Przejdź do zawartości

Przytulia wonna: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycja
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
KamikazeBot (dyskusja | edycje)
550 479 edycji
usunięcie szablonu Szablon:Cechy taksonu
m →Zastosowanie: Poprawiono literówkę
Znaczniki: Z urządzenia mobilnego Z aplikacji mobilnej Z aplikacji Android
 
(Nie pokazano 35 wersji utworzonych przez 23 użytkowników)
Linia 1: Linia 1:
{{Takson infobox
{{Takson infobox
|nazwa = Przytulia wonna
|nazwa = Przytulia wonna
|obrazek = Galium odoratum Sturm47.jpg
|grafika = Galium odoratum Sturm47.jpg
|opis grafiki =
|systematyka_ref=<ref name=apweb>{{cytuj stronę |url=http://www.mobot.org/MOBOT/research/APweb/ | tytuł=Angiosperm Phylogeny Website | data dostępu=2009-05-27 | autor = Stevens P.F. | rok=2001– | język=en}}</ref>
|alt grafiki =
⚫
|domena= [[eukarionty]]
|systematyka ref = <ref name="ruggiero" /><ref name="apweb" />
⚫
|królestwo=[[rośliny]]
⚫
|domena = [[eukarionty]]
⚫
|klad1= [[rośliny naczyniowe]]
⚫
|królestwo = [[rośliny]]
|klad2= ''[[Euphyllophyta]]''
|klad3= [[rośliny nasienne]]
|podkrólestwo = [[rośliny zielone]]
|nadgromada = [[rośliny telomowe]]
|klasa= [[okrytonasienne]]
⚫
|gromada = [[rośliny naczyniowe]]
|klad5= [[astrowe]]
|podgromada = [[rośliny nasienne]]
⚫
|rząd = [[goryczkowce]]
|rodzina = [[marzanowate]]
|nadklasa = [[okrytonasienne]]
|klasa = ''[[Magnoliopsida]]''
⚫
|rodzaj = [[przytulia]]
|nadrząd = [[astropodobne]]
⚫
|gatunek = przytulia wonna
⚫
|rząd = [[goryczkowce]]
⚫
|łacina = Galium odoratum
|rodzina = [[marzanowate]]
⚫
|autor = ([[Karol Linneusz|L.]]) [[Giovanni Antonio Scopoli|Scop.]]
⚫
|rodzaj = [[przytulia]]
⚫
|cytat = Fl. carniol. ed. 2, 1:105. 1771
⚫
|gatunek = przytulia wonna
⚫
|synonim = ''Asperula odorata'' L.<ref name=grin/>
|commons = Category:Galium odoratum
|nazwa łacińska = Galium odoratum
⚫
|autor = ([[Karol Linneusz|L.]]) [[Giovanni Antonio Scopoli|Scop.]]
⚫
|cytat = Fl. carniol. ed. 2, 1:105. 1771
|synonimy =
⚫
* ''Asperula odorata'' L.<ref name=grin/>
|wikispecies =
⚫
|commons = Category:Galium odoratum
}}
}}
⚫
[[Plik:Galium odoratum a2 (2).JPG|thumb|]]
⚫
[[Plik:Galium odoratum R1.jpg|thumb|240px|Kwitnący pęd]]
⚫
'''Przytulia wonna''', marzanka wonna (''Galium odoratum'') – [[gatunek (biologia)|gatunek]] [[Roślina wieloletnia|rośliny wieloletniej]] należący do rodziny [[marzanowate|marzanowatych]]. Występuje w [[Europa|Europie]] i [[Azja|Azji]], na obszarach o klimacie suboceanicznym<ref name=grin>{{Cytuj stronę |url=https://npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxon/taxonomysearch.aspx?language=en |tytuł=Germplasm Resources Information Network (GRIN)|data dostępu = 2010-11-11}}</ref>. Rozprzestrzenia się także w innych rejonach świata o klimacie umiarkowanym<ref name=grin/>. W Polsce jest dość pospolita na całym niżu.


