Wikipedia

Zapora wodna

rodzaj budowli hydrotechnicznej

Zapora wodna – rodzaj budowli hydrotechnicznej, bariera przegradzająca dolinę rzeki w celu spiętrzenia wody, zwykle betonowa, żelbetowa lub ziemna.

Zapora Hoovera na rzece Kolorado
Zapora Tehri na rzece Bhagirathi
Zapora zbiornika retencyjnego w Stroniu Śląskim
Zapora Świnna Poręba na rzece Skawa
Zapora na Zalewie Paczkowskim, w Kozielnie
Zapora w Chocieszowie

Zapora wodna może być postawiona dla różnych celów:

Różnicę poziomów wody przed i za zaporą wykorzystuje się w elektrowniach wodnych do wytwarzania energii elektrycznej. W elektrowniach szczytowo-pompowych energię elektryczną wytwarza się w dzień, gdy zapotrzebowanie na nią jest najwyższe, a w nocy, wykorzystując nadmiar mocy, turbiny uzupełniają wodę w zbiorniku pompując ją ze zbiorników u podstawy zapory.

Zaporą wodną nazywamy również sztuczną przeszkodę wodną w postaci zatopionego lub zabagnionego terenu, utrudniającą przemieszczanie się wojsk. Zaporę tego rodzaju tworzy się przez niszczenie: zapór, grobli, śluz itp.

Historia

edytuj

Polskie słowo tama, używane potocznie na określenie zapory wodnej, pochodzi od średnioangielskiego słowa dam[1], które z kolei wywodzi się z języka średnioniderlandzkiego, którego ślady można zaobserwować w nazwach wielu miast, jak choćby Amsterdam czy Rotterdam[2]. Jednak termin „tama” użyty w odniesieniu do „zapory wodnej” jest niewłaściwy wg specjalistycznego słownictwa hydrotechnicznego, w którym mianem „tamy” określa się budowlę regulacyjną na rzece.

Pierwsze antyczne zapory wodne powstały w Mezopotamii i na Bliskim Wschodzie. Używano ich tam do kontrolowania poziomów wód Tygrysu i Eufratu, które podczas obfitych opadów deszczu stawały się nieprzewidywalne.

Osobny artykuł: Zapora w Memfis.

Najstarsza znana zapora wodna znajduje się w Jawie w Jordanii, 100 km na północny wschód od Ammanu. Konstrukcja typu grawitacyjnego była kamiennym murem wysokim na 9 m i szerokim na 1 m. Wspierał ją wał ziemny o szerokości 50 m. Zaporę tę datuje się na 3000 rok p.n.e.[3][4] Innym antycznym przykładem jest Sadd Al-Kafara at Wadi Al-Garawi, 25 km na południe od Kairu. 102-metrowa w najdłuższym miejscu i szeroka na 87 metrów konstrukcja została wzniesiona około roku 2800[5] lub 2600 p.n.e.[6] jako zapora różnicująca[7], by kontrolować wylewy rzeki. Została zniszczona przez silne opady deszczu tuż przed lub tuż po ukończeniu budowy[5][6]. Przykładami zapór wzniesionych przez Rzymian mogą być trzy budowle w Subiaco na rzece Aniene we Włoszech lub zapory w Méridzie w Hiszpanii.

Za najstarszą istniejącą po dziś dzień zaporę wodną uważa się zaporę Quatinah we współczesnej Syrii. Jej powstanie datuje się na czasy panowania egipskiego faraona Sethi (1319–1304 r. p.n.e.). W późniejszym okresie została powiększona przez Rzymian oraz współcześnie w latach 1934–1938. Zapora wciąż zaopatruje w wodę syryjskie miasto Hims.

 
Zapora Kallanai

Kallanai jest potężną zaporą z nieociosanego kamienia, długą na 300 m, wysoką na 4,5 m i szeroką na 20 m, położoną na rzece Kaveri w Indiach. Jej podstawowe struktury zostały wybudowane w II w n.e.[8] Zbudowano ją w celu podzielenia wód rzeki na cały żyzny region delty poprzez kanały irygacyjne.

