Przejdź do zawartości

Operetka (dramat)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez 77.89.116.107 (dyskusja) o 16:36, 18 maj 2015. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.

Operetka − dramat Witolda Gombrowicza napisany na emigracji, opublikowany po raz pierwszy wraz z Dziennikiem (1961–1966) w 1966 roku w Paryżu, nakładem Instytutu Literackiego. Paryskie wydanie Operetki było jedynym, jakie ukazało się za życia autora w języku polskim.

Powstanie utworu

Prace nad Operetką trwały z przerwami przez piętnaście lat. Pierwsze szkice pojawiły się już w latach 1950−1951, Gombrowicz stworzył je pracując w Banco Polaco w Buenos Aires. Do tekstu powracał w latach 1958−1960, podczas pobytu w argentyńskim mieście Tandil. Po raz trzeci zaczął pracować nad Operetką w grudniu 1964 r., ostatecznie kończąc utwór w sierpniu 1966 roku. Mieszkał już wówczas w Europie, w Vence na południu Francji.

Gombrowicz zmarł w lipcu 1969 r. W tym samym czasie odbywały się próby sceniczne Operetki w paryskim Théâtre National Populaire, gdzie wkrótce miała miejsce premiera. W 1969 r. zrealizowano również przedstawienie premierowe we Włoszech (Teatro Stabile, L'Aquila). Premiera polska odbyła się w 1975 r. w Teatrze Nowym w Łodzi – sztukę wyreżyserował Kazimierz Dejmek.

Operetka doczekała się licznych przekładów, została wydana m.in. w językach francuskim, niemieckim, angielskim, włoskim, hiszpańskim, niderlandzkim, szwedzkim, węgierskim, bułgarskim i rumuńskim.

Forma

Dramat zbudowany jest z trzech aktów poprzedzonych odautorskim komentarzem, opisem zdarzeń oraz uwagami o grze i reżyserii. W tekście poszczególnych aktów występują również didaskalia.

Czas wydarzeń jest określony tylko w akcie I (ok. 1910 r.). Akt III rozgrywa się po drugiej wojnie światowej.

Uwagi na temat formy utworu zamieścił autor w komentarzu na początku utworu:

Mnie zawsze zachwycała forma operetkowa, jedna z najszczęśliwszych, moim zdaniem, jakie wytworzyły się w teatrze. (...) Operetka w swym boskim idiotyzmie, w niebiańskiej sklerozie, we wspaniałym uskrzydlaniu się swoim za sprawą śpiewu, tańca, gestu, maski, jest dla mnie teatrem doskonałym, doskonale teatralnym. (...)
Robota artysty jest wiecznym łączeniem sprzeczności, przeciwieństw — i, jeśli zabierałem się do formy tak lekkomyślnej, to żeby ją opatrzyć i uzupełnić powagą i bólem. Z jednej strony przeto ta operetka winna być od początku do końca tylko operetką, nienaruszalną i suwerenną w swoich operetkowych elementach; a z drugiej ma być jednakże patetycznym ludzkości dramatem. (...)
Monumentalny idiotyzm operetkowy idący w parze z monumentalnym patosem dziejowym — maska operetki, za którą krwawi śmiesznym bólem wykrzywione ludzkości oblicze — to byłaby chyba najlepsza inscenizacja "Operetki" w teatrze.[1]

Badacze zwracają jednak uwagę, że Gombrowicz uważał Operetkę, podobnie jak dwie pozostałe sztuki – Iwonę, księżniczkę Burgunda i Ślub, w równej mierze za utwory sceniczne, co za "dramaty do czytania"[2]. Nie interesował się zbytnio podejmowanymi przez teatry realizacjami jego tekstów. Zdaniem Jana Błońskiego pisarz wybrał formę operetkową, ponieważ już w czasach gdy utwór powstawał była ona "najsilniej skonwencjonalizowanym rodzajem teatralnym. Nigdzie gest nie bywa oszczędniejszy, nigdzie też stereotyp nie chełpi się bardziej bezczelnie"[3].

Utwór operuje groteską, absurdem oraz parodią. Elementy groteski pojawiają się np. w scenach czyszczenia przez lokajów pańskich butów językami (w akcie I). Użycie elementów absurdu (np. upodabnianie postaci ludzkich do przedmiotów), zbliża sztukę Gombrowicza do konwencji obecnego w powojennej kulturze europejskiej teatru absurdu. Gombrowiczowska parodia obejmuje zarówno kształtowanie postaci (np. sposób wypowiedzi arystokratów − wymowa "h" zamiast "r"), jak i samą formę operetki, która wyposażona w wymienione środki uzyskała nowy, oryginalny kształt dramaturgiczny.

