Ujazd (województwo opolskie)

Ujazd

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Herb
Państwo	Polska
Województwo	opolskie
Powiat	strzelecki
Gmina	Ujazd
Burmistrz	Hubert Ibrom
Powierzchnia	14,69 km²
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość	1775 120,3 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 77
Kod pocztowy	47-143
Tablice rejestracyjne	OST
Położenie na mapie Polski Ujazd
Położenie na mapie województwa opolskiego Ujazd
Położenie na mapie powiatu strzeleckiego Ujazd
Położenie na mapie gminy Ujazd Ujazd
50°23′26″N 18°21′15″E
TERC (TERYT)	1611064
SIMC	0965967
Urząd miejski ul. Sławięcicka 19 47-143 Ujazd
Strona internetowa

Ujazd jako Vyasd na mapie Wacława Grodzieckiego z 1592 roku.

Nazwa Uiest wśród innych nazw śląskich miejscowości w urzędowym pruskim dokumencie z 1750 wydanym w języku polskim w Berlinie.

Barokowy kościół pw. św. Andrzeja Apostoła z 1613 r.

Neogotycki kościół pw. Nawiedzenia NMP z 1858 r.

Ujazd (dodatkowa nazwa w j. niem. Ujest, śl. Ujŏzd) – miasto i siedziba gminy miejsko-wiejskiej Ujazd, na Górnym Śląsku, w powiecie strzeleckim (województwo opolskie), położone nad Kanałem Gliwickim i rzeką Kłodnicą. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do starego woj. opolskiego.

Według danych z 30 czerwca 2008 miasto liczyło 1638 mieszkańców.

Ośrodek usługowy; drobny przemysł (okucia budowlane, meble, pasze). Przez miasto przebiega droga krajowa nr 40 Głuchołazy – Pyskowice.

Nazwa

W XII wieku wydzielanie majątku czy kompleksu majątków z ogólnej jurysdykcji wymagało nie tylko udzielenia przywilejów (tutaj wystarczało właściwie ogłoszenie na wiecu książęcej decyzji), ale wyraźnego określenia obszaru objętego immunitetem. Było to tym bardziej konieczne, że wydzielony majątek, a zwłaszcza obszar przeznaczony dopiero do skolonizowania, należało wyodrębnić ze struktury opolnej; z „książęcych” terenów leśnych korzystała bowiem ludność określonych opoli, roszcząc sobie do nich uświęcone dawną tradycją prawa. Na miejsce skomplikowanych powiązań i roszczeń pojawiła się granica linearna, wyodrębniająca objęty immunitetem obszar.

Wytyczenie tej granicy dokonywał książę, często osobiście albo za pośrednictwem wysokich urzędników, obchodząc lub objeżdżając wydzielany teren i wyznaczając granice przez naciosy na drzewach lub wystawianie kamieni granicznych. Taki sposób wytyczania granic, jak również sam ograniczony obszar nazywano ochodzą lub (częściej) ujazdem (łac. circuitio i circumequitatio).

Zwyczaj wytyczania ujazdów pojawił się w pierwszej połowie XII wieku. Początkowo ujazdy były tak rzadkie, że ograniczony teren przyjmował nazwę Ujazd, która stawała się w ten sposób nazwą miejscową. Najstarsze ujazdy pochodzą w większości ze Śląska. W wykazie dziesięcin, nadanych kanonikom regularnych ze Ślęży (1149), wymieniono miejscowość tak nazwaną.

Ujazdami ograniczano wydzielone majątki książęce – jeden z nich w połowie drogi między Wrocławiem a Legnicą, musiał być jednym z pierwszych, bo nosi nazwę Ujazd (nazwa przetrwała do dziś – Ujazd Górny w okolicach Środy). Inny Ujazd należący do biskupów wrocławskich, leżał nad Kłodnicą w księstwie opolskim.

Około roku 1140 dokonano ujazdu znaczniejszego terytorium – granice włości kanoników regularnych na Ślęży wytyczył w zastępstwie ojca sam Bolesław Wysoki.

Także wydanie przez tego ostatniego przywileju dla Lubiążą poprzedziło wytyczenie ujazdu obejmującego sam Lubiąż z okolicznymi posiadłościami; również granice innych wymienionych w tym przywileju miejscowości zostały ściśle wytyczono, co znalazło wyraz w dodaniu przy nazwie każdej z nich cum circuitione.

Nazwa wywodzi się od polskiej nazwy ujazd będącej jednym z elementów średniowiecznego prawa polskiego iure polonico. Potwierdza to m.in. topograficzny opis Górnego Śląska z 1865, który notuje miejscowość we fragmencie "Der Name der Stadt kommt in alten Urkunden als Ugest geschrieben von polnisch Ujost" czyli "Nazwa miasta pochodzi ze starych dokumentów pisana jako Ugest z polskiego Ujost".

W 1222 miasto wymienione jest jako Wyasd. W 1295 w księdze łacińskiej Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis miejscowość wymieniona jest jako Wyasd oraz Wiasd. Miejscowość zapisano również w formie łacińskiej Vyasd civitas w Registrum Vyasdense. W 1475 w łacińskich statutach Statuta synodalia episcoporum Wratislaviensium miejscowość wymieniona jest w zlatynizowanej formie Vyasd.