Ziemna zapora, zaprojektowana przez ministra państwa Chu, Sunshu Ao, za panowania króla Dinga (606–586 p.n.e.) spowodowała zalanie płaskiej doliny w północnej części dzisiejszej prowincji Anhui, tworząc irygacyjny zbiornik wodny (100 km obwodu). Dzięki remontom budowli (m.in. za czasów dynastii Han i Tang) zbiornik ten funkcjonuje do dziś[9].

W Iranie zapór używano do podnoszenia wody za pomocą kół wodnych. Pierwsza taka konstrukcja zbudowana została w Dezful, gdzie podnosiła wodę na 50 cubitów i zaopatrywała w nią całe miasto. Zapory różnicujące były również znane[10]. Pul-i-Bulaiti były zaporami budowanymi przy młynach, wprowadzonymi przez muzułmańskich inżynierów. Pierwszą wzniesiono w Szustar na rzece Karun. Wiele innych tego typu budowano później w całym świecie muzułmańskim[10]. Wodę prowadzono z tyłu zapory przez dużą rurę, by napędzała koło wodne[11].

W Holandii, leżącej głównie na depresjach, zapór używano do blokowania rzek, by uregulować poziom ich wody, i powstrzymania morza przed wdarciem się na tereny poniżej jego poziomu. Tego typu zapory często stanowiły początek istnienia miasta, stąd często pojawiały się w ich nazwach, na przykład Amsterdam (dawniej Amstelredam) powstał po ustawieniu zapory na rzece Amstel pod koniec XII wieku, natomiast Rotterdam od zapory na rzece Rotte, dopływie Nieuwe Maas. Główny plac Amsterdamu, rzekome miejsce oryginalnego położenia zapory, wciąż nosi nazwę de Dam (hol. zapora).

Najwyższe zapory

edytuj

Na świecie

edytuj
Lokalizacja Rzeka Państwo Wysokość zapory (m) Typ zapory Rok uruchomienia
Osuwisko Usoj Bartang Tadżykistan 587 skalna
(naturalna) 		1911
(rok powstania)
Zapora Jinping-I Yalong Jiang Chiny 305 betonowa 2014
Nurek Wachsz Tadżykistan 300 ziemna 1980
Xiaowan Mekong Chiny 292 betonowa 2010
Xiluodu Jinsha Jiang Chiny 285,5 betonowa 2013[12]
Grande Dixence Dixence Szwajcaria 285 betonowa 1962
Inguri Inguri Gruzja 271,5 betonowa 1984
Vajont Vajont Włochy 261,6 betonowa 1961
Chicoasén Grijalva Meksyk 261 ziemna 1980
Tehri (Zapora Tehri) Bhagirathi Indie 261 ziemna 1990
Álvaro Obregón Yaqui Meksyk 260 betonowa 1946

W Polsce

edytuj
Lokalizacja Rzeka Wysokość zapory (m) Typ zapory Rok uruchomienia
Jezioro Solińskie San 82 betonowa 1968
Zapora Pilchowice Bóbr 69 kamienno-betonowa 1912
Jezioro Czorsztyńskie Dunajec 60 ziemna 1997
Świnna Poręba Skawa 50 ziemna 2019[13]
Jezioro Rożnowskie Dunajec 49 betonowa 1941
Leśna Kwisa 45 kamienno-betonowa 1907
Zagórze Śląskie Bystrzyca 44 kamienna 1917
Jezioro Dobczyckie Raba 41 ziemno-betonowa 1986
Jezioro Żywieckie Soła 39 ziemno-betonowa 1966
Besko Wisłok 38 betonowa 1978
Jezioro Bukowskie Bóbr 38 ziemna 1987
Zapora Porąbka Soła 37 betonowa 1937
Jezioro Klimkowskie Ropa 37 ziemna 1994
Jezioro Złotnickie Kwisa 36[14] kamienno-betonowa 1924

