Tekst źródłowy strony Krakowskie Zakłady Sodowe Solvay

'''Krakowskie Zakłady Sodowe Solvay''' – fabryka [[węglan sodu|sody]] w [[Borek Fałęcki|Borku Fałęckim]]{{r|BIP Kraków}}, utworzona w 1906 roku i zlikwidowana w latach 1989–1996 ze względu na silne negatywne [[Zanieczyszczenie środowiska|oddziaływanie na środowisko]]. Budynki zostały rozebrane, a teren poddano [[rekultywacja|rekultywacji]] i przeznaczono na cele handlowo-usługowe (m.in. Centrum Handlowe „Zakopianka”) i rekreacyjne. W czasie [[II wojna światowa|II wojny światowej]] w fabryce (niemiecka nazwa ''Ostdeutsche Chemische Werke GmbH'') pracował [[Jan Paweł II|Karol Wojtyła]], jako młody [[Kleryk (student)|kleryk]]{{r|Dar i Tajemnica|BIP Kraków}}.

== Otrzymywanie sody metodą Solvaya ==
{{osobny artykuł|Metoda Solvaya}}
[[Plik:Solvay process reaction scheme.svg|thumb|200px|Schemat produkcji [[Węglan sodu|sody]] [[Metoda Solvaya|metodą Solvaya]].]]
Do produkcji [[Węglan sodu|sody(węglanu sodu)]] [[Metoda Solvaya|metodą Solvaya]], zgodnie z sumaryczną reakcją{{r|Kępiński}}:
: {{chem|CaCO|3}} + 2NaCl → {{chem|Na|2|CO|3}} + {{chem|CaCl|2}}
stosuje się [[wapień|wapienie]] ([[węglan wapnia]]) i [[chlorek sodu]] ([[Halit|sól kamienna]]). W praktyce niezbędne jest zastosowanie materiałów pomocniczych ([[koks]], [[amoniak]]) i przeprowadzenie szeregu odrębnych [[proces jednostkowy|procesów]] i [[operacja jednostkowa|operacji jednostkowych]], m.in. wypalanie wapieni – otrzymywanie [[tlenek wapnia|CaO]] (wapno palone) i [[dwutlenek węgla|{{chem|CO|2}}]], nasycanie [[solanka (woda mineralna)|solanki]] [[amoniak]]iem, a następnie jej [[Uwęglenie|karbonizacja]] (nasycanie {{chem|CO|2}}), separacja [[krystalizacja|krystalizującego]] [[wodorowęglan sodu|wodorowęglanu sodu]] {{chem|NaHCO|3}} i jego [[kalcynowanie|kalcynacja]], odzyskiwanie amoniaku z cieczy po krystalizacji wodorowęglanu z użyciem [[mleko wapienne|mleka wapiennego]]. Gorące odcieki z kolumn do odzysku amoniaku, zawierające duże ilości [[chlorek wapnia|{{chem|CaCl|2}}]] (ok. 125 g/l) i NaCl (ok. 25 g/l) oraz [[zawiesina|zawiesiny]] ({{chem|Ca(OH)|2}}, {{chem|CaCO|3}}), są kierowane do [[odstojnik]]ów, a stąd, po odseparowaniu osadów, do rzek{{r|Kępiński|Kępiński|grupa2=uwaga}}.

W Krakowskich Zakładach Sodowych eksploatowano [[solanka (woda mineralna)|solankę]] z [[Wieliczka|Wieliczki]] (zobacz też – [[Kopalnia Soli „Wieliczka”|Kopalnia soli Wieliczka]]) i [[Barycz (Kraków)|Baryczy]] oraz [[kamieniołom]]y wapieni w [[Zakrzówek (Kraków)|Zakrzówku]] i zakupione w 1926 roku od firm Wapienniki i Kamieniołomy J. Rajnera i Spółki{{r|BIP Kraków}}. [[Osadniki Sodowe Solvay]] zajmowały ponad 30 [[hektar|ha]] terenu.