W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińską nazwę: Vyastum. W dziele Matthäusa Meriana pt. „Topographia Bohemiae, Moraviae et Silesiae” z 1650 miejscowościami wymieniona jest pod nazwami Oyest oraz Oyziest. Nazwę Uiest wymienia wśród innych nazw śląskich miejscowości urzędowy pruski dokument Fryderyka Wielkiego z 1750 wydanym w języku polskim w Berlinie. W alfabetycznym spisie miejscowości na terenie prowincji śląskiej wydanym w 1830 we Wrocławiu przez Johanna Knie miasto występuje pod polską nazwą Ujasd oraz niemiecką nazwą Ujest we fragmencie "Ujasd, polnische Benennung der Stadt Ujest, Kr. Gross-Strelitz".

Polską nazwę Ujazd w książce "Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej" wydanej w Głogówku w 1847 wymienił śląski pisarz Józef Lompa. Polską nazwę Ujazd oraz niemiecką Uiest wymienia Słownik geograficzny Królestwa Polskiego. W okresie rządów nazistów w Niemczech nazwę miasta zmieniono w latach 1936–1945 na Bischofstal. Obecną nazwę miasta zatwierdzono administracyjnie 12 listopada 1946.

Historia

Osada wzmiankowana w 1155, prawa miejskie od 25 maja 1223. Do 1525 własność biskupów wrocławskich. Ujazd posiadał samorząd i rozwijał się pomyślnie do XVII w. jako lokalny ośrodek rzemieślniczy i ważny, handlowy punkt tranzytowy. Wojny XVII w. spowodowały upadek miasta.

W I poł. XIX w. nastąpiło znaczne ożywienie gospodarcze i szybsze tempo rozwoju miasta za sprawą uruchomienia Kanału Kłodnickiego. Jednak dalsze lata przyniosły stagnację, głównie z powodu ominięcia miasta przez wybudowaną w 1848 linię kolejową z Wrocławia do Mysłowic.

W 1861 tytuł książąt Ujazdu (niem. Herzogen von Ujest) otrzymał Hugo I Fürst zu Hohenlohe ze Sławięcic. Należał do najbogatszych ludzi w ówczesnych Niemczech. Topograficzny opis Górnego Śląska z 1865 notuje aktualną liczbę mieszkańców jako 2452 wymieniając również język niemiecki oraz polski jako używane przez mieszkańców "Die Sprache ist deutsch und polnisch".

Podczas plebiscytu górnośląskiego za Niemcami padły 1384 głosy, a za Polską 161.

W czasie III powstania śląskiego miasto zostało zajęte już w pierwszym dniu powstania przez siły powstańcze Seweryna Jędrysika z podgrupy taktycznej „Harden” przy wsparciu batalionu tarnogórskiego Romana Koźlika. W czasie powstania znajdował się tu punkt sanitarny dla rannych powstańców śląskich z grupy operacyjnej „Wschód”. Pod koniec maja 1921 miasto zajęły wojska francuskie, zastąpione w początku czerwca przez wojska brytyjskie. 21 stycznia 1945 r. Niemcy – członkowie SS i Wehrmachtu zamordowali pod miastem, przy drodze na Jaryszów, ok. 90 mężczyzn więźniów ewakuowanych z KL Auschwitz. W toku działań wojennych w 1945 r. Ujazd został zniszczony w prawie 70%

Władze komunalne Ujazdu

od 1223 do 1524 – wolni dziedziczni wójtowie Ujazdu

• Walter z Nysy – od 1223
• Wolf von Kechel – przed i po 1307
• Lipold von Zedlitz – przed 1385
• Johann von Czornberg – po 1385
• Mikołaj Dluhomil z Bierawy – od ok. 1490 do 1524

od 1524 do 1945 – burmistrz Ujazdu

• Jan Spera - 1679
• Valentinus Alexander - 1723

• Adam Nigrin – 1757
• Caspar Maxoy – 1764
• Johann Grzanke – 1766 i 1786, do 1799
• August Chyträus od 1799 do 1805
• August Schwidlinski – od 1805 do 1809
• Gottlieb Wehner – od 1809 do 1815
• August Schwidlinski – od 1815 do 1836
• ? Schwiebe - od 1836 do III 1840
• August Schwidlinski od III 1840 do 1845
• Johann Mandrella – od ok. 1845 do ok. 1849
• Franz Wollny – od ok. 1849 do 1863
• ???? Dalibor - od 1863 do 1872
• Heinrich Tschauder – od 1872 do 1905
• Artur Wieczorek – od 1906 do VII 1928
• Georg Friedrich – od IV 1929 do 1935
• Erich Gluchnik – od 1935 do I 1945