Negatywny wpływ na środowisko przyrodnicze

edytuj

Budowa zapór na rzekach jest jednym z głównych zagrożeń dla bioróżnorodności ekosystemów wód słodkich na świecie[15][16]. Zapory przede wszystkim powodują fragmentację rzek[17] tj. zaburzają ciągłość podłużną rzeki[18]. Zapory uniemożliwiają migrację rybom[19][15][20] i innym organizmom[21] zarówno w górę jak i w dół rzeki, blokują transport osadów w korycie rzeki[22][23], zaburzają przepływ nutrientów[15][24] oraz zaburzają przepływ (m.in. zaburzają sezonową zmienność i powodują częstsze wahania przepływu)[25].

Populacje ryb wędrownych zmalały o ponad 90% w Europie i ponad 70% globalnie w latach 1970-2020[19], przede wszystkim przez budowę zapór. Szczególnie zagrożone przez zapory są duże gatunki rzeczne (megafauna)[26][27]. Przykładem gatunku rzecznej megafauny, który został uznany za wymarły w 2020 r. był wiosłonos chiński[28] którego populacja była przeławiana przez kilkadziesiąt lat, a ostatecznie budowa zapór na rzece Jangcy uniemożliwiła mu dotarcie do tarlisk. Jedynie 1/3 istniejących rzek o długości powyżej 1000 km jest jeszcze wolna od zapór[16], rzeki te znajdują się głównie w rejonach ciężko dostępnych - na Syberii, w Arktyce i w strefie okołorównikowej w Afryce i Ameryce Południowej. Planowana budowa kolejnych zapór na świecie i w Europie[29] doprowadzi do szybkiego wymierania kolejnych gatunków organizmów żywych[30][20].

Produkcja energii elektrycznej w hydroelektrowniach na zaporach jest jednym z "najbrudniejszych" sposobów wytwarzania energii elektrycznej[31][32]. Poza bezpośrednim wpływem na wymieranie gatunków zbiorniki zaporowe emitują też gazy cieplarniane[33], głównie metan i dwutlenek węgla. W przypadku zbiorników zaporowych w strefie międzyzwrotnikowej emisje z produkcji jednostki energii w hydroelektrowniach mogą być wyższe niż ze spalania paliw kopalnych[34][35][36][37]. Zapory przyczyniają się również do pustynnienia obszarów położonych poniżej zbiorników zaporowych[38].

Negatywne skutki społeczno-ekonomiczne

edytuj

Budowa zapór, zwłaszcza dużych zwykle poprzedzona jest wysiedleniami ludności[39] W Chinach pod budowę zapór wysiedlono już łącznie 40-80 mln ludzi[40], ale wysiedlenia odbywały się i odbywają także w Polsce[41]. Budowa zapór jest średnio o 71% droższa w rzeczywistości niż przy planowaniu[39], co zarówno sprzyja jak i wynika z korupcji[42][43]. Gospodarki krajów określanych jako "hydropower states", tj. takich w których dużą część PKB pochłania budowa zapór, są słabsze, bardziej zadłużone i rozwijające się wolniej[39][44] od gospodarek innych krajów o podobnym PKB. Budowa zapór, zwłaszcza w krajach takich jak Nepal, Laos jest instrumentem represji i narzędziem politycznym[45], a zapory służyły i mogą służyć celom militarnym[39], a także być celami militarnymi w razie wojny. Budowa zapór i powstawanie zbiorników zaporowych prowadzi także do zatapiania i niszczenia zabytków i stanowisk archeologicznych[46], także z listy światowego dziedzictwa UNESCO.

Rozbieranie zapór (dam removal)

edytuj

W Europie[47] i Stanach Zjednoczonych[48] niektóre zapory są rozbierane. Przyczyną rozbiórki zapór jest m.in. starzenie się obiektów i związane z tym zagrożenie katastrofą budowlaną, ekonomiczna nieopłacalność, przywracanie ciągłości ekologicznej rzek[49]. Duże zapory są jednak rozbierane bardzo rzadko, a ogólna liczba rozebranych zapór na świecie jest mała[49]. Doświadczenia z przeprowadzonych rozbiórek wskazują jednak na bardzo wysoką skuteczność tego rozwiązania dla przywracania populacji ryb migrujących[50][51][52] i przywracania transportu materiału w rzece[53][54], a więc ogólnej poprawy stanu ekologicznego i hydromorfologicznego rzeki[55].

