Poliptyk: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
lit., poprawa linków, n. linki, red. |
|||
Linia 12: | Linia 12: | ||
Wydzielone obramieniem, malowane lub rzeźbione, pole skrzydła lub tablicy środkowej poliptyku nazywamy kwaterą. Ruchome części boczne, w poliptykach rzeźbionych lub malowanych, zamykające szafę ołtarzową, zwykle podzielone na kwatery, noszą nazwę skrzydeł. Stronę frontową skrzydła przy otwarciu nazywamy awersem lub stroną wewnętrzną, natomiast stronę tylną (odwrocie) – rewersem lub stroną zewnętrzną<ref>''Słownik terminologiczny sztuk pięknych'', Warszawa 2007, s. 383.</ref>. |
Wydzielone obramieniem, malowane lub rzeźbione, pole skrzydła lub tablicy środkowej poliptyku nazywamy kwaterą. Ruchome części boczne, w poliptykach rzeźbionych lub malowanych, zamykające szafę ołtarzową, zwykle podzielone na kwatery, noszą nazwę skrzydeł. Stronę frontową skrzydła przy otwarciu nazywamy awersem lub stroną wewnętrzną, natomiast stronę tylną (odwrocie) – rewersem lub stroną zewnętrzną<ref>''Słownik terminologiczny sztuk pięknych'', Warszawa 2007, s. 383.</ref>. |
||
Poliptykiem nazywamy również malowidło (płaskorzeźbę) skomponowane na kilku sąsiadujących ze sobą płaszczyznach (kwaterach), które łączy w całość wspólny program ikonograficzny. W XIX i XX w. wykroczył poza obszar sztuki sakralnej<ref name="E. Szala, 2003">E. Szala, ''Poliptyk'', [w:] ''Religia. Encyklopedia PWN'', t. 8, Warszawa: 2003, s. 170.</ref>. Przykładami mogą być tryptyki [[Otto Dix]]a – ''Wielkie miasto'' ( |
Poliptykiem nazywamy również malowidło (płaskorzeźbę) skomponowane na kilku sąsiadujących ze sobą płaszczyznach (kwaterach), które łączy w całość wspólny program ikonograficzny. W XIX i XX w. wykroczył poza obszar sztuki sakralnej<ref name="E. Szala, 2003">E. Szala, ''Poliptyk'', [w:] ''Religia. Encyklopedia PWN'', t. 8, Warszawa: 2003, s. 170.</ref>. Przykładami mogą być tryptyki [[Otto Dix]]a – ''Wielkie miasto'' (1927-28) i ''Wojna'' (1929-32) oraz seria wielkoformatowych tryptyków [[Francis Bacon (malarz)|Francisa Bacona]]. Na Dalekim Wschodzie (Chiny, Japonia, Korea) istnieje tradycja świeckiego poliptyku w formie parawanów złożonych z części połączonych zawiasami. Na takich malowanych ekranach przedstawiano najczęściej sceny pejzażowe i bitewne. Tworzyli je m.in. [[Kanō Sanraku]] (1559-1635) – ''Jesienne proso'', [[Utagawa Kunisada]] (1786-1865) – tryptyk ''W teatrze kabuki''<ref>M. Bird, ''100 idei, które zmieniły sztukę''. Raszyn 2012, s. 58.</ref>. |
||
== Geneza == |
== Geneza == |
||
Poliptyk powstał z przekształcenia bizantyjskich form obrazowych ([[ikonostas]]), początkowo jako tzw. '''dossale''' (tablica przedstawiająca rząd popiersi świętych, ukazanych pod oddzielającymi ich ostrołukowymi arkadami). O bezpośrednich związkach łączących formę pojedynczej nastawy ołtarzowej i tryptyku świadczą pochodzące z lat |
Poliptyk powstał z przekształcenia bizantyjskich form obrazowych ([[ikonostas]]), początkowo jako tzw. '''dossale''' (tablica przedstawiająca rząd popiersi świętych, ukazanych pod oddzielającymi ich ostrołukowymi arkadami). O bezpośrednich związkach łączących formę pojedynczej nastawy ołtarzowej i tryptyku świadczą pochodzące z lat 1280-1310 wielkoformatowe ''Madonny z Dzieciątkiem'' namalowane na złotym tle, w otoczeniu aniołów i świętych, znajdujące się obecnie w galerii [[Galeria Uffizi|Uffizi]] we Florencji ([[Cimabue]], [[Giotto di Bondone|Giotto]], [[Duccio]]). Istotną rolę w rozwoju poliptyku odegrał ołtarz główny katedry w [[Siena|Sienie]] – ''[[Maestà (obraz Duccia di Buoninsegni)|Maesta]]'' [[Duccio di Buoninsegna|Duccia]] (1308-11) z przedstawieniem Tronującej Madonny, który stał się wzorem dla wielu twórców włoskich XIV w. ([[Simone Martini]], [[Giotto di Bondone|Giotto]])<ref name="E. Szala, 2003"/>. |
||
Z punktu widzenia struktury poliptyk wywodzi się z '''dyptyków''' z kości słoniowej rozpowszechnionych już w późnym okresie rzymskim, Dyptyk, i jego pochodna – tryptyk, stał się popularną formą niewielkich obiektów dewocyjnych w okresie wczesnochrześcijańskim i w kulturze bizantyjskiej. Takie małe ołtarzyki o skrzydłach połączonych zawiasami można była łatwo zamykać jak książkę, zabierać w podróż i otwierać do modlitwy. |
Z punktu widzenia struktury poliptyk wywodzi się z '''dyptyków''' z kości słoniowej rozpowszechnionych już w późnym okresie rzymskim, Dyptyk, i jego pochodna – tryptyk, stał się popularną formą niewielkich obiektów dewocyjnych w okresie wczesnochrześcijańskim i w kulturze bizantyjskiej. Takie małe ołtarzyki o skrzydłach połączonych zawiasami można była łatwo zamykać jak książkę, zabierać w podróż i otwierać do modlitwy. |
||
Linia 35: | Linia 35: | ||
| opis2 = <center>Dyptyk z kości słoniowej</center> |
| opis2 = <center>Dyptyk z kości słoniowej</center> |
||
| grafika3 = Stavelot. |
| grafika3 = Stavelot.Triptych.jpg |
||
| szerokość3 = {{#expr: (200 * 1299 / 1000) round 0}} |
| szerokość3 = {{#expr: (200 * 1299 / 1000) round 0}} |
||
| opis3 = <center>Relikwiarz w formie miniaturowego tryptyku</center> |
| opis3 = <center>Relikwiarz w formie miniaturowego tryptyku</center> |
||
Linia 51: | Linia 51: | ||
* [[pentaptyk]] – 5 części (tablica środkowa i dwie pary skrzydeł, w tym jedna nieruchoma), np. ''[[Poliptyk Zwiastowania z Jednorożcem]]'' (ok. 1480) z kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu, [[Muzeum Narodowe w Warszawie]] (I otwarcie – 8 kwater, ołtarz otwarty – 9 kwater) |
* [[pentaptyk]] – 5 części (tablica środkowa i dwie pary skrzydeł, w tym jedna nieruchoma), np. ''[[Poliptyk Zwiastowania z Jednorożcem]]'' (ok. 1480) z kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu, [[Muzeum Narodowe w Warszawie]] (I otwarcie – 8 kwater, ołtarz otwarty – 9 kwater) |
||
* '''heksaptyk''' – 6 części |
* '''heksaptyk''' – 6 części |
||