Autor nie daje żadnych wskazówek co do strony muzycznej utworu − otwiera to pole do eksperymentów dla reżyserów teatralnych. Nie ulega wątpliwości, że dzieło jest miejscami wyraźnie stylizowane na operetkę w znaczeniu widowiska muzycznego. W wypowiedziach osób dramatu często pojawiają się fragmenty wierszowane o wyrazistym rytmie, liczne są powtórzenia fraz. Grupa Pańska pełni rolę chóru komentującego wydarzenia lub prowadzącego dialog z osobami.

Treść

Główną postacią dramatu jest hrabia Szarm, jak go charakteryzuje Gombrowicz w opisie akcji "zblazowany birbant i lampart"[4], który postanawia uwieść młodą dziewczynę. W nawiązaniu konwencjonalnej znajomości przeszkadza mu różnica pochodzenia: jest arystokratą, Albertynka zaś pochodzi z niższych sfer. Hrabia obmyśla intrygę. Posłuży się młodym złodziejaszkiem, którego łapie na gorącym uczynku, gdy ten chce okraść siedzącą na ławce. W ten sposób nawiązuje znajomość z Albertynką. Okazuje się jednak, że dziewczyna nie jest zainteresowana manierami i garniturami Szarma, który chce ją ubierać w najdroższych magazynach mody, u najlepszych modystek. Rozbudzona dotknięciem złodziejaszka Albertynka marzy o nagości.

Na zamek księcia Himalaj, ojca hrabiego Szarma, przybywa Fior – światowej sławy dyktator mody. Podczas balu Fior przedstawi nowe kreacje. Strój, Moda i Szyk mają królować, spychając tęsknotę za nagością na drugi plan.

Mistrz waha się jednak co do kierunku, w jakim powinna podążać moda w niepewnych czasach. Z pomocą przychodzi mu Hufnagiel – przebrany za arystokratę kamerdyner, agitator i działacz rewolucyjny, który chce zbuntować lokajstwo. Na salony pod przybranym nazwiskiem wprowadził go Profesor-marksista. Hufnagiel podrzuca Fiorowi pomysł, by goście sami wymyślili swe kreacje na bal maskowy, a nagradzając najlepszą wyznaczy on obowiązujący trend.

  • Akt II — Bal na zamku Himalaj.

Goście przybywają na zamek. Wśród nich Szarm z Albertynką, "obładowaną garderobą (bo Szarm, zamiast rozbierać, ubiera ją)"[5], a także ze złodziejaszkiem na smyczy (chce mieć go na oku, poza tym jest "może i zazdrosny o to dotknięcie złodziejskie, swobodne"[5]). W pobliżu hrabiego kręci się też stale jego rywal, baron Firulet, również ze złodziejaszkiem na smyczy. Mężczyźni pojedynkują się, początkowo na słowa, następnie na pistolety. Wreszcie "rywale-impotenci"[6] spuszczają ze smyczy złodziejaszków.

W chaosie jaki zapanował, "wyuzdaniu manier i rozprzężeniu strojów Hufnagiel-koniarz-terrorysta rusza do galopu na czele lokajów"[6]. Rozpoczyna się rewolucja.

  • Akt III — Ruiny zamku Himalaj.

Minęło kilkadziesiąt lat, w czasie których doszło do dwóch wojen światowych i rewolucji. "Strój ludzki oszalał... Na wietrze, w blaskach błyskawic ukazują się najdziwniejsze przebrania: książę-lampa, proboszcz-kobieta, mundur hitlerowski, maska przeciwgazowa... Wszyscy się ukrywają i nie wie się, kim się jest...""[6]

Nastał nowy porządek. Hufnagiel jeszcze nie zakończył ścigania wrogów rewolucji i prostego ludu. Na czele Hufca Lokai nadal galopuje goniąc faszystów i burżuazję. Zdezorientowany Fior próbuje znaleźć się w nowej sytuacji. W scenie sądu nad schwytanymi faszystami dyktator mody na próżno domaga się rzetelnego procesu sądowego.

Pojawiają się Szarm i Firulet, za nimi dwaj grabarze wnoszą trumnę. Podczas pamiętnego balu na zamku Albertynka zniknęła, pozostała tylko jej garderoba. Arystokraci podejrzewają, że została obnażona, zgwałcona i zabita przez złodziejaszków. Chcą ją pochować, a wraz z jej ciałem mają być "pochowane" także klęski innych osób. Mistrz Fior "przeklinając Strój ludzki i Modę, i Maski, gestem najwyższej rozpaczy składa do trumny świętą, zwykłą, na zawsze nieosiągalną Nagość ludzką""[7]. Przedwcześnie. Po otwarciu trumny w środku ukazuje się żywa Albertynka. Grabarze zrzucają maski i okazują się złodziejaszkami. To oni porwali dziewczynę na balu i ukryli. Nagość triumfuje.