⚫
== Morfologia ==
⚫
'''Przytulia wonna''', marzanka wonna (''Galium odoratum'') – [[gatunek (biologia)|gatunek]] [[Roślina wieloletnia|rośliny wieloletniej]] należący do rodziny [[marzanowate|marzanowatych]]. Występuje w [[Europa|Europie]] i [[Azja|Azji]], na obszarach o klimacie suboceanicznym<ref name=grin>{{Cytuj stronę |url=http://www.ars-grin.gov/cgi-bin/npgs/html/taxgenform.pl?language=en |tytuł=Germplasm Resources Information Network (GRIN)|data dostępu = 2010-11-11}}</ref>. Rozprzestrzenia się także w innych rejonach świata o klimacie umiarkowanym<ref name=grin/>. W Polsce jest dość pospolita na całym niżu.
⚫
; Pokrój: Delikatna roślina o wysokości do 30 cm, wytwarzająca liczne [[pęd (botanika)|pędy]] pachnące sianem (zapach [[kumaryna|kumaryny]]). Często tworzy zwarte łany.

⚫
[[Plik:Galium odoratum1 ies.jpg|thumb|150px|left|Okółek liści]]
⚫
[[Plik:Galium odoratum.jpg|thumb|150px|left|Kwiaty]]
⚫
=== Morfologia ===
⚫
; Pokrój: Delikatna roślina o wysokości do 30 cm, wytwarzająca liczne [[pęd roślinny|pędy]] pachnące sianem (zapach [[kumaryna|kumaryny]]). Często tworzy zwarte łany.
; [[Łodyga]]: Podnosząca się, wątła, naga, czterokanciasta.
; [[Łodyga]]: Podnosząca się, wątła, naga, czterokanciasta.
; [[Liść|Liście]]: Wyrastają w okółkach, po 6-9. Są siedzące z [[przylistek|przylistkami]], ciemnozielone, lancetowatego kształtu, z szorstkimi brzegami. Liście na środku łodygi są zwykle największe.
; [[Liść|Liście]]: Wyrastają w okółkach, po 6-9. Są siedzące z [[przylistek|przylistkami]], ciemnozielone, lancetowatego kształtu, z szorstkimi brzegami. Liście na środku łodygi są zwykle największe.
; [[Kwiat]]y: Na szczycie łodyg w [[baldachogrono|baldachogronach]] wyrastają nieliczne, drobne kwiaty na krótkich szypułkach. Kwiatostany są z [[podsadka]]mi, lub bez. [[kielich (botanika)|Kielich]] kwiatowy niepozorny, [[korona kwiatu|korona]] o średnicy 4-6 mm z 4 białymi płatkami, jeden słupek, 4 pręciki.
; [[Kwiat]]y: Na szczycie łodyg w [[baldachogrono|baldachogronach]] wyrastają nieliczne, drobne kwiaty na krótkich szypułkach. Kwiatostany są z [[podsadka]]mi, lub bez. [[kielich (botanika)|Kielich]] kwiatowy niepozorny, [[korona kwiatu|korona]] o średnicy 4-6 mm z 4 białymi płatkami, jeden słupek, 4 pręciki.
; [[Owoc]]: Kulista [[rozłupnia]] z gęstymi haczykowatymi szczecinkami. Po dojrzeniu rozpada się na 2 [[rozłupnia|rozłupki]].
; [[Owoc]]: Kulista [[rozłupnia]] z gęstymi, haczykowatymi szczecinkami<ref name=rutkowski/>. Po dojrzeniu rozpada się na dwie [[rozłupnia|rozłupki]].
; [[Kłącze]]: Cienkie, pełzające.
; [[Kłącze]]: Cienkie, pełzające.


