelle des Royaumes de Galizie et Lodomerie avec le District de Bukowine, Augsburg po 1772.
  5. ↑ Carte Generale de l’Atlas des Roiaumes Galicie et Lodomerie divisés en 19 Cercles avec la Buckowina, 1786.
  6. ↑ Uibersichts Karte der neu organisirten Gerichts und Verwaltungs Bezirke der Kronländer Königreich Galizien und Lodomerien und des Herzogtums Bukowina, Wiedeń 1855.
  7. ↑ „Czas” nr 202, Kraków 5 września 1863, s. 3.
  8. ↑ Nowy zarząd miasta Zaleszczyk. „Wschód”. Nr 74, s. 2, 10 lutego 1938. 
  9. ↑ Kalendarz z szematyzmem funkcjonariuszy Straży Celnej na rok 1927, Nakładem Zarządu Internatu imienia dra Władysława Rasińskiego dla Dzieci Funkcjonariuszy Straży Celnej, 1927, s. 258.
  10. ↑ Jerzy Prochwicz: Formacje Korpusu Ochrony Pogranicza w 1939 roku. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2003, s. 315. ISBN 83-88973-58-4.
  11. ↑ Nowy most w Zaleszczykach połączył Polskę i Rumunię. „Wschód”. Nr 99, s. 1-2, 9 października 1938. 
  12. ↑ T. Dubicki, Wojsko polskie w Rumunii.
  13. ↑ 70 lat temu zmarł prymas August Hlond, charyzmatyczny przywódca Kościoła w Polsce [online], dzieje.pl [dostęp 2023-11-21] (pol.).
  14. ↑ Drogą przez Zaleszczyki [online], PolskieRadio.pl [dostęp 2023-11-21].
  15. ↑ a b A. Włusek (2018). Kurorty wypoczynkowe II RP – Zaleszczyki
  16. ↑ a b Zaleszczyki – utracony biegun ciepła
  17. ↑ a b Zaleszczyki – najsłynniejszy kresowy kurort
  18. ↑ Katarzyna Węglicka, Wędrówki kresowe. Gawędy o miejscach, ludziach i zdarzeniach, Książka i Wiedza, Warszawa 2008.
  19. ↑ a b c d e Polska miała biegun ciepła jak w Afryce. To była tropikalna "riwiera"
  20. ↑ (Art. 2) Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 zmieniające ustawę o uzdrowiskach (Dz.U. z 1928 r. nr 36, poz. 331).
  21. ↑ Zaleszczyki. Czy czekało tu coś więcej niż słońce?
  22. ↑ Zaleszczyki – riwiera międzywojnia. Część 11 [online], Nowy Kurier Galicyjski, 17 czerwca 2021 [dostęp 2023-11-21] (pol.).
  23. ↑ Stanisław Nicieja: Moje Kresy. Zaleszczyki – miasto słońca cz. 2. nto.pl, 2011-09-27. [dostęp 2020-04-10].
  24. ↑ Henryk Komański, Szczepan Siekierka, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie tarnopolskim 1939-1946, wyd. 2, Wrocław: Nortom, 2006, s. 448, ISBN 83-89684-61-6, ISBN 978-83-89684-61-5, OCLC 156875487.
  25. ↑ Witold Chrzanowski, Zaleszczyki – sadzono tu nawet pomarańcze, „turystyka.wp.pl”, 13 maja 2017 [dostęp 2017-05-17] (pol.).
  26. ↑ Зруйновано ботанічну пам’ятку природи місцевого значення «Бундук канадський». na str. Zarządu ekologii oraz zasobów naturalnych Tarnopolskiej OAP, lipiec 2017. (ukr.).
  27. ↑ Roman Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, wyd. drugie przejrzane i uzupełnione, t. 9: Województwo podolskie, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1996, s. 390–392, ISBN 83-04-04268-1, ISBN 83-04-03701-7 (całość).
  28. ↑ Józef Białynia Chołodecki, Na temat wychodźtwa w pierwszym okresie dziejów „rewindykowanej” Galicyi. „Haliczanin. Kalendarz Powszechny”. 1915, s. 86.
  29. ↑ Dziennik Urzędowy Rady Szkolnej Krajowej we Lwowie. 3, s. 127, 31 marca 1938.
  30. ↑ Kronika. Zaleszczyki. „Słowo Polskie”, s. 6, nr 28 z 18 stycznia 1904. 
  31. ↑ Uroczystość wręczenia staroście zaleszczyckiemu Józefowi Krzyżanowskiemu dyplomu honorowego obywatela miasta Zaleszczyki. audiovis.nac.gov.pl. [dostęp 2016-01-17].
  32. ↑ P. Marsz. Śmigły-Rydz obywatelem hon. Zaleszczyk. „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 59 z 15 marca 1938. 

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zaleszczyki&oldid=75346790”