Największym na świecie przeprowadzonym projektem rozbiórki były dwie zapory (Glines Canyon Dam o wysokości 64 m i Elwha Dam o wysokości 32 m) na rzece Elwha w USA[54][49] rozebrane w latach 2011-2013. W latach 2022–2023 rozpocznie się prawdopodobnie kolejny duży projekt w USA, rozbiórka 4 zapór na rzece Klamath[56]. Najwyższą zaporą rozebraną w Europie była 37 metrowa zapora Vezins[49] na rzece Sélune rozebrana w 2019 roku, a w planach jest rozbiórka kolejnych zapór. W Polsce od lat toczy się dyskusja dotycząca rozbiórki zapory we Włocławku[57].

Zobacz też

edytuj
Informacje w projektach siostrzanych
   Multimedia w Wikimedia Commons
   Definicje słownikowe w Wikisłowniku

Przypisy

edytuj
  1. ↑ The American Heritage Dictionary of the English Language, Fourth Edition.
  2. ↑ Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde (Magazyn holenderskiej literatury i języka), 1947. Pierwsza pojawienie się słowa dam znajduje się w dokumencie z roku 1165, choć znana jest miejscowość Obdam wymieniona w 1120. Wyraz ten wydaje się być spokrewniony z greckim taphos, oznaczającym grób lub kurhan.
  3. ↑ Günther Garbrecht, Wasserspeicher (Talsperren) in der Antike, Antike Welt, 2nd special edition: Antiker Wasserbau (1986), s. 51–64 (52).
  4. ↑ S.W. Helms, Jawa Excavations 1975. Third Preliminary Report, Levant 1977.
  5. ↑ a b Günther Garbrecht, Wasserspeicher (Talsperren) in der Antike, Antike Welt, 2nd special edition: Antiker Wasserbau (1986), s. 51–64 (52f.).
  6. ↑ a b Mohamed Bazza: Overview of the history of water resources and irrigation management in the near east region. Food and Agriculture Organization of the United Nations, 30 października 2006. [dostęp 2009-06-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-09-01)]. (ang.).
  7. ↑ Tłumaczenie z angielskiego terminu diversion dam.
  8. ↑ Bijker Wiebe. Dikes and Dams, Thick with Politics. „Isis”. 98 (2007). s. 109–123. DOI: 10.1086/512835. 
  9. ↑ Needham Joseph: Science and Civilization in China. T. 4, Part 3: Physics and Physical Technology: Civil Engineering and Nautics. Cambridge: Cambridge University Press, 1971, s. 271.
  10. ↑ a b Donald Routledge Hill (1996), „Engineering”, s. 759 w Encyklopedii Historii Nauki Arabskiej – Rushdī Rāshid, Régis Morelon: Encyclopedia of the history of Arabic science. London: Routledge, 1996, s. 751–795. ISBN 0-415-12410-7.
  11. ↑ Adam Lucas: Wind, Water, Work: Ancient And Medieval Milling Technology (Technology and Change in History). Brill Academic Publishers, s. 62. ISBN 90-04-14649-0.
  12. ↑ Xiluodu Hydropower first unit formal grid. Polaris News, 15 lipca 2013. [zarchiwizowane z tego adresu (24 grudnia 2013)]. (chiń.).
  13. ↑ Jezioro Mucharskie. Rekordowe zapełnienie zbiornika. Zapora w Świnnej Porębie uratowała region przed powodzią [online], Gazeta Krakowska, 6 września 2021 [dostęp 2022-04-10] (pol.).
  14. ↑ Tablica informacyjna o Jeziorze Złotnickim. Koło PTTK nr 1 przy Politechnice Warszawskiej. [dostęp 2016-04-19].
  15. ↑ a b c Jim Best, Anthropogenic stresses on the world’s big rivers, „Nature Geoscience”, 12 (1), 2019, s. 7–21, DOI: 10.1038/s41561-018-0262-x, ISSN 1752-0908 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  16. ↑ a b G. Grill i inni, Mapping the world’s free-flowing rivers, „Nature”, 569 (7755), 2019, s. 215–221, DOI: 10.1038/s41586-019-1111-9, ISSN 1476-4687 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  17. ↑ Matthew R. Fuller, Martin W. Doyle, David L. Strayer, Causes and consequences of habitat fragmentation in river networks, „Annals of the New York Academy