== Historia Krakowskich Zakładów Sodowych ==
Zakład mieścił się na terenie Dzielnicy IX [[Kraków|Krakowa]], w której znajdują się historyczne [[Łagiewniki (Kraków)|Łagiewniki]] i [[Borek Fałęcki#Historia|Borek Fałęcki]]. Pozwolenie na założenie fabryki sody w Borku Fałęckim otrzymał Bernard Liban w 1901 roku. W historii zakładu wyróżnia się daty{{r|BIP Kraków|park-solvay}}:
[[Plik:Maszyna par borek falecki.jpg|thumb|200px|Maszyna parowa w miejscu dawnej fabryki.]]
[[Plik:Most Na Wildze.JPG|thumb|200px|Miejsce dawnych [[Osadniki Sodowe Solvay|osadników sodowych]] i planowanej lokalizacji kopca [[Jan Paweł II|Jana Pawła II]]{{r|Kopiec JPII}}.]]
* 1906 – uruchomienie zakładu pod nazwą „Pierwsza Galicyjska Fabryka Sody Amoniakalnej S.A.”,
* 1909 – wydzierżawienie zakładu przez międzynarodowy koncern [[Solvay (koncern)|Solvay]] i zmiana nazwy na „Austriackie Zakłady Solvay – Fabryka Sody w Podgórzu”,
* 1909–1912 – budowa osiedla mieszkaniowego dla pracowników,
* 1915 – rozbudowa – uruchomienie rurociągów zasilających w wodę i solankę z [[Ujęcie wody|ujęcia wody]] na [[Wisła|Wiśle]] w [[Pychowice|Pychowicach]] i ujęcia solanki w Wieliczce,
* 1918 – uruchomienie [[Kolej wąskotorowa|kolejki wąskotorowej]] między zakładem i [[kamieniołom]]em wapieni w [[Zakrzówek (Kraków)|Zakrzówku]],
* 1918 – przejęcie zarządu i administracji fabryki przez państwo polskie
* 1921 – wykupienie fabryki przez Zakłady Solvay w Polsce (Sp. z o.o. w Warszawie, podlegająca centrali w Brukseli), początek dynamicznego rozwoju zakładu,
* lata 20. – budowa szkoły powszechnej i stadionu sportowego,
* 1922 – otrzymanie [[koncesja|koncesji]] na czerpanie solanki z Baryczy,
* 1926 – nabycie złóż wapieni od firm Wapienniki i Kamieniołomy Rajnera i Sp., zmiany [[technologia chemiczna|technologii]] i [[Aparatura chemiczna (technika)|urządzeń]], rozbudowa,
* koniec lat 1920. – rozpoczęcie tworzenia [[Park Solvay w Krakowie|Parku Solvay]] (pod opieką zarządu fabryki do wybuchu [[II wojna światowa|II wojny światowej]]),
* 1938 – przejęcie części budynków Huty Żelaznej S.A. (po jej likwidacji),
* 1939 – przejęcie zakładu przez [[Okupacja niemiecka ziem polskich (1939–1945)|okupanta]],
* 1940 – uruchomienie zakładu pod nazwą ''Ostdeutsche Chemische Werke GmbH'',
* 1945 – uruchomienie Fabryki Sody W Borku Fałęckim, Zakłady Solvay w Polsce, Sp. z o.o. (nazwa była zmieniana),
* 1950–1970 – dalsza rozbudowa zakładu i rozwój, wzrost niekorzystnego oddziaływania na środowisko,
* lata 70. – nasilanie się protestów dotyczących uciążliwości dla środowiska,
* 1984 – zawarcie porozumienia dotyczącego likwidacji zakładów do 31 grudnia 1990 roku,
* 1988 – postawienie zakładu w stan likwidacji przez Komisję Ochrony Środowiska,
* 1990 – całkowite zaprzestanie produkcji<ref>{{Cytuj |autor = Edyta Sermet, Gabriela Rolka |tytuł = Pogórniczy spadek na zrębie Zakrzówka |czasopismo = Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury |data = 2013 |data dostępu = 2020-01-09 |wolumin = 5 |typ nośnika = online |url = http://history-of-mining.pwr.wroc.pl/old/attachments/article/24/26SermetRolka-Pogórniczy_spadek_na_zrębie_Zakrzówka.pdf}}</ref>,
* 1996 – zakończenie wyburzania większości budynków i rekultywacja terenu.