=== Biologia i ekologia ===
== Biologia i ekologia ==
[[Bylina (botanika)|Bylina]], [[geofit]]. Kwitnie od kwietnia do czerwca. Jest [[owadopylność|owadopylna]], zabezpieczeniem przed [[autogamia|samozapyleniem]] jest [[przedprątność]], jednak jeśli z jakichś powodów, np, długotrwałej złej pogody nie doszło do [[zapylenie krzyżowe|zapylenia krzyżowego]], i tak powstają nasiona, łatwo bowiem dochodzi do samozapylenia, gdyż wyższe pręciki po dojrzeniu opadają swoimi pylnikami na znamię słupka. Nasiona roznoszone są przez zwierzęta i ludzi ([[zoochoria]]), przyczepiając się haczykami do ubrań i sierści. Rośnie w cienistych [[las liściasty|lasach liściastych]], (szczególnie bukowe), [[zarośla]]. Wymaga gleb próchnicznych, dla których jest [[roślina wskaźnikowa|rośliną wskaźnikową]]. Jest [[rośliny cieniolubne|rośliną cieniolubną]], [[gatunek charakterystyczny|gatunkiem charakterystycznym]] dla rzędu (O.) ''[[Fagetalia]]''<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko=Matuszkiewicz |imię= Władysław |autor link=Władysław Matuszkiewicz |tytuł=Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych |miejsce= Warszawa |isbn= 83-01-14439-4}}</ref> .
[[Bylina (botanika)|Bylina]], [[geofity|geofit]] i [[hemikryptofity|hemikryptofit]]<ref name=rutkowski>{{Cytuj książkę |nazwisko=Rutkowski |imię=Lucjan |tytuł= Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej |rok=2004 |wydawca= Wyd. Naukowe PWN |miejsce= Warszawa |isbn= 83-01-14342-8 |strony=366}}</ref>. Kwitnie od kwietnia do czerwca. Jest [[owadopylność|owadopylna]], zabezpieczeniem przed [[autogamia|samozapyleniem]] jest [[przedprątność]], jednak jeśli z jakichś powodów, np. długotrwałej złej pogody nie doszło do [[zapylenie krzyżowe|zapylenia krzyżowego]], i tak powstają nasiona, łatwo bowiem dochodzi do samozapylenia, gdyż wyższe pręciki po dojrzeniu opadają swoimi pylnikami na znamię słupka. Nasiona roznoszone są przez zwierzęta i ludzi ([[zoochoria]]), przyczepiając się haczykami do ubrań i sierści. Rośnie w cienistych [[las liściasty|lasach liściastych]], szczególnie bukowych. Wymaga gleb próchnicznych, dla których jest [[roślina wskaźnikowa|rośliną wskaźnikową]]. Jest [[rośliny cieniolubne|rośliną cieniolubną]], [[gatunek charakterystyczny|gatunkiem charakterystycznym]] dla rzędu (O.) ''[[Fagetalia]]''<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko=Matuszkiewicz |imię= Władysław |autor link=Władysław Matuszkiewicz |tytuł=Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych |miejsce= Warszawa |isbn= 83-01-14439-4}}</ref>.
Liczba [[chromosom]]ów: [[diploid|2n]] = 44<ref name=rutkowski/>.
; [[Rośliny trujące|Roślina trująca]]: Ze względu na zawartość [[kumaryna|kumaryny]] musi być stosowana z umiarem. Większe dawki mogą spowodować [[ból głowy]] i [[nudności]].
; [[Rośliny trujące|Roślina trująca]]: Ze względu na zawartość [[kumaryna|kumaryny]] musi być stosowana z umiarem. Większe dawki mogą spowodować [[ból głowy]] i [[nudności]].


⚫
== Zagrożenia i ochrona ==
[[Plik:Asperula odorata a1.jpg|thumb|250px|Pokrój]]
Roślina objęta była w Polsce częściową [[Ochrona gatunkowa roślin|ochroną gatunkową]] od 1957 roku na podstawie rozporządzeń wydawanych kolejno w latach: 1957<ref name=rozp1957>{{Dziennik Ustaw|rok=1957|numer=15|pozycja=78}} – Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 28 lutego 1957 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin</ref>, 1983<ref name=rozp1983>{{Dziennik Ustaw|rok=1983|numer=27|pozycja=134}} – Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin</ref>, 1995<ref name=rozp1995>{{Dziennik Ustaw|rok=1995|numer=41|pozycja=214}} – Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6 kwietnia 1995 r. w sprawie wprowadzenia ochrony gatunkowej roślin</ref>, 2001<ref name=rozp2001>{{Dziennik Ustaw|rok=2001|numer=106|pozycja=1167}} – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 września 2001 r. w sprawie listy gatunków roślin rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą częściową oraz zakazów właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych zakazów</ref>, 2004<ref name=rozp2004>{{Dziennik Ustaw|rok=2004|numer=168|pozycja=1764}} – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną</ref> i 2012<ref>Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin ({{Dziennik Ustaw|2012|81}})</ref>. Od 2014 roku nie podlega ochronie<ref name=rozp2014>{{Dziennik Ustaw|2014|1409}} – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin</ref>.
⚫
=== Zagrożenia i ochrona ===
Roślina objęta częściową [[Ochrona gatunkowa roślin|ochroną gatunkową]] w Polsce na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin<ref>Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin ({{Dziennik Ustaw|rok=2012|numer=0|pozycja=81}})</ref>.