of Sciences”, 1355 (1), 2015, s. 31–51, DOI: 10.1111/nyas.12853, ISSN 1749-6632 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  18. ↑ Gonçalo Duarte i inni, Damn those damn dams: Fluvial longitudinal connectivity impairment for European diadromous fish throughout the 20th century, „Science of The Total Environment”, 2020, s. 143293, DOI: 10.1016/j.scitotenv.2020.143293, ISSN 0048-9697 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  19. ↑ a b Deinet i inni, The Living Planet Index (LPI) for migratory freshwater fish - Technical Report, The Netherlands: World Fish Migration Foundation, 2020.
  20. ↑ a b Valerio Barbarossa i inni, Impacts of current and future large dams on the geographic range connectivity of freshwater fish worldwide, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”, 117 (7), 2020, s. 3648–3655, DOI: 10.1073/pnas.1912776117, ISSN 0027-8424, PMID: 32015125, PMCID: PMC7035475 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  21. ↑ Manuel Lopes‐Lima i inni, Conservation status of freshwater mussels in Europe: state of the art and future challenges, „Biological Reviews”, 92 (1), 2017, s. 572–607, DOI: 10.1111/brv.12244, ISSN 1469-185X [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  22. ↑ Ro Charlton, Fundamentals of Fluvial Geomorphology, wyd. 1, Routledge, 12 listopada 2007, DOI: 10.4324/9780203371084, ISBN 978-0-203-37108-4 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  23. ↑ Kehui Xu, John D. Milliman, Seasonal variations of sediment discharge from the Yangtze River before and after impoundment of the Three Gorges Dam, „Geomorphology”, 104 (3-4), 2009, s. 276–283, DOI: 10.1016/j.geomorph.2008.09.004 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  24. ↑ Fushun Wang i inni, Effects of dams on riverine biogeochemical cycling and ecology, „Inland Waters”, 8 (2), 2018, s. 130–140, DOI: 10.1080/20442041.2018.1469335, ISSN 2044-2041 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  25. ↑ N.L. Poff i inni, Homogenization of regional river dynamics by dams and global biodiversity implications, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”, 104 (14), 2007, s. 5732–5737, DOI: 10.1073/pnas.0609812104, ISSN 0027-8424, PMID: 17360379, PMCID: PMC1851560 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  26. ↑ Fengzhi He i inni, The global decline of freshwater megafauna, „Global Change Biology”, 25 (11), 2019, s. 3883–3892, DOI: 10.1111/gcb.14753, ISSN 1354-1013 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  27. ↑ Savrina F. Carrizo i inni, Freshwater Megafauna: Flagships for Freshwater Biodiversity under Threat, „BioScience”, 67 (10), 2017, s. 919–927, DOI: 10.1093/biosci/bix099, ISSN 0006-3568, PMID: 29599539, PMCID: PMC5862257 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  28. ↑ Hui Zhang i inni, Extinction of one of the world's largest freshwater fishes: Lessons for conserving the endangered Yangtze fauna, „Science of The Total Environment”, 710, 2020, s. 136242, DOI: 10.1016/j.scitotenv.2019.136242, ISSN 0048-9697 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  29. ↑ Christiane Zarfl i inni, A global boom in hydropower dam construction, „Aquatic Sciences”, 77 (1), 2015, s. 161–170, DOI: 10.1007/s00027-014-0377-0, ISSN 1015-1621 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  30. ↑ Christiane Zarfl i inni, Future large hydropower dams impact global freshwater megafauna, „Scientific Reports”, 9 (1), 2019, s. 18531, DOI: 10.1038/s41598-019-54980-8, ISSN 2045-2322, PMID: 31811208, PMCID: PMC6898151 