* '''heptaptyk''' – 7 części (tablica środkowa i trzy pary skrzydeł, w tym jedna nieruchoma; termin rzadko używany), np. ''[[Ołtarz Koronacji Marii]]'' ( |
* '''heptaptyk''' – 7 części (tablica środkowa i trzy pary skrzydeł, w tym jedna nieruchoma; termin rzadko używany), np. ''[[Ołtarz Koronacji Marii]]'' (1511-17) w kościele Mariackim w Gdańsku |
||
* '' |
* ''octaptyk'' – 8 części |
||
{{Grafika rozwinięta |
{{Grafika rozwinięta |
||
Linia 58: | Linia 58: | ||
| tytuł = Rodzaje poliptyków skrzydłowych |
| tytuł = Rodzaje poliptyków skrzydłowych |
||
| grafika1 = Jan van Eyck |
| grafika1 = Jan van Eyck - Diptych - WGA07587.jpg |
||
| szerokość1 = {{#expr: (200 * 3095 / 3711) round 0}} |
| szerokość1 = {{#expr: (200 * 3095 / 3711) round 0}} |
||
| opis1 = <center>Jan van Eyck, ''Ukrzyżowanie i Sąd Ostateczny'' – dyptyk</center> |
| opis1 = <center>Jan van Eyck, ''Ukrzyżowanie i Sąd Ostateczny'' – dyptyk</center> |
||
| grafika2 = Maria-Krönungs-Altar in St. |
| grafika2 = Maria-Krönungs-Altar in St.Jakob in Rothenburg ob der Tauber - IMG 7015.jpg |
||
| szerokość2 = {{#expr: (200 * 2448 / 3264) round 0}} |
| szerokość2 = {{#expr: (200 * 2448 / 3264) round 0}} |
||
| opis2 = <center>Tilan Riemenschneider, ''Ołtarz Świętej Krwi'' – tryptyk</center> |
| opis2 = <center>Tilan Riemenschneider, ''Ołtarz Świętej Krwi'' – tryptyk</center> |
||
Linia 76: | Linia 76: | ||
== Struktura == |
== Struktura == |
||
W Niderlandach w XV w. zachowało się ponad 100 malowanych tryptyków<ref>J. Białostocki, ''Sztuka XV wieku od Parlerów do Dürera'', Warszawa 2010, s. 110.</ref> składających się z części środkowej oraz dwóch ruchomych skrzydeł, obustronnie zdobionych. Dekoracja wewnętrznych części skrzydeł (awersów) widoczna jest, gdy są one otwarte i stanowią dopełnienie dekoracji środkowej, natomiast po zamknięciu części ruchomych ukazuje się strona wewnętrzna skrzydeł (rewersy). Wykorzystywano w nich często efekty iluzjonistyczne imitując techniką "[[ |
W Niderlandach w XV w. zachowało się ponad 100 malowanych tryptyków<ref>J. Białostocki, ''Sztuka XV wieku od Parlerów do Dürera'', Warszawa 2010, s. 110.</ref> składających się z części środkowej oraz dwóch ruchomych skrzydeł, obustronnie zdobionych. Dekoracja wewnętrznych części skrzydeł (awersów) widoczna jest, gdy są one otwarte i stanowią dopełnienie dekoracji środkowej, natomiast po zamknięciu części ruchomych ukazuje się strona wewnętrzna skrzydeł (rewersy). Wykorzystywano w nich często efekty iluzjonistyczne imitując techniką "[[en grisaille]]" kolor kamiennego [[relief]]u, tworząc postacie wyglądające jak rzeźbione posągi. Iluzja rzeźby niepolichromowanej występowała prawie wyłącznie na rewersach skrzydeł i obejmowała zawsze te same typy tematyczne: wizerunki świętych, Trójcy Świętej oraz scenę Zwiastowania. Zachowało się ponad 170 tego typu przedstawień<ref>A. Ziemba, ''Sztuka Burgundii i Niderlandów 1380-1500'', t. 1, Warszawa 2008, s. 376.</ref>. Pierwszym zachowanym przykładem niderlandzkiego retabulum snycersko-malarskiego jest ''Ołtarz Ukrzyżowania'', wykonany na zamówienie Karola Śmiałego w latach 1390-99<ref name="J. Białostocki, 2010">J. Białostocki, ''Sztuka XV wieku od Parlerów do Dürera'', Warszawa 2010, s. 49.</ref>. Jest to duży, horyzontalny w formacie tryptyk malowany na zewnątrz, a rzeźbiony wewnątrz. W szafie otwartego ołtarza widnieją trzy sceny: ''Ukrzyżowanie, Pokłon Trzech Króli'' i ''Złożenie do grobu''. Powyżej piętrzą się [[wimperga|wimpergi]] i [[maswerk]]i z figurami aniołów. Na skrzydłach, w niszach, zostały przemiennie umieszczone figury świętych mężów i niewiast. Wspaniała architektoniczna scenografia wnętrza pokryta jest lśniącym złotem pokrywającym figury i gotyckie ornamenty. |
||
{{Grafika rozwinięta |
{{Grafika rozwinięta |
||
Linia 84: | Linia 84: | ||
| grafika1 = Dijon Salle des Gardes Retable Crucifixion1.jpg |
| grafika1 = Dijon Salle des Gardes Retable Crucifixion1.jpg |
||
| szerokość1 = {{#expr: (150 * 4224 / 2376) round 0}} |
| szerokość1 = {{#expr: (150 * 4224 / 2376) round 0}} |
||
| opis1 = <center>Jacques de Baerze, ''Ołtarz Ukrzyżowania'' ( |
| opis1 = <center>Jacques de Baerze, ''Ołtarz Ukrzyżowania'' (1390-99), Musée des Beaux-Arts, Dijon</center> |
||
| grafika2 = Robert Campin |
| grafika2 = Robert Campin - Triptych with the Annunciation, known as the "Merode Altarpiece" - Google Art Project.jpg |
||
| szerokość2 = {{#expr: (150 * 4000 / 2027) round 0}} |
| szerokość2 = {{#expr: (150 * 4000 / 2027) round 0}} |
||
| opis2 = <center>Robert Campin, ''Tryptyk Zwiastowania'' ( |
| opis2 = <center>Robert Campin, ''Tryptyk Zwiastowania'' (1427-32)</center> |
||
| grafika3 = Weyden-tripticAbegg.jpg |
| grafika3 = Weyden-tripticAbegg.jpg |
||
Linia 94: | Linia 94: | ||
| opis3 = <center>Rogier van der Weyden, ''Tryptyk Ukrzyżowania'' (ok. 1445)</center> |
| opis3 = <center>Rogier van der Weyden, ''Tryptyk Ukrzyżowania'' (ok. 1445)</center> |
||
| grafika4 = Hans Memling |
| grafika4 = Hans Memling - Triptych of the Resurrection - WGA14986.jpg |
||
| szerokość4 = {{#expr: (150 * 1503 / 1000) round 0}} |
| szerokość4 = {{#expr: (150 * 1503 / 1000) round 0}} |
||
| opis4 = <center>Hans Memling, ''Tryptyk Zmartwychwstania'' (ok. 1490)</center> |
| opis4 = <center>Hans Memling, ''Tryptyk Zmartwychwstania'' (ok. 1490)</center> |
||
Linia 107: | Linia 107: | ||
| grafika1 = Blaubeuren-Hochaltar-SchreinfigurenUebersicht.jpg |
| grafika1 = Blaubeuren-Hochaltar-SchreinfigurenUebersicht.jpg |
||
| szerokość1 = {{#expr: (200 * 1932 / 1309) round 0}} |
| szerokość1 = {{#expr: (200 * 1932 / 1309) round 0}} |
||
| opis1 = <center>Kościół klasztorny w Blaubeuren ( |
| opis1 = <center>Kościół klasztorny w Blaubeuren (1493-94)</center> |
||
| grafika2 = Schleswig Cathedral 0791.jpg |
| grafika2 = Schleswig Cathedral 0791.jpg |
||
| szerokość2 = {{#expr: (200 * 1909 / 2591) round 0}} |
| szerokość2 = {{#expr: (200 * 1909 / 2591) round 0}} |
||