=== Zastosowanie ===
== Zastosowanie ==
; [[Rośliny lecznicze|Roślina lecznicza]]:
; [[Rośliny lecznicze|Roślina lecznicza]]:
* [[Surowiec zielarski]]: ziele ''Herba Asperulae'' zawiera [[glukozyzydy]] (m.in. [[asperuloza]]), [[kumaryna|kumarynę]], [[garbniki]], związki goryczowe, duże ilości polifenolokwasów , nieznaczne ilości [[flawonoidy|flawonoidów]] ([[rutyna]], [[kwercetryna]]).
* [[Surowiec zielarski]]: ziele ''Herba Asperulae'' zawiera [[kumaryna|kumarynę]], [[garbniki]], związki goryczowe, duże ilości polifenolokwasów, nieznaczne ilości [[flawonoidy|flawonoidów]] ([[rutyna]], [[kwercetyna]]).
* Działanie: przeciwbakteryjnie, rozkurczające, uspokajające. [[Napar]] z ziela zmniejsza napięcie ścian naczyń krwionośnych oraz mięśni gładkich układu pokarmowego i moczowego. Używany jest w zaburzeniach krążenia, [[żylak]]ach (w tym [[żylaki odbytu|hemoroidach]]), skurczach jelit i dróg moczowych. Pomaga także przy [[kamica|kamicy]] i dolegliwościach wątroby.
* Działanie: przeciwbakteryjnie, rozkurczające, uspokajające. [[Napar]] z ziela zmniejsza napięcie ścian naczyń krwionośnych oraz mięśni gładkich układu pokarmowego i moczowego. Używany jest w zaburzeniach krążenia, [[żylaki|żylakach]] (w tym [[żylaki odbytu|hemoroidach]]), skurczach jelit i dróg moczowych. Pomaga także przy [[kamica|kamicy]] i dolegliwościach wątroby.
* Zbiór i suszenie: zbiera się przed kwitnieniem rośliny, przy ładnej pogodzie, [[suszenie|suszy]] w miejscach przewiewnych i zacienionych. Podczas suszenia wydziela intensywna woń [[Siano (agrotechnika)|siana]], po wysuszeniu czernieje.
* Zbiór i suszenie: zbiera się przed kwitnieniem rośliny, przy ładnej pogodzie, [[suszenie|suszy]] w miejscach przewiewnych i zacienionych. Podczas suszenia wydziela intensywną woń [[Siano (agrotechnika)|siana]], po wysuszeniu czernieje.
; [[Rośliny kosmetyczne|Roślina kosmetyczna]]:
; [[Rośliny kosmetyczne|Roślina kosmetyczna]]:
* [[Napar]] można pić w celu lekkiego przyciemnienia jasnej, bladej skóry. w tym samym celu ów napar można stosować jako kąpiel. Kumaryna stosowana jest jako substancja zapachowa w perfumach<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Hlava | imię = Bohumír. | tytuł = Rośliny kosmetyczne | data = 1984 | wydawca = Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne | miejsce = Warszawa | isbn = 83-09-00765-5 | strony = 114}}</ref>.
* [[Napar]] można pić w celu lekkiego przyciemnienia jasnej, bladej skóry. w tym samym celu ów napar można stosować jako kąpiel. Kumaryna stosowana jest jako substancja zapachowa w perfumach<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Hlava | imię = Bohumír. | tytuł = Rośliny kosmetyczne | data = 1984 | wydawca = Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne | miejsce = Warszawa | isbn = 83-09-00765-5 | strony = 114}}</ref>.
; [[Sztuka kulinarna]]: Jest używana jako [[przyprawa]] do ciast, cukierków, napojów pitnych, [[zupa|zup]], [[sos]]ów i ziołowych herbatek. W okręgu berlińskim w Niemczech podawany jest sok z marzanki z piwem pszenicznym Berliner Weiße. Już 1200 lat temu w Niemczech wytwarzano winną nalewkę z marzanki (tzw. napój majowy).
; [[Sztuka kulinarna]]: Jest używana jako [[przyprawa]] do ciast, cukierków, napojów pitnych, [[zupa|zup]], [[sos]]ów i ziołowych herbatek. W okręgu berlińskim w Niemczech podawany jest sok z marzanki z piwem pszenicznym Berliner Weiße. Już 1200 lat temu w Niemczech wytwarzano winną nalewkę z marzanki (tzw. napój majowy){{fakt|data=2017-09}}.
* Służy do zwalczania moli (szkodników) oraz aromatyzowania niektórych gatunków [[wódka|wódek]], [[wino|win]] i [[tytoń|tytoniu]].
* Służy do zwalczania moli (szkodników) oraz aromatyzowania niektórych gatunków [[wódka|wódek]], [[wino|win]] i [[tytoń (produkt)|tytoniu]].