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  31. ↑ Emilio F. Moran i inni, Sustainable hydropower in the 21st century, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”, 115 (47), 2018, s. 11891–11898, DOI: 10.1073/pnas.1809426115, ISSN 0027-8424, PMID: 30397145, PMCID: PMC6255148 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  32. ↑ Atif Ansar i inni, Should we build more large dams? The actual costs of hydropower megaproject development, „Energy Policy”, 69, 2014, s. 43–56, DOI: 10.1016/j.enpol.2013.10.069 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  33. ↑ Bridget R. Deemer i inni, Greenhouse Gas Emissions from Reservoir Water Surfaces: A New Global Synthesis, „BioScience”, 66 (11), 2016, s. 949–964, DOI: 10.1093/biosci/biw117, ISSN 0006-3568, PMID: 32801383, PMCID: PMC7425809 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  34. ↑ Nathan Barros i inni, Carbon emission from hydroelectric reservoirs linked to reservoir age and latitude, „Nature Geoscience”, 4 (9), 2011, s. 593–596, DOI: 10.1038/ngeo1211, ISSN 1752-0894 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  35. ↑ Philip M Fearnside, Greenhouse gas emissions from Brazil’s Amazonian hydroelectric dams, „Environmental Research Letters”, 11 (1), 2016, s. 011002, DOI: 10.1088/1748-9326/11/1/011002, ISSN 1748-9326 [dostęp 2020-12-06].
  36. ↑ Philip M. Fearnside, Do Hydroelectric Dams Mitigate Global Warming? The Case of Brazil's CuruÁ-una Dam, „Mitigation and Adaptation Strategies for Global Change”, 10 (4), 2005, s. 675–691, DOI: 10.1007/s11027-005-7303-7, ISSN 1573-1596 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  37. ↑ Felipe A M de Faria i inni, Estimating greenhouse gas emissions from future Amazonian hydroelectric reservoirs, „Environmental Research Letters”, 10 (12), 2015, s. 124019, DOI: 10.1088/1748-9326/10/12/124019, ISSN 1748-9326 [dostęp 2020-12-06].
  38. ↑ Fatemeh Zafarnejad, The contribution of dams to Iran’s desertification, „International Journal of Environmental Studies”, 66 (3), 2009, s. 327–341, DOI: 10.1080/00207230902798648, ISSN 0020-7233 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  39. ↑ a b c d Benjamin K. Sovacool, Götz Walter, Internationalizing the political economy of hydroelectricity: security, development and sustainability in hydropower states, „Review of International Political Economy”, 26 (1), 2019, s. 49–79, DOI: 10.1080/09692290.2018.1511449, ISSN 0969-2290 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  40. ↑ Bryan Tilt, Drew Gerkey, Dams and population displacement on China’s Upper Mekong River: Implications for social capital and social–ecological resilience, „Global Environmental Change”, 36, 2016, s. 153–162, DOI: 10.1016/j.gloenvcha.2015.11.008, ISSN 0959-3780 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  41. ↑ Jacek Bereźnicki, Zapora Świnna Poręba powstaje już 30 lat i pochłania miliony zł. Czy ta inwestycja ma sens? [online], www.money.pl [dostęp 2020-12-06] (pol.).
  42. ↑ Transparency International, Water Integrity Network, Global corruption report 2008 : corruption in the water sector, wyd. 1st ed, Cambridge, ISBN 978-0-521-72795-2, OCLC 212859136 [dostęp 2020-12-06].