Na terenie dawnego Zakładu powstało Centrum Handlowe Zakopianka, m.in. hipermarkety Carrefour, Castorama i Kinowy Multiplex Cinema City. Teren osadników został poddany rekultywacji i częściowo zalesiony – odgrywa rolę podmiejskich zielonych obszarów rekreacyjnych.

== Karol Wojtyła w Solvayu ==
[[Plik:Tablica pamiatkowa JPII Solvay HPIM0560.JPG|thumb|200px|Tablica upamiętniająca robotniczą pracę Karola Wojtyły w Krakowskich Zakładach Sodowych Solvay (tablica na ścianie budynku Centrum Sztuki Solvay przy ulicy Zakopiańskiej 62 w Krakowie)]]
[[Plik:Centrum Jana Pawła II.JPG|thumb|200px|Miejsce budowy [[Centrum Jana Pawła II „Nie lękajcie się”]] (stan z lipca 2011)]]

Od września 1940 roku do sierpnia 1944 roku w Krakowskim Solvayu pracował Karol Wojtyła, który napisał na ten temat{{r|Dar i Tajemnica}}:
{{Cytat
 |treść = Fabryka stała się dla mnie, na pewnym etapie, prawdziwym seminarium duchownym, choć zakonspirowanym. Pracowałem w kamieniołomie od września 1940 roku, a w rok później przeszedłem do oczyszczalni wody do fabryki. Tak więc lata związane z kształtowaniem się ostatniej decyzji pójścia do seminarium wiążą się właśnie z tym okresem ([[Dar i tajemnica|Dar i Tajemnica]], 2005).
}}
{{Cytat
 |treść = Zaprzyjaźniłem się z wielu robotnikami. Nieraz zapraszali mnie do swoich domów. Już jako kapłan i biskup chrzciłem ich dzieci i wnuki, błogosławiłem związki małżeńskie i prowadziłem pogrzeby wielu z nich. Miałem także sposobność przekonania się o tym, ile drzemie w nich zainteresowań religijnych i życiowej mądrości. Te kontakty – jak wspomniałem – przetrwały długo po zakończeniu okupacji, właściwie aż do czasu mojego wyboru na Biskupa Rzymu, a niektóre trwają do dzisiaj w formie korespondencji (Dar i Tajemnica, 2005).
}}

Jan Paweł II odwiedził Borek Fałęcki w 1997 roku ([[Podróż apostolska Jana Pawła II do Polski (1997)|VI pielgrzymka do Polski]]). Jednym z pracowników Zakładu, z którymi utrzymywał kontakt korespondencyjny, był [[Ernest Pischinger]], pełniący w latach wojny funkcję kierownika laboratorium chemicznego (bezpośredni przełożony Karola Wojtyły w czasie jego pracy w oczyszczalni wody).