| opis2 = <center>Katedra w Schleswigu ( |
| opis2 = <center>Katedra w Schleswigu (1514-21)</center> |
||
| grafika3 = Xanten StViktor Altar Maertyrer1.JPG |
| grafika3 = Xanten StViktor Altar Maertyrer1.JPG |
||
Linia 119: | Linia 119: | ||
| grafika4 = Breisacher Munster Hochaltar.jpg |
| grafika4 = Breisacher Munster Hochaltar.jpg |
||
| szerokość4 = {{#expr: (200 * 1945 / 2175) round 0}} |
| szerokość4 = {{#expr: (200 * 1945 / 2175) round 0}} |
||
| opis4 = <center>Kościół św. Szczepana w Breisach ( |
| opis4 = <center>Kościół św. Szczepana w Breisach (1523-26)</center> |
||
}} |
}} |
||
Linia 128: | Linia 128: | ||
| tytuł = Zwieńczenia poliptyków |
| tytuł = Zwieńczenia poliptyków |
||
| grafika1 = Sankt Wolfgang Kirche |
| grafika1 = Sankt Wolfgang Kirche - Pacheraltar - Gesprenge 1.jpg |
||
| szerokość1 = {{#expr: (200 * 1920 / 2560) round 0}} |
| szerokość1 = {{#expr: (200 * 1920 / 2560) round 0}} |
||
| opis1 = <center>[[Michael Pacher]], ''Ołtarz św. Wolfganga'' ( |
| opis1 = <center>[[Michael Pacher]], ''Ołtarz św. Wolfganga'' (1479-81)</center> |
||
| grafika2 = 20061006-03-026-Altar-05.JPG |
| grafika2 = 20061006-03-026-Altar-05.JPG |
||
| szerokość2 = {{#expr: (200 * 2240 / 1680) round 0}} |
| szerokość2 = {{#expr: (200 * 2240 / 1680) round 0}} |
||
| opis2 = <center>Ołtarz Wita Stwosza ( |
| opis2 = <center>Ołtarz Wita Stwosza (1477-89)</center> |
||
| grafika3 = Kefermarkter Altar 5.JPG |
| grafika3 = Kefermarkter Altar 5.JPG |
||
Linia 142: | Linia 142: | ||
| grafika4 = Riemenschneider-Altar Münnerstadt 2.jpg |
| grafika4 = Riemenschneider-Altar Münnerstadt 2.jpg |
||
| szerokość4 = {{#expr: (200 * 345 / 342) round 0}} |
| szerokość4 = {{#expr: (200 * 345 / 342) round 0}} |
||
| opis4 = <center>[[Tilman Riemenschneider]], ''Ołtarz Marii Magdaleny'', Münnerstadt ( |
| opis4 = <center>[[Tilman Riemenschneider]], ''Ołtarz Marii Magdaleny'', Münnerstadt (1490-92)</center> |
||
}} |
}} |
||
Skrzydłowe poliptyki na Północy były zamykane w dni powszednie, otwierano je zaś tylko w niedzielę i dni świąteczne. Ołtarz szafiasty (skrzydłowy, składany) w formie tryptyku dawał dwa widoki: zamknięty ukazywał tzw. stronę dni powszednich, otwarty – stronę niedzielno-świąteczną. Poliptyki z dwiema parami skrzydeł (pentaptyki) umożliwiały trzy wersje widoku: powszedni, niedzielny i świąteczny<ref>J. Białostocki, ''Sztuka XV wieku od Parlerów do Dürera'', Warszawa 2010, s. 337- |
Skrzydłowe poliptyki na Północy były zamykane w dni powszednie, otwierano je zaś tylko w niedzielę i dni świąteczne. Ołtarz szafiasty (skrzydłowy, składany) w formie tryptyku dawał dwa widoki: zamknięty ukazywał tzw. stronę dni powszednich, otwarty – stronę niedzielno-świąteczną. Poliptyki z dwiema parami skrzydeł (pentaptyki) umożliwiały trzy wersje widoku: powszedni, niedzielny i świąteczny<ref>J. Białostocki, ''Sztuka XV wieku od Parlerów do Dürera'', Warszawa 2010, s. 337-8.</ref>. Dzięki zmienności oglądu można było dostosowywać prezentowane przedstawienia do określonego momentu w [[rok liturgiczny|roku liturgicznym]]. Powstawała swoista czasoprzestrzeń, w której rozgrywał się spektakl otwierający kolejne wymiary rzeczywistości sakralnej, np. historia lokalnego świętego (autoprezentacja kościoła jako miejscowej wspólnoty), wykład z [[historia zbawienia|historii Zbawienia]], wgląd w rzeczywistość niebiańską. Mechanizm zmiany wyglądu nastawy narzucał porządek, następstwo i wzajemną relację malowanych lub rzeźbionych przedstawień<ref>W. Marcinkowski, ''Gotycka nastawa ołtarzowa'', Kraków 2007, s. 4.</ref>. |
||
{{Grafika rozwinięta |
{{Grafika rozwinięta |
||
Linia 175: | Linia 175: | ||
| opis1 = <center>Ołtarz z marmuru w San Petronio w Bolonii (XIV w.)</center> |
| opis1 = <center>Ołtarz z marmuru w San Petronio w Bolonii (XIV w.)</center> |
||
| grafika2 = Gentile da Fabriano |
| grafika2 = Gentile da Fabriano - Polyptych of Valle Romita - WGA8548.jpg |
||
| szerokość2 = {{#expr: (220 * 1000 / 1168) round 0}} |
| szerokość2 = {{#expr: (220 * 1000 / 1168) round 0}} |
||
| opis2 = <center>[[Gentile da Fabriano]], ''Poliptyk z Valle Romita'' (ok. 1400)</center> |
| opis2 = <center>[[Gentile da Fabriano]], ''Poliptyk z Valle Romita'' (ok. 1400)</center> |
||
Linia 183: | Linia 183: | ||
| opis3 = <center>[[Antonio Vivarini]], ''Poliptyk z Ciałem Chrystusa'' (1443)</center> |
| opis3 = <center>[[Antonio Vivarini]], ''Poliptyk z Ciałem Chrystusa'' (1443)</center> |
||
| grafika4 = Fra Angelico |
| grafika4 = Fra Angelico - Perugia Altarpiece (in modern frame) - WGA00496.jpg |
||
| szerokość4 = {{#expr: (220 * 1206 / 1000) round 0}} |
| szerokość4 = {{#expr: (220 * 1206 / 1000) round 0}} |
||
| opis4 = <center>[[Fra Angelico]], ''Poliptyk z Perugii'' ( |
| opis4 = <center>[[Fra Angelico]], ''Poliptyk z Perugii'' (1447-48)</center> |
||
}} |
}} |
||
Linia 208: | Linia 208: | ||
| grafika4 = Nicolas frances-prado.jpg |
| grafika4 = Nicolas frances-prado.jpg |
||
| szerokość4 = {{#expr: (220 * 3051 / 3129) round 0}} |
| szerokość4 = {{#expr: (220 * 3051 / 3129) round 0}} |
||
| opis4 = <center>Nicolás Francés, ''Ołtarz Życie Marii i św. Franciszka'' ( |
| opis4 = <center>Nicolás Francés, ''Ołtarz Życie Marii i św. Franciszka'' (1445-60), [[Prado]], Madryt</center> |
||
}} |
}} |
||
W II połowie XV w. na półwyspie Iberyjskim wykształciło się ''retablo'' – potężnych rozmiarów nastawa ołtarzowa złożona z wielu obrazów lub przedstawień płaskorzeźbionych albo rzeźbionych, rozmieszczonych w kilku rzędach i ujętych we wspólną ramę architektoniczną. Powstawały wtedy monumentalne „ściany” z malowanego i złoconego drewna, podzielone delikatnymi, |