od 1945 do czasów współczesnych

• Piotr Ful od 1945 do 1946 – Burmistrz
• Witold Ogorzały od 1947 do 1948 – Burmistrz
• Jan Rangosz od 1949 do 1950 – Burmistrz
• Juliusz Potęp od 1950 do 1951 – Przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej
• Wincenty John od 1951 do 1956 – Przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej
• Adam Skawiński od 1956 do 1969 – Przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej
• Izabela Bębenek od 1969 do 1971 – Przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej
• Marian Ziębiński od1971 do 1972 – Przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej
• Jan Marek od 1973 do 1975 – Naczelnik Miasta i Gminy Ujazd
• Eugeniusz Horoszczak od 1975 do 1983 – Naczelnik Miasta i Gminy Ujazd
• Marcin Polaczek od 1983 do 1988 – Naczelnik Miasta i Gminy Ujazd
• Zbigniew Pawlak od 1988 do 1990 – Naczelnik Miasta i Gminy Ujazd
• Zbigniew Pawlak od 1990 do 1998 – Burmistrz Miasta i Gminy Ujazd
• Tadeusz Kauch od 1998 do 2018 – Burmistrz Miasta i Gminy Ujazd
• Hubert Ibrom od XI 2018 – Burmistrz Miasta i Gminy Ujazd

Demografia

Statystyki ludności

Rok	1724	1783	1787	1791	1794	1795	1796	1800	1803	1810	1816	1819	1821	1825	1827	1831	1843	1845	1855	1861	1864	1865
Liczba ludności	ok.600	840	960	826	828	840	1103	1052	1076	1368	1240	1375	1667	1718	1768	1866	2312	2359	2524	2587	2681	2677
Rok	1867	1871	1880	1885	1890	1895	1900	1905	1910	1919	1925	1933	1939	1946	1950	1956	1960	1968	1975	1977	1978	1980
Liczba ludności	2740	2651	2546	2665	2523	2617	2351	2214	2207	2050	2111	2097	2201	2986	3152	3162	3192	2725	1731	1688	1698	1723
Rok	1985	1990	1995	2000	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018
Liczba ludności	1861	1855	1758	1716	1651	1631	1647	1652	1643	1640	1655	1662	1670	1721	1719	1740	1723	1747	1775	1770	1770

Miejsca zamieszkane uwzględnione w podanej ogólnej liczbie ludności, w latach:

od 1724 do 1809: Ujazd Miasto, Ujazd Zamek

od 1810 do 1820: Ujazd Miasto, Ujazd Zamek, Dziekanka (przyłączona w 1810 roku)

od 1810 do 1928: Ujazd Miasto, Ujazd Zamek

od 1928 do 1945: Ujazd (30.09.1928 do Ujazd Miasto włączono Ujazd Zamek i wieś Goj i Lalok)

po 1945:

01.12.1945 przyłączono Stary Ujazd (960 mk) z Ferdynandem i Niezdrowice (950 mk)

04.10.1954 przyłączono Dziedzinkę 38mk

01.01.1969 odłączono Stary Ujazd 944mk. i Ferdynand

01.01.1973 odłączono Niezdrowice – 576 mk.

• Piramida wieku mieszkańców Ujazdu w 2014.

Zabytki

Ruiny zamku biskupiego

Do rejestru zabytków wpisane są następujące obiekty znajdujące się na terenie Ujazdu:

• kościół par. pw. św. Andrzeja Apostoła, barokowy z 1613 r. – XVII-XVIII w.
• kościół pątniczy pw. Nawiedzenia NMP, neogotycki z 1858 r. – XIX w.
• zamek biskupi w ruinie, renesansowy z 1580 r. – XVI-XVII w. do XIX w.
• dom, ul. 3 Maja 16, z poł. XIX w. – (wyburzony w 2016 r.)
• dom, ul. Powstańców Śląskich 2, z poł. XIX w.
• dom, ul. Sienkiewicza 3, z poł. XIX w.
• dom, ul. Traugutta 34, z poł. XIX w.

inne zabytki:

• kapliczki z XVIII i XIX w.

Transport

Przez Ujazd przebiega droga krajowa:

• 40 Głuchołazy – Prudnik – Kędzierzyn-Koźle – Ujazd – Pyskowice

Bibliografia

• Johann GeorgJ.G. Knie Johann GeorgJ.G., Alphabethisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuß. Provinz Schlesien ..., Breslau: Graß, Barth und Comp., 1830, OCLC 751379865  (niem.).
• Kodeks dyplomatyczny Śląska. Zbiór dokumentów i listów dotyczących Śląska. T. 1. Obejmujący lata 971-1204, wyd. Maleczyński K., Wrocław 1956.
• Podwińska Z., Zmiany form osadnictwa wiejskiego na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu. Źreb, wieś, opole, Wrocław 1971.
• FelixF. Triest FelixF., Topographisches Handbuch von Oberschlesien., Breslau: Wilh. Gottl. Korn, 1864–1865, OCLC 315739117  (niem.), Erste Hälfte, Zweite Hälfte.
• Zientara B., Henryk Brodaty i jego czasy, Warszawa 1997.

Linki zewnętrzne

• Encyklopedické heslo Újezd v Ottově slovníku naučném ve Wikizdrojích, 103) (Czeska encyklopedia powszechna publikowana w latach 1888–1908)
• Urząd Miejski w Ujeździe
• Ujazd (1), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 764 .