== Przypisy ==
{{Przypisy|stopień= ===}}
<references responsive>
⚫
=== Bibliografia ===
<ref name="ruggiero">{{Ruggiero |data dostępu = 2020-02-20}}</ref>
{{Bibliografia start}}
<ref name="apweb">{{Angiosperm Phylogeny Website |data dostępu = 2009-05-27}}</ref>
# {{Cytuj książkę | nazwisko= Macků | imię=Jan | nazwisko2= Krejča | imię2=Jindrich | nazwisko3= Rymkiewicz | imię3=Apoloniusz | tytuł= Atlas roślin leczniczych | data=1989 | wydawca=Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo | miejsce=Wrocław [etc.] | isbn=83-04-03281-3}}
</references>
⚫
# {{Cytuj książkę |nazwisko=Mazerant |imię=Anna |tytuł= Mała księga ziół |rok=1990 |wydawca= Inst. Wyd. Zw. Zawodowych |miejsce= Warszawa |isbn= 83-202-0810-6}}

⚫
# {{Cytuj książkę |nazwisko= Podbielkowski |imię=Zbigniew |tytuł= Słownik roślin użytkowych |rok=1989 |wydawca= PWRiL |miejsce=Warszawa |isbn= 83-09-00256-4}}
⚫
== Bibliografia ==
⚫
# {{cytuj książkę|imię=Tadeusz |nazwisko=Traczyk|tytuł=Rośliny lasu liściastego |miejsce=Warszawa |rok=1959 |wydawca=PZWS |id=}}
# {{Cytuj książkę |nazwisko=Rutkowski |imię=Lucjan |tytuł= Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej |rok=2006 |wydawca= Wyd. Naukowe PWN |miejsce= Warszawa |isbn= 83-01-14342-8}}
* {{Cytuj książkę | nazwisko= Macků | imię=Jan | nazwisko2= Krejča | imię2=Jindrich | nazwisko3= Rymkiewicz | imię3=Apoloniusz | tytuł= Atlas roślin leczniczych | data=1989 | wydawca=Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo | miejsce=Wrocław [etc.] | isbn=83-04-03281-3}}
⚫
* {{Cytuj książkę |nazwisko=Mazerant |imię=Anna |tytuł= Mała księga ziół |rok=1990 |wydawca= Inst. Wyd. Zw. Zawodowych |miejsce= Warszawa |isbn= 83-202-0810-6}}
⚫
# [[Bolesław Broda]], [[Jakub Mowszowicz]]. ''Przewodnik do oznaczania roślin leczniczych, trujacych i użytkowych'' Wyd. PZWL, 1985. ISBN 83-200-0070X.
⚫
* {{Cytuj książkę |nazwisko= Podbielkowski |imię=Zbigniew |tytuł= Słownik roślin użytkowych |rok=1989 |wydawca= PWRiL |miejsce=Warszawa |isbn= 83-09-00256-4}}
{{Bibliografia stop}}
⚫
* {{cytuj książkę|imię=Tadeusz |nazwisko=Traczyk|tytuł=Rośliny lasu liściastego |miejsce=Warszawa |rok=1959 |wydawca=PZWS |id=}}
⚫
* [[Bolesław Broda]], [[Jakub Mowszowicz]]. ''Przewodnik do oznaczania roślin leczniczych, trujących i użytkowych'' Wyd. PZWL, 1985. {{ISBN|83-200-0070X}}.

