Wikipedysta:Pulek1/brudnopis

GWARA POZNAŃSKA

Akcenty pomocnicze
gwara poznańska	wymowa	przykład	polski
â	a lub o	Poznâń	Poznań
ê	e lub y	Lêszno	Leszno
ô	uo lub uy	ôko, uôn	oko, on
à	„a” jako pozostałość po „ła”	szkoà	szkoła
è	„e” lub „y” jako pozostałość po „łe”	Tej, widziâèś moje bryle?	Widziałeś moje okulary?
ò	„o” jako pozostałość po „ło”	sòdkie	słodycze
ố	„u” jako pozostałość po „łó”	ốżko, Dworzêc Gốwny	łóżko, Dworzec Główny
ù	„u” jako pozostałość po „łu”	robić gùpióm szneke	robić śmieszną minę
ý	„y” lub „u” jako pozostałość po „ły”	sýszeć	słyszeć
í	„i” lub „y”	plíndze	placki ziemniaczane
ō	twarde o	poznâńskō pyra	rodowity poznaniak
ó	o lub u w końcówkach „óm” (-ym lub ą w języku polskim)	za każdóm razóm	za każdym razem
é	przedłużone e	wéw châcie	w domu
ëj	„ij” lub „yj”	gorzëj, lepiëj	gorzej, lepiej
ä	jako „e”	dzisiäj, wczoräj	dzisiaj, wczoraj
ŷ	wymawiane jako u	Uôn bŷł wéw piuntek ździebko nerwerwer	On był w piątek trochę zdenerwowany

Wtrącanie tej jako wołacza np.: Tej, co robisz?, Nie rób poruty, tej!
Wymowa a ścieśnionego (przechodzącego w o) np.: kuchârz, malârz
Wymowa ó zamiast o, np.: cóś, doktór.
Prelabializacja w miejscu o lub ó np.: ôkno („łokno”) zamiast okno, ôko („łoko”) zamiast oko.
Zamienianie y na u („ŷ”) np.: Bŷèś tam? (Byłeś tam?)
Wymowa y zamiast e („ê”) – mlêko, chlêb (mlyko, chlyb)
Wymowa -ej jako yj lub ij („ëj”) np.: gorzëj, lepiëj
Wymowa ej zamiast aj („äj”) np.: dzisiäj
Wymowa oł zamiast eł, np.: diaboł
Zanik ła, łe, ło, łu, łó, ły, ół, uł np.: szkoà, gòwa, dùgi, ốżko, sýszeć (szkoła, głowa, długi, łóżko, słyszeć).
Zamienianie ił lub ył na uł („ŷł”) np.: kupiŷł, bŷł (kupiuł, buł)
udźwięcznienia międzywyrazowe, czyli dźwięczna wymowa ostatniej spółgłoski w wyrazie, gdy wyraz następny zaczyna się od samogłoski lub spółgłoską l, ł, m, n, ń, r, np.: schyłeg nocy, mozd Rocha (most Rocha)
wymowa dźwięczna w po głoskach bezdźwięcznych (brak wymowy kwas jako kfas a bardziej jak k'was)
zmiękczona wymowa niektórych wyrazów np.: dźwi (drzwi), śpilka (szpilka), śpitâl (szpital)
zmiany pojedynczych spółgłosek w grupach spółgłoskowych np.: krzest (chrzest), ślizgi (śliski) letki (lekki), chrosta (krosta)
stosunkowo liczne uproszczenia i skracanie słów (najczęściej strz, trz i drż do szcz, cz i dż) np.: czy (trzy), szczała (strzała), poedział (powiedział)
w niektórych wyrazach zamiana ń na j, np.: gnieźniejski
przyrostek zdrabniający -yszek, np.: kamyszek (kamyk), aniołyszek (aniołek)
zmiana rodzaju np.: por – pora, zapałka – zapałek, magiel – magla
zmiana końcówek w pewnych rzeczownikach
- - niektóre rzeczowniki rodzaju żeńskiego zmieniają w bierniku końcówkę z -ę na -ą, np.: lekcją
  - mianownik liczby mnogiej wesoła (wesela), a w liczbie mnogiej dopełniacz tych wesół (tych wesel)
  - w odmianie przymiotnikowej form męskoosobowych zamiana końcówki -y na -i, np.: dobzi, dzici
  - w dopełniaczu liczby mnogiej końcówka -ów występuje również w rodzaju żeńskim np.: myszów, wsiów
  - zmiana miejscownika nazw niektórych krajów np.: do Prusiech, z Węgrzech, do Włoszech
  - końcówka narzędnika ujednolicana do -ami, np.: dzieciami, ludziami
  - celownik liczby pojedynczej rodzaju męskiego zakończony na -ewi, zamiast -owi, np.: wujewi
  - niestandardowy dobór niektórych zaimków np.: te słońce
  - zmiany w wymowie czasowników:
    - - zmiany w formie niektórych bezokoliczników np.: wzieść (wziąć), usieść się (usiąść), ućknąć (uciec), stojeć (stać), uszykować (przyszykować)
        