  43. ↑ Özge Can Dogmus, Jonas Østergaard Nielsen, The on-paper hydropower boom: A case study of corruption in the hydropower sector in Bosnia and Herzegovina, „Ecological Economics”, 172, 2020, s. 106630, DOI: 10.1016/j.ecolecon.2020.106630 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  44. ↑ Benjamin K. Sovacool, Götz Walter, Major hydropower states, sustainable development, and energy security: Insights from a preliminary cross-comparative assessment, „Energy”, 142, 2018, s. 1074–1082, DOI: 10.1016/j.energy.2017.09.085 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  45. ↑ Austin Lord, Citizens of a hydropower nation: Territory and agency at the frontiers of hydropower development in Nepal: Nepalese hydropower development, „Economic Anthropology”, 3 (1), 2016, s. 145–160, DOI: 10.1002/sea2.12051 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  46. ↑ Barnaby Joseph Dye, Heritage dammed : water infrastructure impacts on world heritage sites and free flowing rivers ; civil society report to the UNESCO World Heritage Committee and parties of the World Heritage Convention, Moscow, ISBN 978-5-4465-2345-0, OCLC 1137849073 [dostęp 2020-12-06].
  47. ↑ Home [online], Dam Removal Europe [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  48. ↑ American Rivers, American Rivers Dam Removal Database, figshare, 2020, DOI: 10.6084/m9.figshare.5234068.v7 [dostęp 2020-12-06].
  49. ↑ a b c d Michal Habel i inni, Dam and reservoir removal projects: a mix of social-ecological trends and cost-cutting attitudes, „Scientific Reports”, 10 (1), 2020, s. 19210, DOI: 10.1038/s41598-020-76158-3, ISSN 2045-2322, PMID: 33154482, PMCID: PMC7645739 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  50. ↑ Samuel J. Brenkman i inni, Rapid Recolonization and Life History Responses of Bull Trout Following Dam Removal in Washington's Elwha River, „North American Journal of Fisheries Management”, 39 (3), 2019, s. 560–573, DOI: 10.1002/nafm.10291, ISSN 0275-5947 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  51. ↑ Angela T. Bednarek, Undamming Rivers: A Review of the Ecological Impacts of Dam Removal, „Environmental Management”, 27 (6), 2001, s. 803–814, DOI: 10.1007/s002670010189, ISSN 0364-152X [dostęp 2020-12-06].
  52. ↑ Kim Birnie-Gauvin i inni, 30 years of data reveal dramatic increase in abundance of brown trout following the removal of a small hydrodam, „Journal of Environmental Management”, 204, 2017, s. 467–471, DOI: 10.1016/j.jenvman.2017.09.022 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  53. ↑ Jonathan A. Warrick i inni, World’s largest dam removal reverses coastal erosion, „Scientific Reports”, 9 (1), 2019, s. 13968, DOI: 10.1038/s41598-019-50387-7, ISSN 2045-2322, PMID: 31562373, PMCID: PMC6764949 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  54. ↑ a b Andrew C. Ritchie i inni, Morphodynamic evolution following sediment release from the world’s largest dam removal, „Scientific Reports”, 8 (1), 2018, s. 13279, DOI: 10.1038/s41598-018-30817-8, ISSN 2045-2322, PMID: 30185796, PMCID: PMC6125403 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  55. ↑ J Ryan Bellmore i inni, Conceptualizing Ecological Responses to Dam Removal: If You Remove It, What's to Come?, „BioScience”, 69 (1), 2019, s. 26–39, DOI: 10.1093/biosci/biy152, ISSN 0006-3568, PMID: 30647476, PMCID: PMC6327834 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  56. ↑ Alexander Matthews, The largest dam-removal in US history [online], www.bbc.com [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  57. ↑ Ministrowie we Włocławku. Poważna rozmowa o rozbiórce stopnia wodnego! [online], ddwloclawek.pl [dostęp 2020-12-06] (pol.).

Bibliografia

edytuj
  • Marian Laprus (red.): Leksykon wiedzy wojskowej. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1979, s. 516. ISBN 83-11-06229-3.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zapora_wodna&oldid=75093279”