{{Kontrola autorytatywna}}


[[Kategoria:Marzanowate]]
[[Kategoria:Marzanowate]]
[[Kategoria:Rośliny lecznicze]]
[[Kategoria:Rośliny lecznicze]]
[[Kategoria:Rośliny chronione]]
[[Kategoria:Taksony opisane przez Karola Linneusza]]

[[ar:جويسئة عطرة]]
[[az:Ətirli çətiryarpaq]]
[[ba:Яҙғы бөрмәкәй]]
[[bg:Лазаркиня]]
[[ca:Espunyidella d'olor]]
[[cs:Mařinka vonná]]
[[da:Skovmærke]]
[[de:Waldmeister]]
[[en:Galium odoratum]]
[[es:Galium odoratum]]
[[eo:Asperulo]]
[[fr:Galium odoratum]]
[[hsb:Wonjaty sydrik]]
[[it:Galium odoratum]]
[[rw:Asiperile ihumura]]
[[lt:Kvapusis lipikas]]
[[hu:Szagos müge]]
[[nl:Lievevrouwebedstro]]
[[nds:Möösch]]
[[ru:Подмаренник душистый]]
[[sk:Lipkavec marinkový]]
[[sr:Лазаркиња]]
[[fi:Tuoksumatara]]
[[sv:Myskmadra]]
[[uk:Маренка запашна]]
[[zh:香豬殃殃]]

Aktualna wersja na dzień 20:27, 6 wrz 2024

Przytulia wonna
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

goryczkowce

Rodzina

marzanowate

Rodzaj

przytulia

Gatunek

przytulia wonna

Nazwa systematyczna
Galium odoratum (L.) Scop.
Fl. carniol. ed. 2, 1:105. 1771
Synonimy
  • Asperula odorata L.[3]
Multimedia w Wikimedia Commons
Kwitnący pęd

Przytulia wonna, marzanka wonna (Galium odoratum) – gatunek rośliny wieloletniej należący do rodziny marzanowatych. Występuje w Europie i Azji, na obszarach o klimacie suboceanicznym[3]. Rozprzestrzenia się także w innych rejonach świata o klimacie umiarkowanym[3]. W Polsce jest dość pospolita na całym niżu.

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Pokrój
Delikatna roślina o wysokości do 30 cm, wytwarzająca liczne pędy pachnące sianem (zapach kumaryny). Często tworzy zwarte łany.
Łodyga
Podnosząca się, wątła, naga, czterokanciasta.
Liście
Wyrastają w okółkach, po 6-9. Są siedzące z przylistkami, ciemnozielone, lancetowatego kształtu, z szorstkimi brzegami. Liście na środku łodygi są zwykle największe.
Kwiaty
Na szczycie łodyg w baldachogronach wyrastają nieliczne, drobne kwiaty na krótkich szypułkach. Kwiatostany są z podsadkami, lub bez. Kielich kwiatowy niepozorny, korona o średnicy 4-6 mm z 4 białymi płatkami, jeden słupek, 4 pręciki.
Owoc
Kulista rozłupnia z gęstymi, haczykowatymi szczecinkami[4]. Po dojrzeniu rozpada się na dwie rozłupki.
Kłącze
Cienkie, pełzające.

Biologia i ekologia

[edytuj | edytuj kod]

Bylina, geofit i hemikryptofit[4]. Kwitnie od kwietnia do czerwca. Jest owadopylna, zabezpieczeniem przed samozapyleniem jest przedprątność, jednak jeśli z jakichś powodów, np. długotrwałej złej pogody nie doszło do zapylenia krzyżowego, i tak powstają nasiona, łatwo bowiem dochodzi do samozapylenia, gdyż wyższe pręciki po dojrzeniu opadają swoimi pylnikami na znamię słupka. Nasiona roznoszone są przez zwierzęta i ludzi (zoochoria), przyczepiając się haczykami do ubrań i sierści. Rośnie w cienistych lasach liściastych, szczególnie bukowych. Wymaga gleb próchnicznych, dla których jest rośliną wskaźnikową. Jest rośliną cieniolubną, gatunkiem charakterystycznym dla rzędu (O.) Fagetalia[5]. Liczba chromosomów: 2n = 44[4].