Interpretacje

Operetka ukazuje w osobliwej formie historię XX wieku: jako swoistą rewię mody, której przewodzi mistrz Fior (zwraca uwagę podobieństwo brzmieniowe jego nazwiska do nazwiska francuskiego projektanta mody Christiana Diora). W wydarzeniach scenicznych odbijają się kluczowe dla I połowy poprzedniego stulecia wydarzenia, przede wszystkim narodziny ustroju totalitarnego oraz następstwa jego wprowadzenia. Upadek dotychczasowego świata i barbarzyńskie rządy byłych lokajów są skutkami zbrodniczego szału, do którego prowadzi wiara w "produkowane przez siebie samych ideologie usprawiedliwiające przemoc"[8].

Przedstawicielem nowego porządku jest Hufnagiel, były kamerdyner i koniarz, a następnie rewolucjonista, który po przejęciu władzy z rąk znienawidzonej klasy panującej, w imię sprawiedliwości dziejowej krwawo rozlicza wrogów. Przedstawicielami odchodzącej w przeszłość arystokracji, pokazanej w ostatniej, schyłkowej fazie istnienia, są hrabia Szarm i baron Firulet, a także postacie z Grupy Pańskiej sportretowanej w Akcie I.

Postać Albertynki odsyła do znaczeń charakterystycznych dla całej twórczości Witolda Gombrowicza: zderzenia Człowieka i Formy, wyższości i niższości, wolności i konwencji, natury i kultury. Jerzy Jarzębski dostrzega w Operetce "totalną anihilację wszystkiego, co konstytuowało uprzednio jednostkę, na rzecz «nagości», czyli jak gdyby powrotu do wartości elementarnych i pierwotnej autentyczności, spontaniczności istnienia"[9]. Tęsknota dziewczyny za nagością jest siłą pierwotną, przezwyciężającą przyjęty obyczaj i porządek konwenansu, w którym tkwi hrabia Szarm, całkowicie uzależniony od sztucznych arystokratycznych manier i ról społecznych przypisanych z racji "dobrego urodzenia". Ostatecznie "nagość" triumfuje w scenie finałowej. Klęska kultury, jako systemu ograniczającego i deformującego człowieka, jest przypieczętowana symbolicznym pogrzebem Stroju i Szyku, dokonanym na trumnie przez Fiora.

Osoby dramatu

  • Mistrz Fioertafr
  • Książę Himalaj
  • Księżna Himalaj
  • Hrabia Szarm
  • Baron Firulet
  • Albertynka
  • Rodzice Albertynki
  • Złodziejaszki
  • Proboszcz
  • Prezes Himalaj
  • Generał
  • Markiza
  • Profesor
  • Hrabia Hufnagiel
  • Lokaj Władysław
  • Lokaje, goście

Wybrane realizacje

  1. ↑ Witold Gombrowicz: Dzieła, pod red. Jana Błońskiego, tom VI Dramaty. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1988, s. 227–228.
  2. ↑ Jerzy Jarzębski, Dramat Ego w dramacie historii, słowo wstępne w wydaniu dramatów Gombrowicza. Witold Gombrowicz: Iwona, księżniczka Burgunda. Ślub. Operetka..., s. 6.
  3. ↑ Sylwetka Witolda Gombrowicza w serwisie culture.pl
  4. ↑ a b Witold Gombrowicz: Dzieła..., s. 229.
  5. ↑ a b Witold Gombrowicz: Dzieła..., s. 230.
  6. ↑ a b c Witold Gombrowicz: Dzieła..., s. 231.
  7. ↑ Witold Gombrowicz: Dzieła..., s. 232.
  8. ↑ Jerzy Jarzębski: Dramat Ego w dramacie historii..., s. 9.
  9. ↑ Jerzy Jarzębski: Dramat Ego w dramacie historii..., s. 8.
  10. ↑ http://www.teatrnawoli.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1586:witold-gombrowicz-qoperetkaq&catid=83:spektakle-tnw&Itemid=604 [martwy link]
  11. ↑ Warszawska Opera Kameralna – informacje o premierze Operetki 9 kwietnia 2015

Bibliografia

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Operetka_(dramat)&oldid=42701526”