W II połowie XV w. na półwyspie Iberyjskim wykształciło się ''retablo'' – potężnych rozmiarów nastawa ołtarzowa złożona z wielu obrazów lub przedstawień płaskorzeźbionych albo rzeźbionych, rozmieszczonych w kilku rzędach i ujętych we wspólną ramę architektoniczną. Powstawały wtedy monumentalne „ściany” z malowanego i złoconego drewna, podzielone delikatnymi, gotycko-płomienistymi ramami, wypełnione licznymi, rozmieszczonymi w kilku rzędach posągami, stojącymi w niszach z baldachimami<ref>''Nowy leksykon sztuki chrześcijańskiej'', red. L. Castelfranchi, M. A. Crippa, Kielce 2013, s. 772.</ref>. |
||
{{Grafika rozwinięta |
{{Grafika rozwinięta |
||
Linia 219: | Linia 219: | ||
| grafika1 = Pierre Dancart Alterpiece Seville.jpg |
| grafika1 = Pierre Dancart Alterpiece Seville.jpg |
||
| szerokość1 = {{#expr: (250 * 960 / 1280) round 0}} |
| szerokość1 = {{#expr: (250 * 960 / 1280) round 0}} |
||
| opis1 = <center>Katedra w Sewilli ( |
| opis1 = <center>Katedra w Sewilli (1482-1525)</center> |
||
| grafika2 = Retablo Mayor Burgoscat.jpg |
| grafika2 = Retablo Mayor Burgoscat.jpg |
||
| szerokość2 = {{#expr: (250 * 1016 / 1470) round 0}} |
| szerokość2 = {{#expr: (250 * 1016 / 1470) round 0}} |
||
| opis2 = <center>Katedra w Burgos ( |
| opis2 = <center>Katedra w Burgos (1496-99)</center> |
||
| grafika3 = Catedral Toledo Retablo.jpg |
| grafika3 = Catedral Toledo Retablo.jpg |
||
| szerokość3 = {{#expr: (250 * 2304 / 3456) round 0}} |
| szerokość3 = {{#expr: (250 * 2304 / 3456) round 0}} |
||
| opis3 = <center>Katedra w Toledo ( |
| opis3 = <center>Katedra w Toledo (1497-1504)</center> |
||
| grafika4 = Lekeitio |
| grafika4 = Lekeitio - Basilica Asuncion 01.JPG |
||
| szerokość4 = {{#expr: (250 * 1728 / 2304) round 0}} |
| szerokość4 = {{#expr: (250 * 1728 / 2304) round 0}} |
||
| opis4 = <center>Bazylika w Lekeitio (pocz. XVI w.)</center> |
| opis4 = <center>Bazylika w Lekeitio (pocz. XVI w.)</center> |
||
Linia 239: | Linia 239: | ||
Gotyk przejął z okresu romańskiego formę retabulum w postaci tablicy, wykształcając dwa jego typy: nastawa ołtarzowa, której podstawowym wyznacznikiem było architektoniczne zwieńczenie oraz retabulum, którego kierunek rozwoju przestrzennego określały przytwierdzone do boków korpusu ruchome skrzydła. W XIV-XV w. nastawa ołtarzowa uniezależnia się od architektury i staje się centralnym miejscem świątyni. Przekształca się w autonomiczny mikrokosmos skupiający uwagę wiernych jako wspaniała oprawa świętych relikwii oraz miejsce emanowania prawdy religijnej i moralnej. Retabula skrzydłowe pojawiają się w końcu XIII wieku, a szczytowy punkt rozwoju osiągają w na przełomie XV i XVI w. |
Gotyk przejął z okresu romańskiego formę retabulum w postaci tablicy, wykształcając dwa jego typy: nastawa ołtarzowa, której podstawowym wyznacznikiem było architektoniczne zwieńczenie oraz retabulum, którego kierunek rozwoju przestrzennego określały przytwierdzone do boków korpusu ruchome skrzydła. W XIV-XV w. nastawa ołtarzowa uniezależnia się od architektury i staje się centralnym miejscem świątyni. Przekształca się w autonomiczny mikrokosmos skupiający uwagę wiernych jako wspaniała oprawa świętych relikwii oraz miejsce emanowania prawdy religijnej i moralnej. Retabula skrzydłowe pojawiają się w końcu XIII wieku, a szczytowy punkt rozwoju osiągają w na przełomie XV i XVI w. |
||
Poliptyki z częściami bocznymi nieruchomymi wywodziły się z malarstwa ściennego lub nawiązywały do struktury [[ikonostas]]ów, natomiast te z ruchomymi skrzydłami stanowiły rozwinięcie formy [[relikwiarz]]a. W krajach basenu Morza Śródziemnego bardziej typowe były nastawy ołtarzowe o częściach bocznych nieruchomych. Do wyjątków należą m.in. tryptyk w katedrze w [[Tivoli (Włochy)|Tivoli]] oraz ''Tryptyk cechu płócienników (Tabernakulum Linaiuoli)'' (1433) Fra Angelica ( |
Poliptyki z częściami bocznymi nieruchomymi wywodziły się z malarstwa ściennego lub nawiązywały do struktury [[ikonostas]]ów, natomiast te z ruchomymi skrzydłami stanowiły rozwinięcie formy [[relikwiarz]]a. W krajach basenu Morza Śródziemnego bardziej typowe były nastawy ołtarzowe o częściach bocznych nieruchomych. Do wyjątków należą m.in. tryptyk w katedrze w [[Tivoli (Włochy)|Tivoli]] oraz ''Tryptyk cechu płócienników (Tabernakulum Linaiuoli)'' (1433) Fra Angelica (Museo di San Marco we Florencji). Najstarszym przykładem włoskiego poliptyku gotyckiego, jaki dotrwał do naszych czasów w stanie prawie nienaruszonym, jest ''Poliptyk św. Katarzyny'' (1319-20) [[Simone Martini]]ego, przeznaczony do kościoła św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Pizie<ref>L. Dax, '' Prymitywiści włoscy'', Warszawa 2001, s. 28.</ref>. Od lat trzydziestych XV w. włoski poliptyk gotycki powoli wypiera renesansowa [[pala (sztuka)|pala]]. |
||
Nastawy ołtarzowe podobne w typie do tryptyków |
Nastawy ołtarzowe podobne w typie do tryptyków Jacques’a de Baerze z Champmol, z rzędem figur świętych zwieńczonych strefą ornamentów architektonicznych, spotykamy poza Niderlandami także w Niemczech, Westfalii, Dolnej Saksonii oraz w Hamburgu<ref name="J. Białostocki, 2010"/> Na przełomie XV i XVI w. snycerskie ołtarze skrzydłowe w kształcie dwupiętrowej ściany architektonicznej stały się specjalnością warsztatów niderlandzkich, przede wszystkim antwerpskich i przeznaczone były głównie na eksport do Niemiec, Skandynawii i Polski (Gdańsk, Pruszcz Gdański, Żukowo). Poliptyki zanikają stopniowo w połowie XVI w., choć sporadycznie występują jeszcze w okresie późnego renesansu i manieryzmu, np. poliptyk w katedrze NMP w Ingolstadt (1560-72) czy poliptyk w kościele parafialnym w Wieniawie k. Radomia (1544)<ref>A. Szyjewski, M. Wisłocki, Henryk Paprocki, ''Ołtarz'', [w:] ''Religia. Encyklopedia PWN'', t. 7, Warszawa 2003, s. 414.</ref>. |
||
{{Grafika rozwinięta |
{{Grafika rozwinięta |
||
Linia 259: | Linia 259: | ||
| opis3 = <center>Kościół św. Lamberta w Affeln (ok. 1525)</center> |
| opis3 = <center>Kościół św. Lamberta w Affeln (ok. 1525)</center> |
||
| grafika4 = Wien |
| grafika4 = Wien - Votivkirche, Antwerpener Altar.JPG |
||
| szerokość4 = {{#expr: (200 * 2339 / 3307) round 0}} |