        zmiany we wzorze odmiany np.: bierę – bieremy – bierom (biorę – bierzemy – biorą)
        
        końcówka -imy zamiast -iśmy w czasownikach, np. widzielimy, bylimy, mielimy, a jeśli używa się końcówkę -iśmy to jest wymawiana jako iźmy.
        
        końcówka -ym zamiast -em w czasownikach, np. widziołym, byłym, miołym (widziałem, byłem, miałem)
        
        odmiana czasowników przez „żem” w czasie przeszłym, np. [ja] żem widział(widziałem), [ty] żeś widział (widziałeś), [ja] widziałżem (widziałem), [ty] widziałżeś (widziałeś)
        
        zmiany w tworzeniu czasu przeszłego np.: szłem, poszłem
        
        zmiany w tworzeniu imiesłowów biernych np.: ukradzone, zamiecone
    - Zmienione formy przysłówków np.: skędy (skąd), znowyk (znowu), jeszczyk (jeszcze), zawdyk (zawsze, zazwyczaj)
    - Zniekształcenie niektórych przyimków: zez (z), wew (w)
  - Wpływy niemieckie:

Przykładowe zapożyczenia z j. niemieckiego
gwara poznańska	niemiecki	polski
bryle	die Brille	okulary
bałer	der Bauer	rolnik
famuła	die Famillie	rodzina
biglować	bügeln	prasować
szwamka	die Schwamm	gąbka
tyta, tytka	die Tüte	worek
flaszka	die Flasche	butelka
ancuk	der Anzug	garnitur
uszporać	sparren	oszczędzać
gemyla	das Gemüll	bałagan

- - - głoska s w zapożyczeniach wymawiana jako z, np.: senzacja, uniwerzytet
    - rzadziej spotykana wymowa sąsiadujących samogłosek eu i ea np.: Ojropa, idejał (Europa, ideał)
    - obok licznych niemieckich zapożyczeń pojawiają się dosłowne kalki np. szkolnica oznaczająca uczennicę (niem. Schülerin) a czasem nawet całych zdań np.: ôn jezd 20 lat stary (on ma 20 lat, niem. er ist 20 Jahre alt), tamdotąd (hierhin) i tudotąd (hierher), usieść się zamiast usiąść (niem. sich setzen), zakluczać drzwi zamiast zamykać (niem. schliessen)
    - obecnie już rzadszy niemiecki szyk zdania np.: Samochód musi do jutra naprawiony zostać (Das Auto muss bis morgen repariert werden) zamiast ogólnopolskiego Samochód musi być do jutra naprawiony.
    - W gwarze poznańskiej rozpowszechniło się dodawanie we wszelkiego rodzaju wypowiedziach słowa nie (a właściwie nié, bo e jest wyraźnie akcentowane) na końcu zdania, lecz nie jest ono wtedy przeczące. W Poznaniu rzadziej używa się partykuły „czy” do zadawania pytań a stosowanie partykuły „nié” jest nieco powszechniejsze. W północnych Niemczech występuje podobne zjawisko językowe gdzie na końcu zdania twierdzącego stawia się „ne” by rozmówca coś potwierdził np. Heute ist Dienstag, ne?" („Dzisiaj jest wtorek, prawda?”), co prawdopodobnie w Poznańskiem przyjęło się w czasach zaboru pruskiego, choć nie ma jednoznacznych dowodów. Warto podkreślić, że takie zdania nie muszą być pytaniami, a często pełnią rolę zdań twierdzących np. „Ta maszyna jezd zepsutâ, nié! Nie ruszâj jej ady.” (Ta maszyna jest zepsuta, więc nie ruszaj jej).