Roślina trująca
Ze względu na zawartość kumaryny musi być stosowana z umiarem. Większe dawki mogą spowodować ból głowy i nudności.

Zagrożenia i ochrona

[edytuj | edytuj kod]

Roślina objęta była w Polsce częściową ochroną gatunkową od 1957 roku na podstawie rozporządzeń wydawanych kolejno w latach: 1957[6], 1983[7], 1995[8], 2001[9], 2004[10] i 2012[11]. Od 2014 roku nie podlega ochronie[12].

Zastosowanie

[edytuj | edytuj kod]
Roślina lecznicza
  • Surowiec zielarski: ziele Herba Asperulae zawiera kumarynę, garbniki, związki goryczowe, duże ilości polifenolokwasów, nieznaczne ilości flawonoidów (rutyna, kwercetyna).
  • Działanie: przeciwbakteryjnie, rozkurczające, uspokajające. Napar z ziela zmniejsza napięcie ścian naczyń krwionośnych oraz mięśni gładkich układu pokarmowego i moczowego. Używany jest w zaburzeniach krążenia, żylakach (w tym hemoroidach), skurczach jelit i dróg moczowych. Pomaga także przy kamicy i dolegliwościach wątroby.
  • Zbiór i suszenie: zbiera się przed kwitnieniem rośliny, przy ładnej pogodzie, suszy w miejscach przewiewnych i zacienionych. Podczas suszenia wydziela intensywną woń siana, po wysuszeniu czernieje.
Roślina kosmetyczna
  • Napar można pić w celu lekkiego przyciemnienia jasnej, bladej skóry. w tym samym celu ów napar można stosować jako kąpiel. Kumaryna stosowana jest jako substancja zapachowa w perfumach[13].
Sztuka kulinarna
Jest używana jako przyprawa do ciast, cukierków, napojów pitnych, zup, sosów i ziołowych herbatek. W okręgu berlińskim w Niemczech podawany jest sok z marzanki z piwem pszenicznym Berliner Weiße. Już 1200 lat temu w Niemczech wytwarzano winną nalewkę z marzanki (tzw. napój majowy)[potrzebny przypis].
  • Służy do zwalczania moli (szkodników) oraz aromatyzowania niektórych gatunków wódek, win i tytoniu.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-05-27] (ang.).
  3. ↑ a b c Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-11-11].
  4. ↑ a b c Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2004, s. 366. ISBN 83-01-14342-8.
  5. ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych. Warszawa. ISBN 83-01-14439-4.
  6. ↑ Dz.U. z 1957 r. nr 15, poz. 78 – Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 28 lutego 1957 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin
  7. ↑ Dz.U. z 1983 r. nr 27, poz. 134 – Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin
  8. ↑ Dz.U. z 1995 r. nr 41, poz. 214 – Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6 kwietnia 1995 r. w sprawie wprowadzenia ochrony gatunkowej roślin
  9. ↑ Dz.U. z 2001 r. nr 106, poz. 1167 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 września 2001 r. w sprawie listy gatunków roślin rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą częściową oraz zakazów właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych zakazów
  10. ↑ Dz.U. z 2004 r. nr 168, poz. 1764 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną
  11. ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2012 r. poz. 81)
  12. ↑ Dz.U. z 2014 r. poz. 1409 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin
  13. ↑ Bohumír. Hlava: Rośliny kosmetyczne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1984, s. 114. ISBN 83-09-00765-5.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Jan Macků, Jindrich Krejča, Apoloniusz Rymkiewicz: Atlas roślin leczniczych. Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1989. ISBN 83-04-03281-3.
  • Anna Mazerant: Mała księga ziół. Warszawa: Inst. Wyd. Zw. Zawodowych, 1990. ISBN 83-202-0810-6.
  • Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
  • Tadeusz Traczyk: Rośliny lasu liściastego. Warszawa: PZWS, 1959.
  • Bolesław Broda, Jakub Mowszowicz. Przewodnik do oznaczania roślin leczniczych, trujących i użytkowych Wyd. PZWL, 1985. ISBN 83-200-0070X.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Przytulia_wonna&oldid=74697032”