| szerokość4 = {{#expr: (200 * 2339 / 3307) round 0}} |
||
| opis4 = <center>Kościół Wotywny w Wiedniu (2 poł. XV w.)</center> |
| opis4 = <center>Kościół Wotywny w Wiedniu (2 poł. XV w.)</center> |
||
Linia 267: | Linia 267: | ||
== Przykłady poliptyków == |
== Przykłady poliptyków == |
||
* [[Duccio di Buoninsegna]] – ''[[Maestà ( |
* [[Duccio di Buoninsegna]] – ''[[Maestà (obraz Duccia di Buoninsegni)|Maestà]]'', 1311, Museo dell'Opera del Duomo, Siena |
||
* [[Pietro Lorenzetti]] – ''Poliptyk Tarlatiego''<ref>[http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/37/Tarlati-polyptych-Pietro_Lorenzetti_Pieve_di_santa_Maria_Arezzo.jpg]</ref>, 1320, Santa Maria della Pieve, Arezzo |
* [[Pietro Lorenzetti]] – ''Poliptyk Tarlatiego''<ref>[http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/37/Tarlati-polyptych-Pietro_Lorenzetti_Pieve_di_santa_Maria_Arezzo.jpg]</ref>, 1320, Santa Maria della Pieve, Arezzo |
||
* [[Paolo Veneziano]] – ''Poliptyk z kościoła Santa Chiara'', ok. 1350, [[Gallerie |
* [[Paolo Veneziano]] – ''Poliptyk z kościoła Santa Chiara'', ok. 1350, [[Gallerie dell'Accademia]], Wenecja |
||
* [[Mistrz Bertram]] – ''[[Ołtarz z kościoła św. Piotra w Hamburgu|Ołtarz z Grabowa]]'', |
* [[Mistrz Bertram]] – ''[[Ołtarz z kościoła św. Piotra w Hamburgu|Ołtarz z Grabowa]]'', 1379-83, [[Kunsthalle w Hamburgu]] |
||
* Jacques de Baerze – ''Ołtarz Świętych i Męczenników'', |
* Jacques de Baerze – ''Ołtarz Świętych i Męczenników'', 1390-99, Musée des Beaux-Arts, Dijon |
||
* Conrad von Soest – ''Ołtarz Pasji'', 1403, Kościół parafialny w Bad Wildungen |
* Conrad von Soest – ''Ołtarz Pasji'', 1403, Kościół parafialny w Bad Wildungen |
||
* [[Gentile da Fabriano]] – ''Poliptyk z Valle Romita'', |
* [[Gentile da Fabriano]] – ''Poliptyk z Valle Romita'', 1410-12, [[Pinakoteka Brera]], Mediolan |
||
* [[Brat Francke|Mistrz Francke]] – ''Ołtarz św. Barbary'', |
* [[Brat Francke|Mistrz Francke]] – ''Ołtarz św. Barbary'', 1410-15, [[Fińskie Muzeum Narodowe]], Helsinki |
||
* Juan Rodriguez de Toledo – ''Ołtarz arcybiskupa Don Sancho de Rojas'', |
* Juan Rodriguez de Toledo – ''Ołtarz arcybiskupa Don Sancho de Rojas'', 1415-20, [[Prado]], Madryt |
||
* Lukas Moser – ''Ołtarz św. Magdaleny'', 1431, Kościół parafialny w Tiefenbronn k. Pfarzheim |
* Lukas Moser – ''Ołtarz św. Magdaleny'', 1431, Kościół parafialny w Tiefenbronn k. Pfarzheim |
||
* [[Jan van Eyck]] – ''[[Ołtarz Gandawski]]'', ok. 1432, [[ |
* [[Jan van Eyck]] – ''[[Ołtarz Gandawski]]'', ok. 1432, [[Katedra św. Bawona w Gandawie]] |
||
* [[Rogier van der Weyden]] – ''[[Sąd Ostateczny ( |
* [[Rogier van der Weyden]] – ''[[Sąd Ostateczny (Rogier van der Weyden)|Sąd Ostateczny]]'', 1450, Musée de l'Hotel-Dieu, Beaune |
||
* [[Stefan Lochner]] – ''[[Ołtarz Trzech Króli]]'', ok. 1442, Katedra w Kolonii |
* [[Stefan Lochner]] – ''[[Ołtarz Trzech Króli]]'', ok. 1442, Katedra w Kolonii |
||
* [[Andrea Mantegna]] – ''[[Poliptyk ze św. Łukaszem|Poliptyk św. Łukasza]]'', 1454, [[Pinakoteka Brera]], Mediolan |
* [[Andrea Mantegna]] – ''[[Poliptyk ze św. Łukaszem|Poliptyk św. Łukasza]]'', 1454, [[Pinakoteka Brera]], Mediolan |
||
Linia 284: | Linia 284: | ||
* [[Mistrz z Ambierle]] – ''Ołtarz Pasji'', 1466, Kościół św. Marcina, Ambierle |
* [[Mistrz z Ambierle]] – ''Ołtarz Pasji'', 1466, Kościół św. Marcina, Ambierle |
||
* [[Michael Pacher]] – ''Ołtarz Koronacji Marii'', 1481, Kościół św. Wolfganga, St. Wolfgang im Salzkammergut |
* [[Michael Pacher]] – ''Ołtarz Koronacji Marii'', 1481, Kościół św. Wolfganga, St. Wolfgang im Salzkammergut |
||
* [[Oliver de Gand]], Jean d’Ypres – ''Ołtarz główny w Starej Katedrze w Coimbrze'', |
* [[Oliver de Gand]], Jean d’Ypres – ''Ołtarz główny w Starej Katedrze w Coimbrze'', 1498-1505 |
||
* [[Colijn de Coter]] – ''Ołtarz Ukrzyżowania z Pruszcza''], ok. 1500, [[Muzeum Narodowe w Warszawie]] |
* [[Colijn de Coter]] – ''Ołtarz Ukrzyżowania z Pruszcza''], ok. 1500, [[Muzeum Narodowe w Warszawie]] |
||
* [[Mistrz Paweł z Lewoczy|Paweł z Lewoczy]] – ''Ołtarz św. Jakuba'', |
* [[Mistrz Paweł z Lewoczy|Paweł z Lewoczy]] – ''Ołtarz św. Jakuba'', 1507-17, [[Kościół św. Jakuba w Lewoczy]] |
||
* [[Jan Joest van Kalkar]] – ''Ołtarz Życie Chrystusa'', |
* [[Jan Joest van Kalkar]] – ''Ołtarz Życie Chrystusa'', 1505-08, Kościół św. Mikołaja, Kalkar |
||
* [[Lorenzo Lotto]] – ''Ołtarz św. Dominika'', 1508, Museo Civico, Recanati |
* [[Lorenzo Lotto]] – ''Ołtarz św. Dominika'', 1508, Museo Civico, Recanati |
||
* [[Michael Wolgemut]] – ''Ołtarz z Schwabach'', 1509, Kościół św. Jana i św. Marcina, Schwabach |
* [[Michael Wolgemut]] – ''Ołtarz z Schwabach'', 1509, Kościół św. Jana i św. Marcina, Schwabach |
||
* [[Tilman Riemenschneider]] – ''[[Ołtarz Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny]]'', 1510, Kościół Pana Boga, Creglingen |
* [[Tilman Riemenschneider]] – ''[[Ołtarz Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny]]'', 1510, Kościół Pana Boga, Creglingen |
||
* [[Albrecht Altdorfer]] – ''Ołtarz św. Floriana (Ołtarz Męki Pańskiej)'', |
* [[Albrecht Altdorfer]] – ''Ołtarz św. Floriana (Ołtarz Męki Pańskiej)'', 1511-18, [[Klasztor Sankt Florian]], St. Florian |
||
* Jan Molder – ''Ołtarz Najświętszego Sakramentu'', |
* Jan Molder – ''Ołtarz Najświętszego Sakramentu'', 1513-14, Musée National du Moyen-Age, Paryż |
||
* [[Matthias Grünewald]] – ''[[Ołtarz z Isenheim]]'', 1515, Musée d'Unterlinden, Colmar |
* [[Matthias Grünewald]] – ''[[Ołtarz z Isenheim]]'', 1515, Musée d'Unterlinden, Colmar |
||
* Klaus Berg – ''Ołtarz Wszystkich Świętych'', |
* Klaus Berg – ''Ołtarz Wszystkich Świętych'', 1517-27, [[Katedra św. Kanuta w Odense]] |
||
{{Przypisy|2}} |
{{Przypisy|2}} |
Wersja z 09:30, 26 maj 2017
Poliptyk (gr. polu – wiele; ptyche – składać się; gr. polyptychos, łac. polyptychus – wielokrotnie złożony) – typ nastawy ołtarzowej charakterystyczny dla późnego gotyku.