Na terenie byłego Zakładu i w jego otoczeniu znajdują się liczne miejsca upamiętnienia robotniczej pracy przyszłego Papieża w Solvayu. Z inicjatywy kard. [[Stanisław Dziwisz|Stanisława Dziwisza]] powstało [[Centrum Jana Pawła II „Nie lękajcie się”]]. Pojawiają się inne inicjatywy{{r|Kopiec JPII|Kopiec JPII_2|Kopiec JPII_3}}.
{{Commonscat|Solvay in Kraków}}

== Uwagi ==
{{Uwagi|
<ref name="Kępiński" group="uwaga">Zmniejszenie ilości soli, wprowadzanych do rzek, osiąga się np. zagospodarowując chlorek wapnia (np. dodatki do zapraw dla budownictwa zimowego, środki suszące gazy). Poszukiwane są inne możliwości wykorzystania mieszanin chlorków wapnia i sodu. Jest też stosowana modyfikacja technologii Solvaya, polegająca na przerywaniu zamkniętego obiegu amoniaku – za jeden z produktów uznaje się [[chlorek amonu]], stosowany jako [[Nawozy azotowe|nawóz azotowy]] np. w uprawach ryżu [Kępiński, s. 308].</ref>
}}

== Przypisy ==
{{Przypisy|
<ref name="BIP Kraków">{{cytuj stronę |url=http://www.bip.krakow.pl/?dok_id=1656 |tytuł=Dzielnica IX |opublikowany=Biuletyn Informacji Publicznej, Kraków |język=pl |data dostępu=2011-10-19 |archiwum=https://web.archive.org/web/20130218082439/http://www.bip.krakow.pl/?dok_id=1656 |zarchiwizowano=2013-02-18 }}</ref>
<ref name="park-solvay">{{cytuj stronę|url=http://www.parki.org.pl/parki-miejskie/park-solvay-w-krakowie |tytuł=Historia: Borek Fałęcki, Zakłady Sodowe „Solvay” i Karol Wojtyła, Park Solvay w Krakowie |opublikowany=Parki i ogrody |język=pl |data dostępu=2011-10-19}}</ref>
<ref name="Kępiński">{{cytuj książkę|autor link=Józef Kępiński |imię=Józef |nazwisko=Kępiński |tytuł=Technologia chemiczna nieorganiczna |wydawca=Państwowe Wydawnictwo Naukowe |miejsce=Warszawa |data=1964 |strony=298–308}}</ref>
<ref name="Dar i Tajemnica">{{Cytuj książkę|autor=[[Jan Paweł II]] |tytuł=Dar i Tajemnica: w pięćdziesiątą rocznicę moich święceń kapłańskich |rok=2005 |wydawca=Wydawnictwo św. Stanisława BM |miejsce=Kraków |isbn=8370973248 |url=http://papiez.wiara.pl/?grupa=6&art=1118867566&dzi=1118852264&katg=}}</ref>
<ref name="Kopiec JPII">{{cytuj stronę|url=http://e-krakow.com/news/news/130-Usypmy_kopiec_Jana_Paw%C5%82a_Wielkiego |tytuł=Usypmy kopiec Jana Pawła Wielkiego |opublikowany=e-Krakow |data=2005-04-06 |język=pl |data dostępu=2011-10-19}}</ref>
<ref name="Kopiec JPII_2">{{cytuj |url=http://wiadomosci.onet.pl/regionalne/krakow/pomysl-na-monumentalny-kopiec-jana-pawla-ii,1,4824796,wiadomosc.html |tytuł= Pomysł na monumentalny kopiec Jana Pawła II |opublikowany=Onet.pl |data=2011-08-19 |język=pl |data dostępu=2011-10-20 | archiwum = https://archive.is/BlyeO | zarchiwizowano = 2013-05-03}}</ref>
<ref name="Kopiec JPII_3">{{cytuj stronę|url=http://www.rodaknet.com/rp_szumanski_27.htm |tytuł=Kopiec Jana Pawła II |autor=Aleksander Szumański |opublikowany=Rodaknet |data=2009-05-24 |język=pl |data dostępu=2011-10-20}}</ref>
}}

[[Kategoria:Nieistniejące przedsiębiorstwa chemiczne w Polsce]]
[[Kategoria:Dzielnica IX Łagiewniki-Borek Fałęcki]]