Nastawa w formie poliptyku to złożona struktura, malowana lub rzeźbiona, skomponowana na kilku (kilkunastu) płaszczyznach (skrzydła, kwatery), wiążąca wiele elementów w harmonijną całość wg określonej koncepcji artystycznej i wspólnego programu ikonograficznego[1][2][3].
Nastawy ołtarzowe z ruchomymi skrzydłami powstawały w krajach na północ od Alp (także we Francji), natomiast w krajach basenu Morza Śródziemnego (Włochy, Hiszpania, Prowansja, Dalmacja) poliptyki składały się z wielu powiązanych ze sobą kwater i nie zamykały się.
Wydzielone obramieniem, malowane lub rzeźbione, pole skrzydła lub tablicy środkowej poliptyku nazywamy kwaterą. Ruchome części boczne, w poliptykach rzeźbionych lub malowanych, zamykające szafę ołtarzową, zwykle podzielone na kwatery, noszą nazwę skrzydeł. Stronę frontową skrzydła przy otwarciu nazywamy awersem lub stroną wewnętrzną, natomiast stronę tylną (odwrocie) – rewersem lub stroną zewnętrzną[4].
Poliptykiem nazywamy również malowidło (płaskorzeźbę) skomponowane na kilku sąsiadujących ze sobą płaszczyznach (kwaterach), które łączy w całość wspólny program ikonograficzny. W XIX i XX w. wykroczył poza obszar sztuki sakralnej[5]. Przykładami mogą być tryptyki Otto Dixa – Wielkie miasto (1927-28) i Wojna (1929-32) oraz seria wielkoformatowych tryptyków Francisa Bacona. Na Dalekim Wschodzie (Chiny, Japonia, Korea) istnieje tradycja świeckiego poliptyku w formie parawanów złożonych z części połączonych zawiasami. Na takich malowanych ekranach przedstawiano najczęściej sceny pejzażowe i bitewne. Tworzyli je m.in. Kanō Sanraku (1559-1635) – Jesienne proso, Utagawa Kunisada (1786-1865) – tryptyk W teatrze kabuki[6].
Geneza
Poliptyk powstał z przekształcenia bizantyjskich form obrazowych (ikonostas), początkowo jako tzw. dossale (tablica przedstawiająca rząd popiersi świętych, ukazanych pod oddzielającymi ich ostrołukowymi arkadami). O bezpośrednich związkach łączących formę pojedynczej nastawy ołtarzowej i tryptyku świadczą pochodzące z lat 1280-1310 wielkoformatowe Madonny z Dzieciątkiem namalowane na złotym tle, w otoczeniu aniołów i świętych, znajdujące się obecnie w galerii Uffizi we Florencji (Cimabue, Giotto, Duccio). Istotną rolę w rozwoju poliptyku odegrał ołtarz główny katedry w Sienie – Maesta Duccia (1308-11) z przedstawieniem Tronującej Madonny, który stał się wzorem dla wielu twórców włoskich XIV w. (Simone Martini, Giotto)[5].
Z punktu widzenia struktury poliptyk wywodzi się z dyptyków z kości słoniowej rozpowszechnionych już w późnym okresie rzymskim, Dyptyk, i jego pochodna – tryptyk, stał się popularną formą niewielkich obiektów dewocyjnych w okresie wczesnochrześcijańskim i w kulturze bizantyjskiej. Takie małe ołtarzyki o skrzydłach połączonych zawiasami można była łatwo zamykać jak książkę, zabierać w podróż i otwierać do modlitwy.
Można też mówić o wzajemnym oddziaływaniu relikwiarzy i poliptyków. Pewien typ relikwiarza, zazwyczaj bogato zdobiony, posiadał w części środkowej rodzaj kasety na relikwie, do której przymocowywano zamykane skrzydła, tworzące miniaturowy tryptyk.
Podobne powiązania istniały też pomiędzy poliptykami a witrażami, które od połowy XIII w. miały ustaloną kompozycję, z ramami i częścią wieńczącą, a przede wszystkim z podziałem na kwatery, przypominającą malarstwo tablicowe[7].
Rodzaje poliptyków
Rozróżniamy następujące rodzaje poliptyków:
- dyptyk – 2 części (specyficzna odmiana, złożona tylko z 2 otwieranych skrzydeł podzielonych zwykle na kwatery, bez nieruchomej tablicy środkowej)
- tryptyk – 3 części (złożony z części środkowej i dwóch najczęściej ruchomych skrzydeł obustronnie zdobionych)
- kwadryptyk (tetraptyk) – 4 części np. Kwadryptyk ze scenami z życia Jezusa i Marii (ok. 1370) pochodzący z klasztoru Klarysek we Wrocławiu, Muzeum Narodowe w Warszawie (14 kwater: 6 na rewersach, 8 na awersach)
- pentaptyk – 5 części (tablica środkowa i dwie pary skrzydeł, w tym jedna nieruchoma), np. Poliptyk Zwiastowania z Jednorożcem (ok. 1480) z kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu, Muzeum Narodowe w Warszawie (I otwarcie – 8 kwater, ołtarz otwarty – 9 kwater)
- heksaptyk – 6 części
- heptaptyk – 7 części (tablica środkowa i trzy pary skrzydeł, w tym jedna nieruchoma; termin rzadko używany), np. Ołtarz Koronacji Marii (1511-17) w kościele Mariackim w Gdańsku
- octaptyk – 8 części
Struktura
W Niderlandach w XV w. zachowało się ponad 100 malowanych tryptyków[8] składających się z części środkowej oraz dwóch ruchomych skrzydeł, obustronnie zdobionych. Dekoracja wewnętrznych części skrzydeł (awersów) widoczna jest, gdy są one otwarte i stanowią dopełnienie dekoracji środkowej, natomiast po zamknięciu części ruchomych ukazuje się strona wewnętrzna skrzydeł (rewersy). Wykorzystywano w nich często efekty iluzjonistyczne imitując techniką "en grisaille" kolor kamiennego reliefu, tworząc postacie wyglądające jak rzeźbione posągi. Iluzja rzeźby niepolichromowanej występowała prawie wyłącznie na rewersach skrzydeł i obejmowała zawsze te same typy tematyczne: wizerunki świętych, Trójcy Świętej oraz scenę Zwiastowania. Zachowało się ponad 170 tego typu przedstawień[9]. Pierwszym zachowanym przykładem niderlandzkiego retabulum snycersko-malarskiego jest Ołtarz Ukrzyżowania, wykonany na zamówienie Karola Śmiałego w latach 1390-99[10]. Jest to duży, horyzontalny w formacie tryptyk malowany na zewnątrz, a rzeźbiony wewnątrz. W szafie otwartego ołtarza widnieją trzy sceny: Ukrzyżowanie, Pokłon Trzech Króli i Złożenie do grobu. Powyżej piętrzą się wimpergi i maswerki z figurami aniołów. Na skrzydłach, w niszach, zostały przemiennie umieszczone figury świętych mężów i niewiast. Wspaniała architektoniczna scenografia wnętrza pokryta jest lśniącym złotem pokrywającym figury i gotyckie ornamenty.
Bardziej złożoną konstrukcję stanowiła nasada wieloczłonowa. Przełomem stało się dodanie do części nieruchomej korpusu (malowana tablica, trójwymiarowa nisza z rzeźbami) dwóch par skrzydeł (pentaptyk). Niekiedy dodawano trzecią stałą (nieruchomą) parę skrzydeł (heptaptyk). Zapewniały one nastawie większą szerokość i masywniejszy wygląd oraz umożliwiały zaprezentowanie jeszcze bogatszego programu ikonograficznego[11]. Nastawa stała się złożoną strukturą, którą stanowiły następujące elementy: korpus (szafa ołtarzowa), predella (element pośredni między szafą ołtarzową a mensą), baldachim (nad figurami korpusu), skrzydła ruchome (z awersem i rewersem) lub nieruchome oraz ozdobne zwieńczenie (na korpusie). Dekoracja rzeźbiarska, zwykle pełnoplastyczna, znajdowała się w części środkowej, mającej formę kwadratowej lub prostokątnej szafy (stąd nazwa ołtarz szafiasty). Na skrzydłach z reguły umieszczano kompozycje malarskie lub malarsko-rzeźbiarskie, dzięki temu były one lżejsze i nie obciążały nadmiernie korpusu. Wszystkie partie rzeźbione pokrywane były polichromią. Wystawne retabulum ołtarza głównego w ważnych kościołach miało zdobione także boki oraz tył.
Nad częścią środkową poliptyku umieszczano bogatą oprawę architektoniczną – zwieńczenie. Zdobiono je arkadami, łukami, elementami roślinnymi, grzebieniami, laskowaniem, pinaklami i maswerkami, dzięki czemu tworzono strukturę przestrzenną podobną w detalu i zasadach architektonicznych do fasad świątyń gotyckich. Na górnej jego krawędzi często ustawiano statuetki. W północnej Europie do dekoracji skrzydeł i szafy środkowej wykorzystywano kolumienki i filary uformowane na kształt guzowatych pni drzew, plecionki w formie liściastych splotów, wić roślinną i kwiatostany. Częsty był motyw łodygi i kwiatów ostu[12].
Skrzydłowe poliptyki na Północy były zamykane w dni powszednie, otwierano je zaś tylko w niedzielę i dni świąteczne. Ołtarz szafiasty (skrzydłowy, składany) w formie tryptyku dawał dwa widoki: zamknięty ukazywał tzw. stronę dni powszednich, otwarty – stronę niedzielno-świąteczną. Poliptyki z dwiema parami skrzydeł (pentaptyki) umożliwiały trzy wersje widoku: powszedni, niedzielny i świąteczny[13]. Dzięki zmienności oglądu można było dostosowywać prezentowane przedstawienia do określonego momentu w roku liturgicznym. Powstawała swoista czasoprzestrzeń, w której rozgrywał się spektakl otwierający kolejne wymiary rzeczywistości sakralnej, np. historia lokalnego świętego (autoprezentacja kościoła jako miejscowej wspólnoty), wykład z historii Zbawienia, wgląd w rzeczywistość niebiańską. Mechanizm zmiany wyglądu nastawy narzucał porządek, następstwo i wzajemną relację malowanych lub rzeźbionych przedstawień[14].
Włoskie poliptyki składały się zazwyczaj w wielu powiązanych ze sobą, zestawionych w kilku kondygnacjach, niewielkich obrazów z wizerunkami pojedynczych świętych, oddzielonych wąskimi ramami architektonicznymi. Charakteryzowały je bogate, dekoracyjne, starannie opracowane obramienia (kolumienki, pinakle, kwiatony), które ze względu na swą delikatność lepiej nadawał się do ołtarzy o nieruchomych częściach bocznych[15].
W Hiszpanii, podobnie jak we Włoszech poliptyki z ruchomymi skrzydłami były bardzo rzadkie. Przykładem może być Ołtarz Mariacki w katedrze w Walencji). Oprócz dużych nastaw jednoczęściowych tworzonych pod silnym wpływem flamandzkim powstawały tam poliptyki składające się z licznych, zestawionych w kilku kondygnacjach, względnie małych obrazów oddzielonych ramami architektonicznymi[16]. Oddziaływały tu też wpływy włoskie, początkowo Giotta, później włoskiego stylu międzynarodowego[17].
W II połowie XV w. na półwyspie Iberyjskim wykształciło się retablo – potężnych rozmiarów nastawa ołtarzowa złożona z wielu obrazów lub przedstawień płaskorzeźbionych albo rzeźbionych, rozmieszczonych w kilku rzędach i ujętych we wspólną ramę architektoniczną. Powstawały wtedy monumentalne „ściany” z malowanego i złoconego drewna, podzielone delikatnymi, gotycko-płomienistymi ramami, wypełnione licznymi, rozmieszczonymi w kilku rzędach posągami, stojącymi w niszach z baldachimami[18].
Historia
Najwcześniejsze potwierdzone dowody istnienia retabulum ołtarzowego pochodzą z XI w. Początkowo na mensie ołtarzowej umieszczano tablicę metalową (ze srebra lub złoconej miedzi), kamienną lub drewnianą, zdobioną przedstawieniem figuralnym. Malowane, rzeźbione lub złotnicze nastawy w kształcie prostokątnej tablicy ukazywały stojące figury świętych, rozmieszczonych symetrycznie, zwykle w obrębie podziałów architektonicznych, np. pod arkadami. Istniejąca od XI w. tradycja nastawy ołtarzowej zyskała aprobatę na synodzie w Trewirze w 1310, gdzie ustalono, że w każdym kościele (przed, z tyłu lub ponad ołtarzem) powinno znajdować się plastyczne przedstawienie, malowidło bądź inskrypcja, które pozwalały określić patrona kościoła, któremu ołtarz był poświęcony[19]. Potwierdził to synod w Pradze w 1565.[20]
Gotyk przejął z okresu romańskiego formę retabulum w postaci tablicy, wykształcając dwa jego typy: nastawa ołtarzowa, której podstawowym wyznacznikiem było architektoniczne zwieńczenie oraz retabulum, którego kierunek rozwoju przestrzennego określały przytwierdzone do boków korpusu ruchome skrzydła. W XIV-XV w. nastawa ołtarzowa uniezależnia się od architektury i staje się centralnym miejscem świątyni. Przekształca się w autonomiczny mikrokosmos skupiający uwagę wiernych jako wspaniała oprawa świętych relikwii oraz miejsce emanowania prawdy religijnej i moralnej. Retabula skrzydłowe pojawiają się w końcu XIII wieku, a szczytowy punkt rozwoju osiągają w na przełomie XV i XVI w.
Poliptyki z częściami bocznymi nieruchomymi wywodziły się z malarstwa ściennego lub nawiązywały do struktury ikonostasów, natomiast te z ruchomymi skrzydłami stanowiły rozwinięcie formy relikwiarza. W krajach basenu Morza Śródziemnego bardziej typowe były nastawy ołtarzowe o częściach bocznych nieruchomych. Do wyjątków należą m.in. tryptyk w katedrze w Tivoli oraz Tryptyk cechu płócienników (Tabernakulum Linaiuoli) (1433) Fra Angelica (Museo di San Marco we Florencji). Najstarszym przykładem włoskiego poliptyku gotyckiego, jaki dotrwał do naszych czasów w stanie prawie nienaruszonym, jest Poliptyk św. Katarzyny (1319-20) Simone Martiniego, przeznaczony do kościoła św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Pizie[21]. Od lat trzydziestych XV w. włoski poliptyk gotycki powoli wypiera renesansowa pala.
Nastawy ołtarzowe podobne w typie do tryptyków Jacques’a de Baerze z Champmol, z rzędem figur świętych zwieńczonych strefą ornamentów architektonicznych, spotykamy poza Niderlandami także w Niemczech, Westfalii, Dolnej Saksonii oraz w Hamburgu[10] Na przełomie XV i XVI w. snycerskie ołtarze skrzydłowe w kształcie dwupiętrowej ściany architektonicznej stały się specjalnością warsztatów niderlandzkich, przede wszystkim antwerpskich i przeznaczone były głównie na eksport do Niemiec, Skandynawii i Polski (Gdańsk, Pruszcz Gdański, Żukowo). Poliptyki zanikają stopniowo w połowie XVI w., choć sporadycznie występują jeszcze w okresie późnego renesansu i manieryzmu, np. poliptyk w katedrze NMP w Ingolstadt (1560-72) czy poliptyk w kościele parafialnym w Wieniawie k. Radomia (1544)[22].
Osobny artykuł:Przykłady poliptyków
- Duccio di Buoninsegna – Maestà, 1311, Museo dell'Opera del Duomo, Siena
- Pietro Lorenzetti – Poliptyk Tarlatiego[23], 1320, Santa Maria della Pieve, Arezzo
- Paolo Veneziano – Poliptyk z kościoła Santa Chiara, ok. 1350, Gallerie dell'Accademia, Wenecja
- Mistrz Bertram – Ołtarz z Grabowa, 1379-83, Kunsthalle w Hamburgu
- Jacques de Baerze – Ołtarz Świętych i Męczenników, 1390-99, Musée des Beaux-Arts, Dijon
- Conrad von Soest – Ołtarz Pasji, 1403, Kościół parafialny w Bad Wildungen
- Gentile da Fabriano – Poliptyk z Valle Romita, 1410-12, Pinakoteka Brera, Mediolan
- Mistrz Francke – Ołtarz św. Barbary, 1410-15, Fińskie Muzeum Narodowe, Helsinki
- Juan Rodriguez de Toledo – Ołtarz arcybiskupa Don Sancho de Rojas, 1415-20, Prado, Madryt
- Lukas Moser – Ołtarz św. Magdaleny, 1431, Kościół parafialny w Tiefenbronn k. Pfarzheim
- Jan van Eyck – Ołtarz Gandawski, ok. 1432, Katedra św. Bawona w Gandawie
- Rogier van der Weyden – Sąd Ostateczny, 1450, Musée de l'Hotel-Dieu, Beaune
- Stefan Lochner – Ołtarz Trzech Króli, ok. 1442, Katedra w Kolonii
- Andrea Mantegna – Poliptyk św. Łukasza, 1454, Pinakoteka Brera, Mediolan
- Piero della Francesca – Poliptyk Miłosierdzia, 1462, Pinacoteca Comunale, Sansepolcro
- Mistrz z Ambierle – Ołtarz Pasji, 1466, Kościół św. Marcina, Ambierle
- Michael Pacher – Ołtarz Koronacji Marii, 1481, Kościół św. Wolfganga, St. Wolfgang im Salzkammergut
- Oliver de Gand, Jean d’Ypres – Ołtarz główny w Starej Katedrze w Coimbrze, 1498-1505
- Colijn de Coter – Ołtarz Ukrzyżowania z Pruszcza], ok. 1500, Muzeum Narodowe w Warszawie
- Paweł z Lewoczy – Ołtarz św. Jakuba, 1507-17, Kościół św. Jakuba w Lewoczy
- Jan Joest van Kalkar – Ołtarz Życie Chrystusa, 1505-08, Kościół św. Mikołaja, Kalkar
- Lorenzo Lotto – Ołtarz św. Dominika, 1508, Museo Civico, Recanati
- Michael Wolgemut – Ołtarz z Schwabach, 1509, Kościół św. Jana i św. Marcina, Schwabach
- Tilman Riemenschneider – Ołtarz Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, 1510, Kościół Pana Boga, Creglingen
- Albrecht Altdorfer – Ołtarz św. Floriana (Ołtarz Męki Pańskiej), 1511-18, Klasztor Sankt Florian, St. Florian
- Jan Molder – Ołtarz Najświętszego Sakramentu, 1513-14, Musée National du Moyen-Age, Paryż
- Matthias Grünewald – Ołtarz z Isenheim, 1515, Musée d'Unterlinden, Colmar
- Klaus Berg – Ołtarz Wszystkich Świętych, 1517-27, Katedra św. Kanuta w Odense
- ↑ C. L. Virdis, M. Pietrogiovanna, Arcydzieła malarstwa ołtarzowego, Warszawa 2004, s. 15
- ↑ ; K. Zwolińska, Z. Malicki, Mały słownik terminów plastycznych, Warszawa 1974, s. 283
- ↑ Słownik wiedzy o kulturze, Warszawa 2009, s. 463; Religia. Encyklopedia PWN, t. 8, Warszawa 2003, s. 179.
- ↑ Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2007, s. 383.
- ↑ a b E. Szala, Poliptyk, [w:] Religia. Encyklopedia PWN, t. 8, Warszawa: 2003, s. 170.
- ↑ M. Bird, 100 idei, które zmieniły sztukę. Raszyn 2012, s. 58.
- ↑ C. L. Virdis, M. Pietrogiovanna, Arcydzieła malarstwa ołtarzowego, Warszawa 2004, s. 16-17.
- ↑ J. Białostocki, Sztuka XV wieku od Parlerów do Dürera, Warszawa 2010, s. 110.
- ↑ A. Ziemba, Sztuka Burgundii i Niderlandów 1380-1500, t. 1, Warszawa 2008, s. 376.
- ↑ a b J. Białostocki, Sztuka XV wieku od Parlerów do Dürera, Warszawa 2010, s. 49.
- ↑ B. Noworyta-Korytowska, Predicatio tabularis, Lublin 2006, s. 31.
- ↑ J. Jagla, Poliptyk, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 15, Lublin 2011, łam 1107.
- ↑ J. Białostocki, Sztuka XV wieku od Parlerów do Dürera, Warszawa 2010, s. 337-8.
- ↑ W. Marcinkowski, Gotycka nastawa ołtarzowa, Kraków 2007, s. 4.
- ↑ C. L. Virdis, M. Pietrogiovanna, Arcydzieła malarstwa ołtarzowego, Warszawa 2004, s. 27.
- ↑ J. Białostocki, Sztuka XV wieku od Parlerów do Dürera, Warszawa 2010, s. 129.
- ↑ J. Białostocki, Sztuka XV wieku od Parlerów do Dürera, Warszawa 2010, s. 127.
- ↑ Nowy leksykon sztuki chrześcijańskiej, red. L. Castelfranchi, M. A. Crippa, Kielce 2013, s. 772.
- ↑ B. Noworyta-Kuklińska, Triumphus Mariae-Ecclesiae, Lublin 2003, s. 71.
- ↑ B. Nadolski, Misterium chrześcijańskiego ołtarza, Kraków 2008, s. 173.
- ↑ L. Dax, Prymitywiści włoscy, Warszawa 2001, s. 28.
- ↑ A. Szyjewski, M. Wisłocki, Henryk Paprocki, Ołtarz, [w:] Religia. Encyklopedia PWN, t. 7, Warszawa 2003, s. 414.
- ↑ [1]
Bibliografia
- Jan Białostocki, Sztuka XV wieku od Parlerów do Dürera, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2010, ISBN 978-83-235-0606-5 (rozdz. Wiek malowanych tryptyków oraz Ołtarze skrzydłowe)
- Tadeusz Dobrzaniecki, Janina Ruszczycówna, Zofia Niesiołowska-Rothertowa, Sztuka sakralna w Polsce. Malarstwo, Warszawa: Ars Christiana, 1958.
- Małgorzata Kochanowska-Reiche, Mistyczne średniowiecze, Olszanica: Bosz, 2003, ISBN 83-87730-59-9
- Caterina Limentani Virdis, Mari Pietrogiovanna, Arcydzieła malarstwa ołtarzowego, Warszawa: Arkady, 2004, ISBN 83-213-4355-4
- Bożena Noworyta-Kuklińska, Triumphus Mariae-Ecclesiae. Retabulum ołtarza głównego kościoła Najświętszej Panny Maryi w Gdańsku, Lublin: Wydaw. KUL, 2003, ISBN 83-7363-129-1 (rozdz. Retabulum jako nośnik treści ikonograficznych)
- Sztuka gotyku, red. R. Toman, Köln: Könemann, 1998, ISBN 3-8290-5764-4
- Antoni Ziemba, Sztuka Burgundii i Niderlandów 1380-1500, t. 1, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2008, ISBN 978-83-235-0443-6